پیش‌نویس:ابوریحان بیرونی

سردیس ابوریحیان بیرونی

ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی در قرن چهارم و پنجم هجری.

ابوریحان بیرونی با تألیف آثار عمیق و جامع خود، نقش بی‌بدیلی در شکل‌دهی به زیرساخت‌های فکری و علمی تمدن اسلامی ایفا کرد. آثار او نه تنها در جهان اسلام تأثیری ماندگار گذاشت، بلکه به‌عنوان میراثی علمی به تمدن جهانی انتقال یافت و پایه‌های دانش نوین را تقویت کرد. برای مثال کتاب «تحقیق ماللهند» به‌عنوان نمونه‌ای برجسته، رویکردی نظام‌مند در مطالعۀ فرهنگ و ادیان دیگر جوامع ارائه داد که نشان‌دهندۀ نگاه گسترده و دقیق او به پدیده‌های انسانی است. بیرونی با سبک زندگی مبتنی بر تحقیق، دقت علمی و تعهد به ثبت واقعیت‌ها، الگویی پایدار از یک دانشمند مسلمان را به نمایش گذاشت که تا امروز برای پژوهشگران و اندیشمندان الهام‌بخش است.

نام‌گذاری

نام این دانشمند مسلمان، «محمد»، کنیۀ او «ابوریحان»، و به «بیرونی» ملقب است. علت لقب‌گذاری او به بیرونی را تولد وی در بیرون (خارج) از شهر خوارزم دانسته‌اند. برخی معتقدند که چون ابوریحان بیشتر عمرش را خارج از زادگاه خود گذرانده، به بیرونی مشهور شده است. از او در منابع با عناوین «ابوریحان محمد بن‌ احمد بیرونی خوارزمی» یاد می‌شود.

زندگی‌نامه ابوریحان بیرونی

تولید

محمد بیرونی، در سال 362ق در حومۀ شهر «کاث» پایتخت «خوارزمشاهیان» متولد شد. او در کودکی یا نوجوانی پدر خود را از دست داد.

تحصیلات

بیرونی علم‌آموزی را از کودکی آغاز کرد و صرف‌ونحو، فقه، کلام، جغرافیا، ریاضیات، نجوم، شیمی، پزشکی و دین‌شناسی را یاد گرفت. تحصیلات او در خوارزم بود و در تمام مدت تحصیل، آموخته‌های خود را با تکرار و تمرین، تثبیت می‌کرد و با قلم می‌نوشت. «ابونصر منصور»، ریاضی‌دان بزرگ و منجم خوارزمی در پرورش و تحصیل او نقش مؤثری داشت. ابوریحان در ۱۷ سالگی با استفاده از یک حلقۀ مدرج، ارتفاع «نصف‌النهاری» خورشید را در کاث اندازه گرفت و بر اساس آن عرض جغرافیایی زادگاه خود را محاسبه کرد.

نقش ابوریحان بیرونی در فرهنگ و تمدن اسلامی

پایه‌گذاری روش علمی تجربی و عقلانی

بیرونی با تأکید بر مشاهده، آزمایش و استدلال منطقی، پایه‌های روش علمی مدرن را تقویت کرد. او به جای تکیه بر نظریات پیشینیان، به آزمایش‌های عملی پرداخت و تعصب و تقلید محض را نقد کرد. این نگرش امروزه به‌عنوان اساس پژوهش‌های علمی در سراسر جهان شناخته می‌شود و سبک زندگی مبتنی بر عقلانیت و تجربه‌گرایی را ترویج می‌دهد.

تقویت گفت‌وگوی بین‌فرهنگی و مطالعات تطبیقی

بیرونی در کتاب‌هایی مانند تحقیق ماللهند به مطالعۀ تطبیقی ادیان، فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف پرداخت. او با تسلط بر زبان‌های متعدد، زمینه‌ساز تعامل فرهنگی بین شرق و غرب شد. این رویکرد امروزه در حوزه‌های مردم‌شناسی و مطالعات بین‌فرهنگی الهام‌بخش است و به درک متقابل ملت‌ها و کاهش تعصبات کمک می‌کند.

پیشرفت در علوم دقیقه و کاربردهای عملی

بیرونی در زمینه‌های نجوم، ریاضیات، جغرافیا و فیزیک نوآوری‌های بزرگی ارائه داد. دستاوردهای او در محاسبۀ محیط زمین، ساخت ابزارهای دقیق رصدی و پژوهش در مورد وزن مخصوص مواد، پایه‌های علوم مدرن و فناوری‌های امروزی مانند سیستم‌های ناوبری و نقشه‌برداری را تقویت کرده است.

خاستگاه اندیشه‌ای ابوریحان بیرونی

محیط علمی و فرهنگی

ابوریحان بیرونی در سال‌های آخر دوران نوزایی اسلامی زندگی می‌کرد که جامعۀ علمی، متفکران اصیل و کتابخانه‌های غنی در ماوراءالنهر، خوارزم، خراسان قدیم، ری، بغداد و سیستان وجود داشت. مراکز علمی این مناطق که ابوریحان به آنجا سفر و زندگی کرده است، محل بحث، تدریس و تألیف در زمینه‌های علوم عقلی، نقلی و تجربی بود. در آن زمان، خراسان، سیستان، ری و بغداد به لحاظ علمی و فرهنگی جدای از هم نبودند و اندیشه‌ها به آسانی از یک نقطه به محل دیگر منتقل می‌شد.

نفوذ مکتب عقل‌گرای بلخ

خراسان قدیم در عصر ابوریحان، تحت نفوذ علمی و فرهنگی مکتب عقل‌گرای بلخ بود. به‌همین دلیل دربار سامانیان در بخارا، و دربار آل‌عراق و آل‌مأمون در خوارزم، محل تجمع دانشمندان علوم عقلی بود و کتاب‌های ارزشمندی در رشته‌های گوناگون در کتابخانه‌های دربار وجود داشت.

رابطه با اندیشمندان

بیرونی در سفرهای خود با دانشمندان بزرگی مانند کوشیار گیلانی، ابومحمود خجندی، ابوالوفای بوزجانی و ابن‌سینا دیدار و مباحثه کرد. این تعاملات مستقیم، بستری برای تبادل اندیشه و رشد علمی او فراهم کرد.

مطالعات میدانی

همراهی با لشکرکشی‌های محمود غزنوی به هند، امکان آشنایی عمیق با زبان سانسکریت، فرهنگ، ادیان و دانش هندوان را برای او فراهم کرد. این سفرها پایۀ تألیف کتاب «تحقیق ماللهند» شد. اقامت در شهرهایی مانند ری، بخارا، جرجان و غزنه، او را با سنت‌های علمی و فرهنگی مختلف آشنا کرد و دامنۀ مطالعاتش را گسترش داد.

دیدار از مراکز فرهنگی

ابوریحان اهل سفر بود و مراکز مهم فرهنگی و کتابخانه‌های خوارزم و خراسان را از نزدیک دیده و در آن جاها تحقیق کرده است. وی همچنین در قلمرو آل‌بویه در ری که مرکز مهم سیاسی و فرهنگی آن زمان بود همراه با تتبع کامل دیدن کرده است.

تسلط بر زبان‌ها و منابع متنوع

بیرونی به زبان‌های فارسی، عربی، سانسکریت و تا حدی یونانی و سریانی مسلط بود. این تسلط، امکان مطالعه‌ی مستقیم آثار علمی و فلسفی فرهنگ‌های مختلف را به او داد. او از منابع یونانی، هندی، ایرانی و اسلامی بهره می‌برد و به مقایسه‌ی انتقادی این منابع می‌پرداخت.

روش علمی تجربی و انتقادی

بیرونی به جای تکیه بر نظریات پیشینیان، به آزمایش‌های عملی اهمیت می‌داد. این نگاه تجربی، او را از بسیاری از معاصرانش متمایز می‌کرد. او به‌شدت با تعصب و تقلید از آرای پیشینیان مخالف بود و بر استقلال فکری و پژوهشی تأکید داشت.

علاقه به تاریخ علم و تبادل فرهنگی

بیرونی در آثار خود به تاریخ علم و سیر تکامل نظریات توجه ویژه‌ای داشت. او به مقایسۀ باورها، آداب و علوم فرهنگ‌های مختلف علاقه‌مند بود و این رویکرد، زمینه‌ساز رشد مردم‌شناسی و دین‌پژوهی تطبیقی در آثار او شد.

پشتیبانی حاکمان

حاکمانی مانند قابوس بن وشمگیر و خوارزمشاهیان آل مأمون از تحقیقات او حمایت می‌کردند و امکان ساخت ابزارهای پژوهشی را فراهم می‌آوردند. حضور در مراکزی مانند بغداد، بخارا و غزنه، دسترسی او به کتابخانه‌های غنی و آثار نفیس را ممکن می‌ساخت.

جهان‌بینی باز

بیرونی با وجود مسلمان بودن، به باورها و آداب سایر ادیان احترام می‌گذاشت و به مطالعۀ آن‌ها می‌پرداخت. او در عین حال، به نقد منصفانۀ باورهای غیرعلمی و خرافات در همۀ فرهنگ‌ها می‌پرداخت و بر عقلانیت و تجربه تکیه می‌کرد.

دیدگاه‌های ابوریحان

ابوریحان با این‌که اعتقاد راسخ به دین اسلام و قرآن داشت، به وجود نوعی معنویت مشترک میان ادیان نیز قائل بود. بر اساس این دیدگاه، ادیان با وجود تفاوت آنها در خداشناسی، شریعت و مراسم عبادی از وحدت معنوی برخودارند که به‌صورت‌های مختلف تجلی پیدا کرده است. با توجه به نوع زندگی، آثار و فعالیت‌های علمی ابوریحان، نگاه او به انسان، فرامذهبی و فرادینی بوده است. دین‌داری مانع علاقۀ او به آزاداندیشی و باور به انسانیت مشترک نشد.

دیدگاه ابوریحان نسبت به عقل، با دیدگاه فیلسوفان یکسان است و به عقل بسیار بها می‌دهد. او عقل را منبع مستقل علم و معرفت می‌داند و به‌همین دلیل به تحصیل معرفت از راه عقل تأکید می‌کند. از نظر او کمال انسان نیز در رشد عقلانی او است. نگاه ابوریحان نسبت به علم، مانند دانشمندان امروزی بوده است. او مرجعیت رسمی در ساحت اندیشه را قبول نداشت. به‌همین دلیل منتقد پیروان ارسطو بود که برای وی مرجعیت فکری قائل‌اند و احتمال خطا در نظریه‌های او را ضعیف می‌دانند.

سفرهای ابوریحان

بخارا

ابوریحان بیرونی، تا 25 سالگی از زادگاه خود خارج نشد و قصد تکمیل کارهای علمی خود در ستاره‌شناسی و رصد را داشت اما بر اثر جنگ‌های داخلی و ناامنی، در سال 387ق به بخارا، پایتخت سامانیان رفت و در آنجا مورد حمایت و احترام شاه «منصورسامانی» قرار گرفت.

ری

بیرونی در سفر به شهر ری با دو ستاره‌شناس و ریاضی‌دان مشهور ایرانی دیدار کرد و کتاب «حکایة آلة المسماة بسدس فخری» را در معرفی ابزار رصد نوشت. بیرونی نزد «اسپهبد ابوالعباس مرزبان‌ بن رستم‌ بن‌ شروین» رفت و کتاب «مقالید علم الهیئة» را به‌نام این پادشاه نوشت.

گرگان

بیرونی در 388ق به دربار «قابوس بن وشمگیر زیاری» در طبرستان و گرگان رفت و اولین کتاب خود «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» مشهور به «الآثار الباقیه» که دربارۀ گاه‌شماری تاریخی و علمی است را در حدود 391ق با نام شاه تدوین کرد.

برگشت به خوارزم

بیرونی در زمان قدرت دربار «آل‌مأمون» در 394ق به زادگاه خود در گُرگَانج خوارزم برگشت و هفت‌سال به‌عنوان مشاور «خوارزم‌شاه ابوالعباس مأمون بن مأمون» خدمت کرد و با حمایت این پادشاه، به تحقیقات علمی پرداخت. او خسوف ۱۴ رمضان ۳۹۴ق را در گرگانج رصد کرد و با کمک مالی پادشاه توانست ابزار رصد که به‌نام «حلقۀ شاهیه» یاد می‌شود را بسازد. او کتاب «تسطیح الصور» را نیز در خوارزم تألیف کرد.

غزنی

سلطان محمود غزنوی در 407ق گرگانج را تصرف کرد و بیرونی را با خود به غزنی برد. او حدود 35 سال از بقیه عمر خود را در دربار محمود، مسعود و مودود غزنوی و جانشینان آنها سپری کرد. او در دربار غزنوی، به‌عنوان منجم و ستاره‌شناس معروف بود. بیرونی در دوران پادشاهی محمود، رابطۀ عادی و دوستانه با سلطان نداشت و در نتیجه اوضاع روحی و اقتصادی مناسبی نیز نداشت. او حضور اجباری خود در دربار محمود را با کنایه «تقدیر بشری» دانسته است؛ اما در زمان سلطنت جانشینان محمود، بیرونی مورد احترام و تکریم شاهان غزنوی قرار گرفت و رابطۀ آنها دوستانه شد.

فعالیت‌های علمی ابوریحان بیرونی

فعالیت‌های در غزنی

بیشترین اقامت و فعالیتهای علمی، تحقیقات و تألیفات بیرونی در غزنی و در جریان حملۀ محمود غزنوی به هند صورت گرفته است که به این شرح است:

1. در سال‌های اول حضور خود در غزنی تألیف کتاب «تحدید نهایات الاماکن» را شروع کرد که در سال 416ق به پایان رسید؛
2. پس از خورشیدگرفتگی در 409ق رصدهای مختلفی انجام داد که تا 412ق به‌طول انجامید؛
3. در تحقیقی که انجام داد، اعلام کرد که خورشید در قطب شمال غروب نمی‌کند.
4. در زمان اقامت خود در قلعه «نندنه» هند، روش خود برای محاسبه قطر زمین را با اسطرلاب آزمایش کرد و مقالۀ «فی استخراج قدر الارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال» را نوشت؛
5. در 418ق، «رسالۀ استخراج الاوتار» را به پایان رساند و در سال 420ق کتاب «التفهیم لاوائل صناعة التنجیم» را به درخواست «ریحانه بنت حسین خوارزمی» به دو زبان عربی و فارسی نوشت؛
6. به پاس احترام سلطان، کتاب «القانون المسعودی» را دربارۀ نجوم به‌نام این سلطان نگاشت؛
7. در 427ق، رساله‌ای دربارۀ آثار «رازی» نگاشت و فهرست آثار خود را نیز در آخر آن اضافه کرد؛
8. در زمان سلطنت «مودود بن مسعود» از حمایت شاه برخوردار بود و کتاب «دستور» و «الجماهیر» را به‌نام او نوشت.

فعالیت‌های علمی در هند

ابوریحان در بیشتر جنگ‌های سلطان محمود غزنوی در هند، او را همراهی کرد و سیزده سال در هند به پژوهش پرداخت و زبان سانسكریت؛ یعنی زبان قدیم و مقدس هندوان را یاد گرفت. او در مدت اقامت خود در هند، کتاب‌های مهمی دربارۀ ریاضی، فلسفه و پزشکی را از زبان هندی به عربی ترجمه کرد. همچنین، طول و عرض جغرافیایی مناطق مختلف هند را با روش ابداعی خود به‌دست آورد. مهم‌ترین دست‌آورد ابوریحان در هند، مطالعات انسان‌شناختی او و تألیف کتاب «تحقیق‌ما للهند» است که شهرت جهانی دارد.

روش تحقیق بیرونی

علوم تجربی

روش ابوریحان در علوم تجربی، شباهت زیادی با روش علوم تجربی به‌شکل امروزی دارد و روش و مبانی فلسفۀ ارسطو در علوم تجربی را با نگاه انتقادی قبول دارد. روش او به روش علم تجربی مرسوم در انقلاب علمی در غرب نزدیک است که ویژگی آن غیریقینی بودن علوم طبیعی است.

علوم انسانی

مشهورترین تحقیقات بیرونی در موضوع مردم‌شناسی با «استقراء» و روش‌های کمی صورت گرفته است. او در تحقیق علوم انسانی به کابرد مشاهدۀ مستقیم، تجربه، تحلیل داده‌ها و تبیین قضایا بها می‌دهد. در روش تحقیق بیرونی، مشاهده بنیان کار تحقیق است؛ اما روش‌های دیگری از جمله استدلال عقلی را هم به تناسب موضوع به‌کار می‌برد.

آثار ابوریحان بیرون

ابوریحان بیرونی 180 اثر در قالب کتاب و مقاله در موضوعات ریاضی، ستاره‌شناسی، فقه، کلام، پزشکی، داروشناسی، جغرافیا، شیمی و صرف‌ونحو نوشته است که 110 اثر آن در رشتۀ ریاضیات و نجوم است. برخی از مهم‌ترین آثار او عبارت است از:

1. التفهیم لأوائل صناعة التنجیم؛ این کتاب که چند قرن، کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده، اصطلاحات ستاره‌شناسی را به زبان فارسی توضیح داده است.
2. تحقيق ما للهند؛ اين كتاب دربارۀ مذهب، عادات و رسوم هندوان نوشته شده و جامع‌ترین كتاب عصر قدیم دربارۀ تاریخ فلسفه، سنت‌ها و اوضاع اجتماعی هند است.
3. القانون المسعودی؛ در این كتاب بسیاری از عقیده‌های گذشتگان دربارۀ نجوم بررسی شده و امکان حركت زمین به دور خورشید پذیرفته شده است.
4. الجماهر فی معرفة‌ الجواهر؛ موضوع این كتاب معرفی مواد معدنی، به‌ویژه جواهرات مختلف است.
5. الصيدنه؛ اين كتاب دربارۀ مواد شيميايی، خواص و طرز تهيۀ آنها است.
6. آثار‌ الباقيه عن‌ القرون ‌الخاليه؛ در اين كتاب مبدأ تاريخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث‌وبررسی قرار داده است.

نوآوری‌های ابوریحان بیرونی

1. به‌کاربردن ریاضی در علوم طبیعی و اثبات مفاهیم کلی علوم تجربی با برهان ریاضی؛
2. تسطيح كره و ترسيم نقشه‌هاي جغرافيايي؛
3. كشف چاه آرتزين (چاه یا چشمۀ ساخت بشر که آب از آن با فشار طبیعی و بدون تلمبه‌کردن خارج می شود)؛
4. ابداع گاه‌شماري؛
5. اختراع ابزار رصدي برای اندازه‌گیری ارتفاع آفتاب و تعیین عرض جغرافیایی؛
6. به‌دست‌آوردن حساب هندسي هندي و انتقال آن به معارف اسلامي؛
7. کشف خاصيت فيزيكي الماس؛
8. کشف خاصيت زمرد؛
9. کشف و اثبات حفر کانال سوئز توسط داریوش، پادشاه هخامنشی ایران؛
10. استفاده از خسوف ماه در اندازه‌گيري اختلاف طول؛
11. تعيين فاصلۀ دو شهر از روي طول و عرض¬هاي آنها؛
12. اندازه‌گیری قطر زمين از انحطاط افق؛
13. ابداع روش علمي اندازه‌گيري ارتفاع كوه؛
14. کشف خط نصف‌النهار محلي؛
15. نظریه حرکت وضعی زمین وتعیین جهت قبله در شهرهای گوناگون؛
16. تعیین وزن مخصوص عناصر در شیمی، به‌ویژه تعیین وزن هجده سنگ و فلز گران‌بها برای نخستین‌بار.
17. ترجمۀ اصطلاحات دارویی و نام‌گذاری داروها به زبان عربی و فارسی برای نخستین‌بار از زبان یونانی؛
18. اظهارنظر دربارۀ زمان پیدایش جهان، چگونگی پدیدآمدن لایۀ سطحی زمین و تبدیل دریاها به خشکی.

درگذشت ابوریحان

ابوریحان بیرونی در 22 یا 26 آذر 427ش در شهر غزنی افغانستان درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.

بزرگداشت و یادبودهای ابوریحان

پژوهشگران ابوریحان بیرونی را نه تنها نماد عقلانیت و پژوهش علمی، بلکه آثار وی را تجلیِ شکوه تمدن اسلامی می‌دانند و یادبودهای پایدار او در سراسر جهان را گواه تأثیر ژرف و جاودانۀ وی تلقی می‌کنند:

آرامگاه

محل دفن ابوریحان بیرونی در 1352ش در شهر غزنی افغانستان کشف شد که در آن زمان هیچ ساختمانی نداشت اما اطراف آن را یک محوطۀ بزرگ فرا گرفته بود که باغ و حریم آرامگاه وی شناخته می‌شود. این محوطه نشان می‌دهد که قبر بیرونی در گذشته ساختمان بزرگی داشته و به‌مرور زمان و بر اثر جنگ و ناامنی‌ها تخریب شده است.

نام‌گذاری

در بسیاری از کشورها دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها، تالارها و کتابخانه‌ها به‌نام ابوریحان بیرونی نام‌گذاری شده است. ‌برای‌‌ مثال دانشگاه البیرونی واقع در شهر کوهستان ولایت کاپیسای افغانستان، به افتخار او نامیده شده‌ است.

یکی از پردیس‌های وابسته به دانشگاه تهران واقع در پاکدشت، رصدخانه‌ای در شیراز وابسته به دانشگاه شیراز، یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان داروهای انسانی و دامی در ایران به نام بیرونی نام‌گذاری شده است.

یکی از دهانه‌های برخوردی کرۀ ماه، به‌نام «بیرونی» و سیارک 9936، به‌انام «9936 البیرونی» نام‌گذاری شده است. یکی از جزیره‌های جزایر شتلند جنوبی در قطب جنوب نیز بیرونی نام دارد.

روز بزرگداشت

روز سیزدهم شهریور، در تقویم ملی ایران به‌عنوان روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی نام‌گذاری و ثبت شده است.

لقب استاد جاودانه

بیرونی در جهان «استاد جاودانه» لقب گرفته است؛ زیرا در بسیاری از علوم، نام او بخشی از تاریخچۀ آن علم محسوب می‌شود.

تصویرسازی

فیلمی از زندگی ابوریحان به نام ابوریحان بیرونی در ۱۹۷۴م در اتحاد جماهیر شوروی‌ (در کشور ازبکستان) ساخته شده است

تندیس بیرونی در سازمان ملل

تندیس ابوریحان بیرونی که یک کرۀ زمین در دست دارد، در سازۀ چهارطاقی دانشمندان ایرانی، در محوطۀ دفتر سازمان ملل در وین اتریش نصب شده است.

منابع

• آذرنیوش، زهرا، «آرامگاه ابوریحان بیرونی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 24 بهمن 1401ش.
• «ابوریحان بیرونی؛ دانشمندی برای تمام اعصار»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهريور ۱۳۹۱ش.
• «ابوریحان بیرونی و آثار او»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1393ش.
• احمدی، محمدامین، «ابوریحان بیرونی و انسان‌گرایی»، وب‌سایت محمدامین احمدی، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1399ش.
• اشرفی خیرآبادی، حمید، «تاریخ نگاران: مردم شناسی در آثار ابوریحان بیرونی (با تکیه بر کتاب فی تحقیق ماللهند)»، مجلۀ کتاب ماه، شمارۀ ۱۲۴، 1387ش.
• بازورث، کلیفورد ادموند و دیگران، «بیرونی‌ ابوریحان‌ محمدبن‌ احمد»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1379ش.
• بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة،‌‌ به کوشش زاخاو، لایپزیگ، ۱۹۰۶م.
• بیرونی، ابوریحان، تحدید نهایات الاماکن، به کوشش بولگاکف، قاهره، ۱۹۶۲م.
• بیرونی، ابوریحان، تمهیدالمستقر لمعنی الممر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
• بیرونی، ابوریحان، فهرست کتب محمد بن زکریا الرازی، ج۱، ص۴۲، به کوشش پاول کراوس، پاریس، ۱۹۳۶م.
• «تبلور 143 کتاب ارزشمند در ذهنی خلاق»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهريور ۱۳۹۷ش.
• جعفرنیا، فاطمه، «روش‌های پژوهش ابوریحان بیرونی در علوم انسانی»، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1398ش.
• جمعی از نویسندگان، غزنی بستر تمدن شرق اسلامی، تهران، عرفان، ۱۳۹۳ش.
• «دربارهٔ ابوریحان». وب‌سایت شرکت داروسازی ابوریحان، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• صدر فراتی، محمدمهدی، «برهان انی در روش علمی ابوریحان بیرونی»، مجلۀ تاریخ علم، دورۀ 20، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1401ش.
• محمدزاده، محسن، «ابوریحان بیرونی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1387ش.
• مهکام، رضا، «کیمیای دانش؛ تولد ابوریحان بیرونی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 24 بهمن 1401ش.
• «مهندسی که پزشک، مورخ و فقیه بود؛ نظریه تکامل به‌روایت ابوریحان بیرونی!»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1400ش.
• «نگاهی به آثار و فعالیت‌های ابوریحان بیرونی خالق نظریه‌های ماندگار»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۹۵ش.
• «نوآوریهاي ابوريحان بيروني»، وب‌سایت ادارۀ کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: 24 بهمن 1401ش.