پیشنویس:آیین نخل گردانی
آیین نخل گردانی؛ مراسم آیینی ویژۀ روز عاشورا در برخی مناطق ایران.
آیین نخلگردانی، مراسم آیینی ویژه روز عاشورا در برخی مناطق ایران، نمادی از سوگواری بر شهادت امام حسین است. در این مراسم، نخلهای چوبی سیاهپوش و آذینبسته با مشارکت جوانان و همراه با سینهزنی، زنجیرزنی، نوحهسرایی و قربانی، در محلهها و اماکن مذهبی به گردش درمیآیند. قدمت این آیین به پیش از صفویه بازمیگردد و علاوه بر جنبه مذهبی، نقش اجتماعی و فرهنگی برجستهای دارد؛ از جمله ترویج مسئولیتپذیری، همبستگی اجتماعی و نگهداری سنتهای محلی. آیین نخلگردانی در شهرهایی مانند یزد، خراسان، سمنان و کاشان برگزار میشود و برخی باورهای عامیانه درباره شفا و برآورده شدن حاجات نیز با آن همراه است.
تاریخچه آیین نخلگردانی
مراسم نخلگردانی از آیینهای کهن ایرانی است که با ورود اسلام به ایران، محتوایی مذهبی به خود گرفت.[۱] کارشناسان، قدمت رویکرد دینی در آیین نخلگردانی را به دورههای پیش از صفویه بازمیگردانند.[۲] برخی معتقدند رسم نخلبندی و نخلگردانی از بدعتهای صفویان در ایران است.[۳] امروزه این مراسم، نمادی از سوگواری در روز عاشورا است.[۴]
نامگذاری نخلگردانی
درخت خرما را نخل میگویند و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچۀ تزیینی هم نخل گفته میشود.[۵] نخل در گویش یزدی؛ بهمعنای «نقل» است. [۶] مراسم نخلگردانی با سازهای از چوب و برگ درخت خرما صورت میگیرد. [۷] برخی علت نامگذاری این آیین را تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایرانیان دانستهاند.[۸] برخی دیگر، آیین نخلگردانی را نمادی از مفهوم مرگ و بازآفرینی میدانند.[۹]
ساختار و اجزاء نخل
نخل، سازهای چوبی به شکل مکعبمستطیل است. بر روی این ساختار مکعبی، بامی چوبی به شکل شیروانی قرار میگیرد. [۱۰] چارچوب اصلی نخل از نوعی چوببست با یک کفبند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند تشکیل شده است.[۱۱] همچنین تنۀ اصلی نخل از تعدادی تَرکه، تیرک و دَستَک که به هم متصل شدهاند، ساخته شده است. جبۀ جلو و عقب این نخلهای چوبی را سازههای مشبکی از جنس چوب تشکیل دادهاند. [۱۲]
همچنین ارتفاع جلویی این سازۀ چوبی، بیشتر از ارتفاع قسمت پشتی آن است. ارتفاع دیوارۀ جلویی نخل ۲/۵ تا ۳/۵ متر است.[۱۳] همچنین فاصلۀ میان پایههای نخل و دستگیرههایی که در دو طرف نخل تعبیه شده به گونهای است که چند نفر بین آن قرار بگیرند و بلندکردن و حرکتدادن نخل، آسان باشد.[۱۴]
اجرای مراسم نخلگردانی
مراسم نخلگردانی بهعنوان نمادی از تشییع پیکر امام حسین در روز عاشورا، متناسب با عناصر و اصول اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و اقلیمی هر منطقه، متفاوت است.[۱۵] آداب برگزاری این آیین عبارت است از:
- آزینبندی: نخل یا سازۀ چوبی توسط فردی به نام «بابای نخل» تزئین میشود.[۱۶] در آزینبندی، انواع پارچههای سیاه و شالهای رنگی به نخل بسته میشوند.[۱۷]
- بستن نخل: پس از آراستن نخل با پارچههای مشکی و رنگی، نخل تا روز عاشورا بر در مسجد،[۱۸] حسینیه و تکیههای عزاداری بسته میشود. [۱۹]
- نخلگردانی: در روز عاشورا نخل در میان مناطق خاصی که محل تجمع اهالی شهر یا روستا است به گردش در میآید. جوانان تنومند این سازۀ چوبی را با آداب خاصی حمل میکنند.[۲۰] آنها نخل را همراه دستههای سینهزنی و زنجیرزنی در گذرگاهها و محلهها عبور میدهند. همچنین در برخی موارد این نخلها را به مکانهای خاصی مانند زیارتگاه، امامزاده، مجلس عزاداری و روضهخوانی یا در خانه روحانی محل حمل میکنند. [۲۱]
- بازگردانی نخل: در غروب عاشورا و بعد از برگزاری مراسم شام غریبان، نخل را به محل قبلی خود بر میگردانند.[۲۲]
- مراسم نخلگردانی همراه با قربانی، دودکردن اسفند، سینهزنی و نوحهسرایی است.[۲۳]
شهرهای میزبان نخلگردانی
آیین نخلگردانی در شهرها و روستاهای مناطق کویری ایران، رواج دارد. [۲۴] این مراسم در شهرهای جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین برگزار میشود. [۲۵] معروفترین و باشکوهترین مراسم نخلگردانی در یزد برگزار میشود؛ بهگونهای که بسیاری از مردم، عزاداری محرم در یزد را با آیین نخلگردانی آن میشناسند. آیین نخلگردانی ایرانیان، شهرت جهانی دارد.[۲۶]
باورهای عامیانه
نخلگردانی در میان مردم با باورها و سنتهایی پایه دینی ندارد، آمیخته شده است. برخی معتقدند شرکت در مراسم نخلگردانی و عبور زن نازا از زیر نخل و کودک بیمار از روی نخل، سبب شفایافتن آنها میشود. برخی دیگر معتقدند برخورد نخل با دیوار یک خانه، سبب بروز حوادث ناگوار و مصیبت در آن خانه میشود که صاحبخانه برای جلوگیری از این امر لازم است قربانی بدهد. برخی از زنان برای برآوردهشدن حاجات خود، شب تاسوعا و عاشورا تا صبح در کنار نخل، چراغ نفتی یا شمع روشن میکنند.[۲۷]
کارکرد
بازنمایی تشییع پیکر امام حسین در قالب مراسم نمادین نخلگردانی، سبب زندهماندن رویکردهای مذهبی در جامعه شده و بستر مناسبی را برای اجتماع مردم در مراسم مذهبی فراهم میکند. [۲۸] همچنین آیین نخلآرایی و نگهداری از اشیای تزیینی نخل، مسئولیت ویژهای است که به یک خانواده مشخص، محول میشود. مراسم نخلگردانی، نوعی تقسیم کار، ترویج مسئولیتپذیری و احترام به حقوق اجتماعی نیز دانسته شده است.[۲۹]
پانویس
- ↑ . محتشم و سامانیان، «کارکردشناسی نخل در آیین نخلگردانی از منظر حفاظت از گنجینه های فرهنگی ایران»، 1396ش، ص1.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخلگردانی در عاشورا»، خبرگزاری همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخلگردانی»، وبسایت ویکی شیعه.
- ↑ . «نخلگردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وبسایت کجارو.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخلگردانی در عاشورا»، خبرگزاری همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخلگردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وبسایت کجارو.
- ↑ . «نخلگردانی»، وبسایت ویکی شیعه.
- ↑ . «نخلگردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وبسایت کجارو.
- ↑ . زارعزاده و رهبرنیا، «نخلگردانی؛ روایت مردمی اجتماعی هنرمندانه از مرگ»، 1397ش، ص1.
- ↑ . «نخلگردانی»، وبسایت ویکی شیعه.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخلگردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخلگردانی»، وبسایت ویکی شیعه.
- ↑ . «نخلگردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وبسایت کجارو.
- ↑ . «نخلگردانی»، وبسایت ویکی شیعه.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخلگردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخلگردانی»، وبسایت ویکی شیعه.
- ↑ . «نخلگردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وبسایت کجارو.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخلگردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخلگردانی»، وبسایت ویکی شیعه.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخلگردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخلگردانی»، وبسایت ویکی شیعه.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخلگردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
- ↑ . «نخلگردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وبسایت کجارو.
- ↑ . «نخلگردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وبسایت کجارو.
- ↑ . «نخلگردانی»، وبسایت ویکی شیعه.
- ↑ . «نخلگردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وبسایت کجارو.
- ↑ . «نخلگردانی»، وبسایت ویکی شیعه.
- ↑ . زارعزاده و رهبرنیا، «نخلگردانی؛ روایت مردمی اجتماعی هنرمندانه از مرگ»، 1397ش، ص1.
- ↑ . «آشنایی با تاریخچه آئین نخلگردانی در عاشورا»، همشهری آنلاین.
منابع
- «آشنایی با تاریخچه آئین نخلگردانی در عاشورا»، خبرگزاری همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: 12 بهمن 1401ش.
- زارعزاده، فهیمه و رهبرنیا، زهرا، «نخلگردانی؛ روایت مردمی اجتماعی هنرمندانه از مرگ»، شیعهشناسی، شماره 2، 1397ش.
- محتشم، عادله و سامانیان، صمد، «کارکردشناسی نخل در آیین نخلگردانی از منظر حفاظت از گنجینههای فرهنگی ایران»، ایرانشناسی، شماره 2، 1396ش.
- «نخلگردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته»، وبسایت کجارو، تاریخ بازدید: 12 بهمن 1401ش.
- «نخلگردانی»، وبسایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 12 بهمن 1401ش.