پیش‌نویس:محمداسماعیل مبلغ

محمد اسماعیل مبلغ؛ عالم دینی، فیلسوف، نویسنده و خطیب مشهور افغانستان.

محمد اسماعیل مبلغ، از عالمان و فیلسوفان برجستۀ افغانستان، با فعالیت‌های علمی و فرهنگی در حوزه‌های فلسفه، عرفان و معارف اسلامی نقش مؤثری در غنای فکری جامعۀ معاصر افغانستان ایفا کرد. وی به‌عنوان یک‌‌ عالم دینی فعال و نمایندۀ مجلس شورای ملی، به ترویج اندیشه‌های دینی و عدالت‌خواهانه پرداخت.

مبلغ که به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی مسلط بود، با مقالات و سخنرانی‌های متعدد، در معرفی سبک زندگی اسلامی و نقد ایدئولوژی‌های رقیب گام‌های مؤثر برداشت. میراث فکری مبلغ در تقویت گفتمان عقلانیت دینی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی، بر نسل‌های بعدی روشنفکران افغانستان تأثیر گذاشت.

زندگی نامه محمد اسماعیل مبلغ

تولد و کودکی محمداسماعیل مبلغ

محمداسماعیل مبلغ در ۱۳۱۹ش در منطقۀ «قول خویش» از توابع ولسوالی «بهسود» در ولایت «میدان وردک» افغانستان متولد شد. وی پس از گذراندن دورۀ آموزش ابتدایی، به‌دلیل نارضایتی از نظام آموزش و پرورش در افغانستان، به آموزش علوم دینی روی آورد. وی ادبیات عرب را نزد سید انورشاه در زادگاه خود فراگرفت و برای ادامۀ تحصیل به کابل مهاجرت کرد.

دروان جوانی محمداسماعیل مبلغ

در کابل، دوره‌های متوسط و عالی علوم دینی را نزد استادانی چون سیدعلی‌احمد عالم، سید سرور واعظ و محمد امین افشار کابلی به پایان رساند. مبلغ با تکمیل تحصیلات حوزوی، به تدریس دروس دینی پرداخت و همزمان به مطالعه در حوزه‌های فلسفه اسلامی، جامعه‌شناسی، تاریخ، تفسیر و نهج‌البلاغه روی آورد.

وی با یادگیری زبان‌های انگلیسی و فرانسوی، دامنه مطالعات خود را گسترش داد. فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی مبلغ، نقش مؤثری در توسعۀ دانش دینی و فلسفی در افغانستان معاصر داشت.

سفر محمداسماعیل مبلغ به ایران

مبلغ در ۱۳۵۵ش به ایران رفت و در جریان این سفر، با مراجع تقلید و علمای برجستۀ حوزه‌ی علمیه قم و همچنین طالب افغانستانی دیدار کرد. او قصد داشت در ادامه به لبنان برود تا در فضای نسبتاً آزاد آن کشور، فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغاتی مضاعفی را برای بیداری مردم، سامان‌دهی نسل جوان و نجات کشور از تهدیدهای پیش‌رو آغاز کند؛ اما پیش از عملی‌شدن این برنامه، توسط ساواک دستگیر و پس از تحمل ۴۰ روز حبس و شکنجه‌های فراوان، به افغانستان بازگردانده شد.

سیره عملی‌‌‌ و اخلاقی محمداسماعیل مبلغ

• دینداری بی‌ریا: مبلغ از دینداری عمیق و بی‌آلایشی برخوردار بود که نمود آن در خلوت‌های عبادتی او مشهود بود. گزارش‌ها حاکی از اقامۀ نمازهای شب و اشک‌ریزی‌های او در سجادۀ عبادت است. دانش‌اندوزی و عقل‌گرایی وی، نه تنها با معنویت در تضاد نبود، بلکه مکمل آن بود.
• کنجکاوی علمی: وی از استعدادی فوق‌العاده برای یادگیری برخوردار بود و همواره با اشتیاقی عمیق به مطالعه و کشف موضوعات جدید می‌پرداخت. کتاب برای او‌ علاوه‌بر منبع اطلاعاتی، ابزاری برای ارتباط با جهان‌های ناشناخته بود. این ویژگی باعث شد تا در حوزه‌های متنوعی از ادبیات و فلسفه تا عرفان و جامعه‌شناسی به مطالعه بپردازد.
• استقلال فکری و نقدپذیری: مبلغ همواره خارج از چارچوب‌های متعارف فکری به تحلیل مسائل می‌پرداخت و از تقلید از مکاتب فکری رایج پرهیز می‌کرد. این استقلال فکری به او امکان می‌داد تا بدون تعصب، به نقد و بررسی آرای مختلف بپردازد و دیدگاه‌های خود را بر پایه استدلال استوار کند.
• شجاعت فکری: او از مواجهه با اندیشه‌های متفاوت و حتی مخالف هراسی نداشت و برای دستیابی به حقیقت، مرزهای متعارف فکری را درمی‌نوردید. این شجاعت فکری باعث شد تا او در محیطی که به‌طور عمده با اندیشه‌های بسته مواجه بود، به مطالعه و نقد مکاتب مختلف بپردازد.
• پویایی و انعطاف فکری: مبلغ همواره در حال توسعه و بازبینی دیدگاه‌های خود بود و این توانایی را داشت که در مواجهه با دانش جدید، مواضع فکری خود را مورد بازاندیشی قرار دهد. این پویایی فکری به او امکان می‌داد تا در حوزه‌های مختلف دانش، دیدگاه‌های ارزشمندی ارائه دهد.
• تعهد به ارزش‌های فرهنگی و دینی: علی‌رغم آشنایی با مکاتب فکری مختلف، او پیوند خود را با مبانی فرهنگی و دینی جامعه خویش حفظ کرده بود. این تعادل میان نوگرایی و پایبندی به ریشه‌های فکری، از ویژگی‌های بارز شخصیت او به شمار می‌رفت.
• عمق عاطفی و معنوی: با وجود برخورداری از تفکر انتقادی، مبلغ ارتباط عاطفی عمیقی با شخصیت‌های محوری تفکر شیعی، به‌ویژه امام علی و امام حسین داشت و نمودهای آن در خلوت‌های عبادتی او مشهود بود.
• مناعت طبع در شرایط اقتصادی دشوار: مبلغ علی‌رغم برخورداری از جایگاه علمی والا، همواره زندگی ساده‌ای داشت و از طریق فعالیت‌های فرهنگی همچون کتاب‌فروشی امرار معاش می‌کرد. این مسئله نشان‌دهنده عزت نفس و مناعت طبع وی بود که ترجیح می‌داد با تکیه بر کار و تلاش شخصی، استقلال مالی خود را حفظ کند.

زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی محمد اسماعیل مبلغ

فضای سیاسی و اجتماعی دوران محمدظاهرشاه با ترکیبی از استبداد اولیه، اصلاحات تدریجی و تضادهای ایدئولوژیک، بستر شکل‌گیری شخصیت محمد اسماعیل مبلغ بود. محدودیت‌های سیاسی دورۀ هاشم‌خان و ظهور تدریجی فضای باز فکری در دهه‌های بعد، موجب شد مبلغ با آگاهی از تنش‌های موجود، مسیر فعالیت علمی-دینی را با رویکردی تحلیلی دنبال کند.

گسترش ارتباطات فرهنگی با جهان و ظهور جنبش‌های چپ و اسلامی، او را به مطالعه تطبیقی فلسفه اسلامی و مکاتب غربی سوق داد. سیاست‌های آموزشی رژیم که با نابرابری و تبعیض همراه بود، موجب گرایش او به نهادهای دینی و تقویت روحیۀ عدالت‌خواهی شد. تجربۀ تحولات سیاسی از مشروطه تا کودتای داودخان، موجب شد مبلغ بر نقش عقلانیت دینی در مقابله با ایدئولوژی‌های وارداتی تأکید کند. این شرایط، او را به سمت بازتعریف هویت دینی-ملی در تقابل با گفتمان‌های حاکم سوق داد.

فعالیت‌های محمد اسماعیل مبلغ

محمد اسماعیل مبلغ با تلفیق فعالیت‌های علمی، سیاسی و فرهنگی، الگویی از عالم دینی متعهد ارائه کرد که تأثیرات ماندگاری در عرصه‌های فکری و اجتماعی بر جای گذاشت:

فعالیت‌های علمی مبلغ

محمداسماعیل مبلغ با طراحی دورۀ آموزشی منسجم، گام‌های بلندی در انتقال میراث فلسفی و کلامی به نسل جوان برداشت. وی تدریس را از متون کلاسیک ادبیات عربی مانند «الاقتراح» سیوطی و «مطول» تفتازانی آغاز کرد و با آموزش منطق بر اساس «ایساغوجی» و «حاشیه ملا عبدالله»، پایه‌های تفکر نقاد را در شاگردانش تقویت کرد. سپس با تدریس آثار فلسفی عمیق همچون «گوهر مراد» لاهیجی و «درةالتاج» قطب‌الدین شیرازی، زمینۀ آشنایی با نظام‌های فکری پیشرفته را فراهم آورد.

نوآوری اصلی مبلغ در تلفیق این سنت با مسائل روز بود؛ او با تدریس «فلسفتنا» و «اقتصادنا»ی شهید صدر و تحلیل مارکسیسم در کنار تدریس نهج‌البلاغه، الگویی برای آموزشِ پاسخگو به نیازهای فکری جامعه ارائه می‌داد که هم از عمق برخوردار بود و هم با چالش‌های عینی زندگی مرتبط می‌شد.

فعالیت‌های فرهنگی- تبلیغی مبلغ

در شرایط اختناق سیاسی که امکان نشر آزادانه آثار علمی فراهم نبود، سخنرانی‌های عمومی به ابزاری مؤثر برای محمد اسماعیل مبلغ تبدیل شد تا بتواند پیوند مستقیمی با طیف‌های مختلف جامعه برقرار کند. مساجد و تکیه‌ها که پیش‌ازاین تنها کارکرد مذهبی داشتند، با حضور او به فضایی برای روشنگری و نقد اجتماعی بدل شدند.

مبلغ با سبک تبلیعی توانست مسائل پیچیده‌ای مانند فساد اداری، نابرابری‌های اجتماعی و سوءاستفاده از دین را به زبانی قابل درک برای عموم مردم مطرح کند. هرچند این سخنرانی‌ها به‌دلیل مخاطبان گسترده، امکان پرداخت عمیق به مباحث تخصصی فلسفی را فراهم نمی‌کرد، اما همین ویژگی باعث شد اندیشه‌های اصلاحی او به لایه‌های مختلف جامعه نفوذ کند. این رویکرد جسورانه، هرچند باعث تکفیر او توسط برخی روحانیت سنتی شد، اما وی از بسترهای موجود برای آگاهی‌بخشی عمومی در آن شرایط استفاده می‌کرد.

فعالیت سیاسی محمد اسماعیل مبلغ

محمداسماعیل مبلغ در دورۀ دوازدهم پارلمان افغانستان (۱۳۴۸-۱۳۴۴ش) به‌عنوان نمایندۀ مردم منطقه بهسود، جایگاه سیاسی خود را به محفلی برای دفاع از حقوق محرومان و طرح مطالبات اجتماعی تبدیل کرد. سخنرانی‌های مستند او در نشریۀ هفتگی «ولسی جرگه» که بازتاب مواضع او در نقد بوروکراسی، فساد اداری و نابرابری‌های ساختاری بود، نشان می‌دهد که او از نهاد قانونگذاری به عنوان ابزاری برای ترویج عدالت اجتماعی بهره می‌برد.

این فعالیت‌ها الگویی از کنشگری سیاسی آگاهانه را ارائه می‌داد که در آن یک عالم دینی آگاه می‌تواند در عین حفظ استقلال فکری، در ساختارهای رسمی نیز برای تحقق اصلاحات تلاش کند. وی در جایگاه نمایندگی، به لوایحی که به نفع سلطنت بود رأی نداد و مسئلۀ رسمیت‌یافتن مذهب تشیع را در افغانستان نیز مطرح کرد. همین امر باعث شد که از ورود او در دورۀ بعدی (سیزدهم) به مجلس جلوگیری شود.

آثار محمد اسماعیل مبلغ

کتاب‌ها

1. جامی و ابن عربی، ۱۳۴۳ش؛
2. نقد فلسفه از نظر جامی، ۱۳۴۳ش؛
3. تعلیق بر رساله سلامان و آبسال، ۱۳۴۳ش؛
4. عرفان جامی، ۱۳۹۲ش؛
5. دین تریاک نیست (با مقدمۀ جلال‌الدین فارسی)، ۱۳۶۳ش؛
6. نقد‌‌ و تحلیل سیدگرایی، ۱۳۷۰ش.

مقالات

مقالات منتشرشده در مجلۀ آریانا

1. «آفرینش نو از نگاه جامی»، شماره‌های ۹-۱۰، سال ۲۴، ۱۳۴۵ش؛
2. «بحثی در پیرامون شعر و شاعری» (سلسله مقالات)، شماره‌های مختلف، سال‌های ۱۳ و ۱۴، ۱۳۴۰ش؛
3. «ادب از نظر لغت»، شماره ۱، سال ۱۵، ۱۳۳۵ش؛
4. «ادب از نظر اخلاق و تصوف»، شماره ۱، سال ۱۵، ۱۳۳۵ش؛
5. «یک نگاه کوتاه در تأثیر تصوف بر ادب فارسی و تازی»، شماره ۴، سال ۱۶، ۱۳۳۶ش؛
6. «اقسام ادب»، شماره ۱، سال ۱۵، ۱۳۳۵ش؛
7. «تعریف و طبقه‌بندی فلسفه»، دوره ۱۸، ۱۳۳۶ش؛
8. «طبقه‌بندی علوم»، شماره ۱۱، سال ۱۸، ۱۳۳۹ش؛
9. «علم برین از متافیزیک»، شماره ۳۰، سال ۱۹، ۱۳۴۰ش؛
10. «شک غزالی و شک دکارت»، شماره ۴، سال ۲۱؛
11. «معرفی نسخه خطی کتاب روضات‌الجنات»، شماره ۱۱، سال ۱۵؛
12. «شعر نو»، شماره ۹، سال ۱۵، ۱۳۳۶ش؛
13. «نوروز»، شماره ۳، سال ۱۵، ۱۳۳۶ش؛
14. «جبلی سخنور نامی»، شماره ۱۲، سال ۱۲، ۱۳۳۳ش؛
15. «از افلاطون یونانی تا ابن سینای بلخی – فارابی»، شماره ۲، سال ۳، ۱۳۵۲ش؛
16. «اپستمولوجی در فلسفه ابن سینا»، شماره ۱۹، سال ۲۱، ۱۳۴۲ش؛
17. «یک استفتای ادبی»، شماره ۲، سال ۱۲، ۱۳۳۲ش؛
18. «ابو معشر بلخی بزرگترین ستاره‌شناس قرن سوم»، شماره ۱۱، سال ۱۵، ۱۳۳۶ش و شماره ۱، سال ۱۶؛
19. «مطابقت و عدم مطابقت صفت و موصوف در عربی و دری»، شماره ۴، سال ۱۶، ۱۳۳۷ش؛
20. «در جواب مقاله جوینده»، شماره ۶، سال ۱۶، ۱۳۳۷ش؛
21. «ستارهٔ قرن ۷»، شماره ۸-۹، سال ۱۶، ۱۳۳۷ش؛
22. «مأموریت هلاکو برای دفع اسماعلیه»، شماره ۱۰، سال ۱۶، ۱۳۳۷ش.

مقالات منتشرشده در مجلۀ ژوندون

1. «ابن سینا»، شماره‌های مختلف، ۱۳۴۰ش؛
2. «ترجمه آثار ابن سینا به زبان‌های اروپایی»، شماره ۴۳، سال ۱۳، ۱۳۴۰ش؛
3. «هجویری غزنوی»، شماره ۲۶، سال ۱۳، ۱۳۴۰ش؛
4. «ابونصر سکان»، شماره ۹-۱۹، سال ۱۳، ۱۳۴۰ش؛
5. «حجةالحق ابن سینا»، شماره ۲۳-۲۴، ۱۳۴۰ش؛
6. «غزالی»، شماره ۳۳، ۱۳۴۰ش؛
7. «فلسفه چیست؟»، شماره ۳۷، ۱۳۴۹ش؛
8. «رهنمود اساسی نعیمی در نگارش تاریخ»، شماره ۱۷، ۱۳۴۹ش.

مقالات دیگر

1. «سیمای فلسفی البیرونی»، کابل، ۱۳۵۲ش؛
2. «نقش عامل جغرافیایی در عملیه تکامل اجتماعی»، مجله عرفان، شماره ۵ و ۶، سال ۱۳۵۳ش؛
3. «تلاش‌های مجروحانه»، روزنامه روزگار، شماره ۱۷، ۲۰ دلو ۱۳۵۰ش؛
4. «پیامی از کوه آشنایی»، روزنامه روزگار، شماره ۲۲، ۱۳۵۰ش؛
5. «حل دموکراتیک مسئله زبان»، روزنامه پیام وجدان.

مشارکت در دائرةالمعارف آریانا

تألیف بیش از ۸۰ مقاله در جلد چهارم دائرةالمعارف افغانستان در حوزه‌های علمی، فلسفی، کلامی، تاریخی و ادبی.

درونمایه و ویژگی‌های آثار محمد اسماعیل مبلغ

• تقابل با گفتمان مسلط انحطاط فکری: آثار مبلغ در بستر تاریخیِ افغانستان معاصر که با «انحطاط دانش» مشخص می‌شد، به بازخوانی انتقادی گفتمان‌های مسلط پرداخته‌اند. این آثار با تکیه بر خردورزی، در برابر «ویرانی خرد» ایستاده و کوشیده‌اند گفتارهای عقلی را در فضایی که به سمت قشری‌گرایی پیش می‌رفت، احیا کنند.
• گذار از سلسله مراتب معرفتی سنتی: سیر فکری مبلغ از ادبیات به عرفان و سپس فلسفه، نشان‌دهندۀ عبور از مرزبندی‌های متحجرانۀ دانش است. این گذار، نه تنها بیانگر تحول فردی که نشان‌دهندۀ کوشش برای ایجاد تلفیق درونی بین حوزه‌های مختلف معرفت در فرهنگ افغانستان بود.
• پیوند دانش بومی با پرسش‌های جهانی: به نظر محققان تمرکز آثار مبلغ بر چهره‌هایی مانند ابن‌سینا و جامی، تلاشی برای این بود که با تکیه بر میراث فلسفی منطقه، پاسخی بومی به مسائل جهانی دهد و از تقلید صرف از الگوهای خارجی پرهیز کند.
• زبان به مثابۀ میدان مبارزه فرهنگی: تأکید مبلغ بر «شعریت شعر» و «شرعیت شعر»، نشان می‌دهد که زبان را عرصه‌ای برای بازتعریف رابطه بین حقیقت، قدرت و هنر می‌دانست. این نگاه، زبان را از حاشیه به متن مبارزه فرهنگی منتقل می‌کند.
• عرفان به مثابۀ مقاومت فرهنگی: رویکرد آثار مبلغ به عرفان، نه فرار از جامعه و انزواگزینی فردگرایانه که شکلی از مقاومت جمعی در برابر ظاهرگرایی و استبداد بود. او با تأکید بر «قلب» به‌عنوان مرکز معرفت، در برابر جزم‌اندیشی‌های رسمی ایستاد.

درگذشت محمد اسماعیل مبلغ

محمد اسماعیل مبلغ در زمستان ۱۳۵۷ش توسط حزب دموکراتیک خلق افغانستان بازداشت شد. در آبان ۱۳۵۸ش با انتشار فهرست کشته‌شدگان این دوره، نام وی نیز در میان اسامی قربانیان درج شده بود. وی در زمان وفات ۴۳ سال داشت. این رویداد در چارچوب رویدادهای سیاسی آن دورۀ افغانستان قابل بررسی است.

اهمیت و جایگاه محمد اسماعیل مبلغ

نقش احیاگرانه در بازسازی عقلانیت دینی

مبلغ در دوره‌ای ظهور کرد که فضای فکری افغانستان تحت سیطرۀ جریان‌های قشری و ایدئولوژیک قرار داشت. او با بازخوانی انتقادی میراث فلسفی ابن‌سینا و عرفان جامی، تلاش نظام‌مندی را برای احیای سنت خردورزی در فضای فرهنگ اسلامی آغاز کرد. پروژۀ معرفت‌شناسی ابن‌سینایی او، نه تنها بازگشت به گذشته که کوششی برای معاصرسازی میراث عقلی در مواجهه با چالش‌های مدرنیته بود. این رویکرد، الگویی از گفت‌وگوی خلاق بین سنت و نوگرایی ارائه می‌داد که می‌توانست مانع از گسست نسل جدید از ریشۀ فکری خود شود.

ساختارشکنی در مرزهای دانشی و ایجاد پیوند بین‌رشته‌ای

سیر فکری مبلغ از ادبیات تا عرفان و فلسفه، نشان‌دهندۀ درک عمیق او از پیوند درونی شاخه‌های مختلف معرفت بود. او با عبور از تقسیم‌بندی‌های رایج، نشان داد که تفکر نظام‌مند می‌تواند پلی بین حوزه‌های به ظاهر مجزا ایجاد کند. تأکید او بر ادب به مثابه بستر رشد عقل و عرفان به‌عنوان مکمل فلسفه، گواهی بر این نگاه جامع‌نگر است. این رویکرد، راهبردی برای مقابله با جزئی‌نگری‌های رایج در فضای علمی آن دورۀ محسوب می‌شد.

تلفیق نظریه و عمل در عرصه‌ عمومی

فعالیت‌های مبلغ در مقام نمایندۀ مجلس و خطیب عمومی، نشان‌دهندۀ تعهد او به تبدیل اندیشه به کنش اجتماعی بود. سخنران‌های اثرگذار او در شورای ملی تجلی عینی فلسفۀ عدالت‌خواهانه‌ای بود که در آثار خود تئوریزه کرده بود. این پیوند بین تفکر و عمل، الگویی از روشنفکر متعهد ارائه می‌داد که در تقابل با روشنفکران منفعل زمانه قرار داشت.

مبلغ از نگاه دیگران

خلیل‌الله خلیلی، شاعر و ادیب برجستۀ افغانستان، مبلغ را علامۀ مبارز، از جمله مفاخر علم و حکمت، شجاع و وطن‌دوست می‌دانست.

جلال‌الدین فارسی، نویسنده و سیاستمدار ایرانی، مبلغ را یکی از دانشمندان مجاهد و چهره‌های درخشان تاریخ معاصر افغانستان دانسته است.

حاج کاظم یزدانی، پژهشگر معروف افغانستان، مبلغ را سرباز وطن دانسته و شهادت او را نیز غیرقابل ‌جبران خوانده که از دردها و عقب‌ماندگی مردم خود رنج می‌برده است.

سیدعسکر موسوی، پژوهشگر و نویسندۀ معاصر، مبلغ را نابغه‌ای می‌داند که حداقل ۵۰ سال از زمان خود پیش‌تر به دنیا آمده بود و با وجود عمر کوتاه، آثاری در سطح دانشگاه‌های معتبر جهانی خلق کرد. وی بر این باور است که مبلغ به‌دلیل وسعت دانش و ژرف‌اندیشی، توسط جامعۀ معاصر خود درک نشد و در فقر و تنگدستی به شکلی مظلومانه زیست. موسوی همچنین مبلغ را متفکری شجاع و هنجارشکن توصیف می‌کند که برای کشف حقیقت، از مطالعۀ هیچ مکتب فکری حتی مارکسیسم و بودیسم هراسی نداشت.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «اسماعیل مبلغ»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ درج: 28 عقرب 1386ش.
• آریانفر، شمس‌الدین، «آشنایی با شهید اسماعیل مبلغ، روحاني فيلسوف و سياستگر»، بزم اندیشه، تاریخ درج: 8 خرداد 1390ش.
• «آشنایی با یکی از چهره‌های فلسفی هزاره، شهید اسماعیل مبلغ»، کنگرۀ ملی هزاره، تاریخ درج: 12 جون 2022م.
• خاوری، حسن‌رضا، «اسفار اربعه‌ی شهید مبلغ»، وب‌سایت جادۀ ابریشم، تاریخ درج مطلب: ۲ دی ۱۳۹۶ش.
• «زندگی‌نامه شهید استاد مبلغ در گفتگو با داکترسید عسکر موسوی»، کانون افغانستانی‌های فنلند، تاریخ بازدید: 11 بهمن 1401ش.
• ناصری، عبدالمجید، مشاهیر تشیع در افغانستان، قم، المصطفی، ۱۳۹۰ش.
• نایل، حسین، یادداشت‌های دربارهٔ سرزمین و رجال هزاره‌جات (مقالات چاپ‌شدهٔ محمد اسماعیل مبلغ)، قم، مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان، ۱۳۷۹ش.