پیش‌نویس:نظامی گنجوی

نظامی گنجوی، شاعر داستان‌سرای ایرانی.

نصب مجسمه نظامی در  ۲۱ اسفند ۱۴۰۳ش در گوشه میدان ونک

نِظامی گَنجَوِی، از شاعران نام‌آور ایران در قرن ششم هجری است که در کنار مولانا، فردوسی، حافظ و سعدی، از چهره‌های اثرگذار ادب فارسی محسوب می‌شود. آثار او که به «خمسه» یا «پنج گنج» مشهور است، تأثیر زیادی بر رشد و گسترش ادبیات فارسی، فرهنگ عامه و ادبیات جهان داشته است.

زندگی‌نامه نظامی گنجوی

این شاعر داستان‌سرا، که با نام کامل «جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف» یاد می‌شود، در شهر «گَنجَه» در شمال‌غربی جمهوری آذربایجان کنونی که در قدیم جزء ایران بود، می‌زیست. تاریخ تولد او را از ۵۲۰ق تا ۵۵۱ق نوشته‌اند. به‌دلیل این‌که در آثار خود عراق را مدام ستایش کرده است، برخی محققان عراقی‌بودن او را مسلم دانسته‌اند. او در کودکی پدر و مادر خود را از دست داد و تحت سرپرستی دایی مادرش قرار گرفت و تحصیل کرد.

نظامی به سفر و دیدار پادشاهان و بزرگان علاقهٔ زیادی نداشت و تمام زندگی خود را در گنجه در زهد و تنهایی گذراند. نظامی در زندگی خود فقط یک‌بار تا سی فرسنگی گنجه به دعوت «سلطان قزل ارسلا» رفت و مورد تکریم شاه قرار گرفت. او سه‌بار ازدواج کرد. همسر اول او کنیزی بود که «فخرالدین بهرام شاه» به او هدیه داده بود و نظامی او را بسیار دوست می‌داشت؛ اما در جوانی از دنیا رفت. او مثنوی «خسرو و شیرین» را در دوران زندگی با همین همسر خود نوشت و تنها فرزند او به‌نام «محمد»، نیز از همین همسر او بود. سپس نظامی با همسر دوم ازدواج کرد که او نیز در جوانی فوت کرد و نظامی مجبور شد که همسر سوم انتخاب کند.

تحصیلات نظامی گنجوی

از آثار نظامی می‌توان دریافت که او مانند دیگر بزرگان ادب در زمان جوانی به تحصیل علم پرداخته و در این راه کوشش کرده و رنج زیاد کشیده است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب

الگو:پایان شعر

مهارت نظامی گنجوی

نظامی، علاوه بر شاعری، در علوم عقلی به‌ویژه فلسفه و منطق، علوم تجربی از جمله ریاضیات و نجوم و علوم نقلی مانند اخبار، قرآن، فقه و احادیث، مهارت زیادی داشت.

سیرهٔ عملی و اخلاقی نظامی گنجوی

نظامی رفتاری زاهدانه و عارفانه داشت. پادشاهان نیز به احترام مقام عرفانی وی، از رفتار خلاف شرع در حضور او پرهیز می‌کردند. او در اشعار خود می‌گوید که هرگز لب به شراب نزده است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب

الگو:پایان شعر

دیدگاه نظامی گنجوی

نظامی بیشتر به‌دلیل دیدگاه‌های کلامی خود مورد توجه بوده است. اختلاف نظر در باورهای مذهبی او، باعث تناقض در دیدگاه‌های کلامی او نیز شده است. او به توحید افعالی و قدیم بودن ذات و صفات خداوند معتقد بود. او حسن و قبح را مانند شیعیان ذاتی می‌دانست و معتقد بود که عدل خداوند با افعال بندگان مطابق است.

در اشعار نظامی، امکان رؤیت و عدم امکان رؤیت خدا، هر دو، مطرح شده است. نظامی در سروده‌های خود پیامبر اسلام را معصوم می‌داند و به او توسل می‌جوید و درخواست شفاعت می‌کند. همچنین، او پیامبر را به خورشید تشبیه می‌کند و موجودات دیگر را نور خورشید و پیامبر خدا را علت آفرینش می‌داند. به‌همین دلیل، برخی توصیف او از پیامبر را با اصطلاح انسان کامل در عرفان یکی می‌دانند.

سبک شعری نظامی گنجوی

سبک شعری نظامی بینابینی؛ یعنی میان سبک خراسانی و عراقی است اما سبک عراقی در آثار او آشکارتر به‌نظر می‌رسد. آثار شعری او بیشتر در قالب مثنوی است. از صور خیال، ترکیب‌های عربی و تمثیل‌های بدیع در اشعار خود استفاده کرده است. همچنین، توجه به عرفان اسلامی و ایرانی و فلسفهٔ پیش از سقراط از دیگر ویژگی‌های سبک شعری او است.

آثار نظامی گنجوی

1. دیوان اشعار
2. دیوان اشعار نظامی شامل قصاید، غزل‌ها و قطعات در بیست‌هزار بیت بوده است که اکنون مقدار کمی از ابیات آن باقی مانده و به‌نام «گنجهٔ گنجوی» منتشر شده است؛
3. مثنوی «مخزن‌الاسرار» که دارای ۲۲۶۰ بیت و مشتمل بر ۲۰ مقاله در موضوع اخلاق، موعظه و حکمت است؛
4. مثنوی «خسرو و شیرین» در ۶۵۰۰ بیت که از شاه‌کارهای عشقی در زبان فارسی است؛
5. مثنوی «لیلی و مجنون» در ۴۷۰۰ بیت؛
6. مثنوی «هفت‌پیکر» که «بهرام‌نامه» و «هفت گنبد» نیز خوانده می‌شود. این اثر دارای ۵۱۳۶ بیت است که سرگذشت افسانه‌ای بهرام‌گور و عشق‌بازی او با هفت دختر از شاهزادگان هفت اقلیم را ترسیم کرده است؛
7. مثنوی «اسکندرنامه» در ۱۰۵۰۰ بیت که در دو بخش «شرف‌نامه» و «اقبال‌نامه» سروده شده و در حدود سال ۶۰۰ق به اتمام رسیده است.

نوآوری نظامی گنجوی

1. مهم‌ترین نوآوری نظامی در عرصهٔ ادبیات فارسی، داستان‌سرایی و تکمیل شعر تمثیلی است که از این جهت او را با مولانا و فردوسی مقایسه کرده‌اند. همانگونه که فردوسی با شاهنامه «حماسه» آفریده و مولانا با مثنوی «عرفان» را به اوج رسانده است، نظامی گنجوی نیز با مثنوی‌ها و عاشقانه‌های داستانی خود، «شعر تمثیلی» را تکامل بخشیده است؛
2. تشبیهات هنرمندانه و توضیحات زیبا و خیالانگیز؛
3. تصویرپردازی‌های بدیع و بیان جزئیات طبیعت و حالات روحی و روانی؛
4. انتخاب الفاظ مناسب و غنابخشی به موسیقی شعر؛
5. ایجاد ترکیبات خاص و ابداع معناهای نو؛
6. استفاده از اصطلاحات علوم، مبانی فلسفه و لغات عربی که فهم سخن شاعر را مقداری با دشواری همراه کرده است.

اشعار نظامی گنجوی در آثار عالمان دین

برخی از اشعار اخلاقی، فلسفی و عرفانی این شاعر عارف، در آثار عالمان شیعه مانند فیض کاشانی، ملاصدرا و ملاهادی سبزواری، به‌کار رفته است و حسن حسن‌زادهٔ آملی، وی را «عارف» خوانده است.

تأثیر نظامی گنجوی بر ادبیات فارسی

نظامی گنجوی، ۳۰ سال از عمر خود را در سرودن مجموعه اشعار خود که به‌نام «خمسه» یا «پنج گنج» یاد می‌شود، صرف کرده و جایگاه ویژه‌ای در ادبیات غنایی ایران و زبان فارسی ایجاد کرده است. بعد از او، سنت «خمسه‌نگاری» رواج پیدا کرد و شاعران زیادی به پیروی از او، مثنوی سرودند که باعث رشد و گسترش ادبیات فارسی شده است. اثرگذاری نظامی در شعر و ادب فارسی، به‌حدی است که محققان او را با نام پیشوای داستان‌سرایی در ادبیات فارسی معرفی کرده‌اند.

تأثیر نظامی گنجوی بر ادبیات جهان

اروپا

شرق‌شناسان اروپایی از اواسط قرن هفدهم میلادی بیشترین توجه را به آثار نظامی نشان دادند و برگزیدهٔ آثار او را به خوانندگان اروپایی رساندند. در حال حاضر، منظومهٔ «لیلی و مجنون» او به زبان‌های انلگیسی، آلمانی، روسی و فرانسوی ترجمه شده است. آثار نظامی، منبع الهام بسیاری از شاعران، موسیقی‌دانان و نمایشنامه‌نویسان اروپایی بوده است.

شبه‌قارهٔ هند

آثار نظامی در شبه‌قارهٔ هند، محبوبیت زیادی دارد، به‌گونه‌ای که یکی از اشعار او بر سر در کاخ ریاست جمهوری هند نصب شده است.

ژاپن

نظامی در کشور ژاپن به‌عنوان شاعر پارسی‌گوی و مهم شناخته و قصیده‌های لیلی و مجنون و هفت‌پیکر او به زبان ژاپنی ترجمه شده است.

درگذشت نظامی گنجوی

نظامی در فاصلهٔ سال‌های ۶۰۲ق تا ۶۱۲ق در گنجه درگذشت.

یادبود نظامی گنجوی

آرامگاه نظامی در شهر گنجه (جمهوری آذربایجان)

آرامگاه

آرامگاه باشکوهی در گنجه بر مزار او ساخته شده است که کتیبه‌هایی با زبان فارسی در آن وجود داشت؛ اما دولت آذربایجان در دههٔ نود خورشیدی، اشعار فارسی را از آرامگاه او پاک و کتیبه‌های به زبان ترکی را جایگزین کرد.

روز بزرگداشت

با تصویب دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۹۵ش، ۲۱ اسفند، به‌نام روز بزرگداشت نظامی گنجوی نام‌گذاری و در تقویم ملی ایران ثبت شده است.

نظر هگل دربارهٔ نظامی گنجوی

هگل فیلسوف بزرگ آلمانی دربارهٔ نظامی می‌گوید که وی حماسهٔ پهلوانی فردوسی را به حماسهٔ عاشقانهٔ لیلی و مجنون و هفت‌پیکر تبدیل کرد.

نظامی گنجوی عامل همبستگی کشورهای منطقه

به نظر محققان، آثار گنجوی به‌عنوان سرمایه‌های ادبی و ارزش معنوی، عامل وحدت و همسبتگی فرهنگی ملت‌های منطقه مثل ایران، تاجیکستان، افغانستان، آذربایجان و همه فارسی‌زبان‌های دنیا است.

وطن‌دوستی نظامی گنجوی

نظامی همواره ایران را دوست می‌داشت و به ایرانی‌بودن خود افتخار می‌کرد. او مثنوی لیلی و مجنون را به نام «شروان‌شاه ابوالمظفر اخستان» سروده و او را با عنوان شهریار ایران توصیف کرده است.

نمونه‌ای از اشعار نظامی (بخشی از مناجات اول): الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر

منابع

• «آرامگاه نظامی گنجوی در جمهوری آذربایجان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۳ اسفند ۱۳۹۷ش.
• «پنج گنج نظامی، حلقهٔ وصل کشورهای فارسی‌زبان است»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۴۰۰ش.
• «جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید»، وب‌سایت مؤسسهٔ فرهنگی و آموزشی هدایت میزان، تاریخ بازدید: ۲۳ بهمن ۱۴۰۱ش.
• خاتمی، احمد، «دیدگاه‌های کلامی نظامی گنجوی»، مجلهٔ کتاب ماه ادبیات، سال سوم، شماره ۳۴، بهن ۱۳۸۸ش.
• زنجانی، برات، «تاریخ ولادت و وفات نظامی گنجوی»، مجلهٔ آینده، سال دهم، شماره ۱۲، اسفند ۱۳۶۳ش.
• «زندگی پر فراز و نشیب نظامی گنجوی به روایت ناصر»، وب‌سایت رادیو فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۱۶ شهریور ۱۴۰۰ش.
• «زندگی‌نامه جمال‌الدین ابومحمد الیاس نظامی گنجوی»، پایگاه خبری صاحب نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۵ش.
• «زندگی‌نامه حکیم نظامی گنجوی»، وب‌سایت علما و عرفا، تاریخ بازدید: ۲۳ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «زندگی‌نامه: نظامی گنجه‌ای»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۳ اسفند ۱۳۸۷ش.
• فولادی، آمنه، «سیمای انسان کامل در اشعار نظامی گنجوی»، مجلهٔ مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، دوره چهارم، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۷ش.
• میرزا رسول‌زاده، مهدی، «نظامی؛ حکیم ایرانی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۳۹۹ش.
• «مهم‌ترین ویژگی شعر نظامی گنجوی»، وب‌سایت مؤسسهٔ فرهنگی اکو، تاریخ بازدید: ۲۳ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «نظامی، الیاس بن یوسف»، ویکی نور، تاریخ بازدید: ۲۳ بهمن ۱۴۰۱ش.
• نظامی، خمسه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۳ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «نظامی گنجوی»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: ۲۳ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «نظامی گنجوی»، وب‌سایت دانشنامهٔ اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۳ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «نظامی گنجوی خالق سبکی جدید در ادبیات و شعر پارسی»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۴۰۰ش.
• «نظامی گنجوی قله‌ای فراتر از تیشهٔ هویت‌تراشان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آذر ۱۴۰۰ش.
• «۹ مناسبت جدید در تقویم»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳ شهریور ۱۳۹۵ش.