پیش‌نویس:اقبال لاهوری

اقبال لاهوری

اقبال لاهوری، شاعر پرآوازهٔ زبان فارسی و متفکر مسلمان پاکستانی.

اقبال لاهوری، شاعر، اندیشمند، عارف و سیاست‌مدار پاکستانی است که به‌دلیل تولید آثار برجسته و مبارزات سیاسی و آزادی‌خواهی شهرت جهانی دارد. اقبال تحت‌تأثیر اندیشه و آثار بزرگان ادبیات فارسی مانند فردوسی و مولانا، اشعار زیادی با مضامین عرفانی، سیاسی و اجتماعی سرود و در گسترش زبان فارسی و فرهنگ اسلامی در شبه قارهٔ هند، نقش مؤثری داشت.

کودکی اقبال لاهوری

اقبال لاهوی، فرزند شیخ نورمحمد، در ۹ نوامبر ۱۸۷۷م در شهر «سیالکوت» ایالت پَنجَاب واقع در شبه‌قاره هندوستان، در یک خانوادهٔ مسلمان متولد شد. او دوران کودکی و نوجوانی را در زادگاه خود گذرانید و مقدمات علوم اسلامی و قرآن را به تشویق پدر، در مسجد حسام‌الدین در سیالکوت به‌روش سنتی یادگرفت و سپس وارد مدرسهٔ ابتدایی شد. او در سال ۱۸۹۲م دورهٔ راهنمایی را با موفقیت تمام کرد و برای آموختن علوم جدید به مدرسهٔ «اسکاج میشن۱» در زادگاه خود ثبت‌نام کرد. اقبال همزمان با تحصیل در این مدرسه، زبان فارسی و عربی را نیز آموخت.

جوانی اقبال لاهوری

اقبال در ۱۸۹۵م به دانشگاه لاهور رفت و در دورهٔ کارشناسی، علاوه بر زبان فارسی و عربی، ادبیات زبان انگلیسی و مقدمات فلسفهٔ غرب را فرا گرفت و کارشناسی‌ارشد فلسفه را نیز در سال ۱۸۹۹م دریافت کرد. او همزمان اصول علم اقتصاد و حقوق را نیز مطالعه می‌کرد. اقبال بعد از فراغت از دانشگاه، به تدریس زبان عربی، ادبیات انگلیسی، اقتصاد، تاریخ و فلسفه در همان دانشگاه مشغول شد. او از آغاز جوانی شعر می‌سرود و در بعضی از نشریات محلی اشعار او چاپ می‌شد.

مأخذ فکری اقبال لاهوری

خانواده

پدر اقبال که با آثار و بزرگان اهل عرفان آشنا بود و کتاب‌های عرفانی را نگهداری و مطالعه می‌کرد، در سلوک عرفانی اقبال و آشنایی او با ادبیات و آموزه‌های عرفانی، نقش زیادی داشت.

معلمان و استادان

سید میرحسین، مشهور به «شمس‌العلما»، در آشنایی اقبال به معارف اسلامی و استحکام مبانی فکری و اعتقادی و تحصیلات دوران دبیرستان تأثیر داشت. سرتوماس آرنولد، استاد دانشگاه لاهور، اقبال را با مبانی فکری و فلسفهٔ غرب آشنا کرد و همچنین در تکوین شخصیت و افکار اقبال مؤثر بود.

روحیهٔ انقلابی واستقلال‌طلبی در هند

روحیهٔ استقلال‌طلبی و آزادی‌خواهی که در سال‌های اول قرن بیستم در هند به اوج خود رسیده بود، جوانان تحصیل‌کرده و روشن‌فکر مانند اقبال را به‌سمت خود می‌کشید.

سفر به اروپا

اقبال در ۱۹۰۵م به اروپا سفر کرد و در رشتهٔ حقوق در دانشگاه کمبریج لندن تحصیل کرد و سپس وارد دانشگاه مونیخ آلمان شد. او رسالهٔ دکترای خود را در این دانشگاه با عنوان «سیر فلسفه در ایران قبل و بعد از اسلام» تدوین کرد. تحصیل در دانشگاه‌های معتبر اروپا، زمینهٔ آشنایی او با فلسفهٔ جدید، تمدن غرب و فلسفهٔ ایرانی و اسلامی را فراهم کرد. او در آنجا، با استادان بزرگی مانند «مک تگارت» فیلسوف انگلیسی، «وایتهد»، «ادوارد براون» و «نیکلسون» ارتباط نزدیکی داشت و با افکار فیلسوفان بزرگ غرب مانند هگل، نیچه و کانت آشنا شد که در تحول شخصیت و اندیشهٔ اقبال نقش داشت.

آشنایی با زبان و بزرگان ادب فارسی

اقبال از کودکی با زبان، ادبیات و بزرگان ادب فارسی مانند مولانا، سنایی و سعدی، آشنا شد. همچنین، اقبال بعد از بازگشت از اروپا، با افکار و آثار مولانا آشنایی بیشتری پیدا کرد و نظام فکری و اندیشهٔ او دچار تحول اساسی شد.

سیرهٔ اخلاقی اقبال لاهوری

پشتکار و سخت‌کوشی، عزت‌نفس، سحرخیزی، انس با قرآن، امیدواری، مردمی‌بودن، عشق به آزادی، نفی بندگی غیرخدا، معنویت‌گرایی و تعصب اسلامی، در سیرهٔ عملی و اخلاقی اقبال دیده شده است.

فعالیت‌های سیاسی اقبال لاهوری

اقبال در سال ۱۹۲۴م وارد دنیای سیاست شد و در ۱۹۷۳م به مجلس قانونگذاری پنجاب راه پیدا کرد و به ریاست حزب «مسلم‌لیگ» رسید. اقبال بعد از چندین دوره ریاست حزب مسلم‌لیگ، موضوع کشور مستقل برای مسلمانان هند و اسقلال پاکستان را برای اولین‌بار مطرح کرد.

مسئولیت اقبال لاهوری

اقبال بعد از برگشت از اروپا، تا آخر عمر به کار وکالت در پنجاب مشغول بود.

دیدگاه‌های اقبال لاهوری

لزوم بازسازی اندیشهٔ دینی

اقبال در آثار خود بر ضرورت احیاء و بازسازی اندیشهٔ دینی مسلمانان بر اساس اقتضای شرایط زمان و مکان، تأکید می‌کند و آن را تنها راه نجات و پیشرفت انسان و مسلمانان می‌داند.

ضرورت ترکیب عشق و عقل

اقبال مشکل اصلی دنیای غرب و شرق را در یک‌جانبه‌نگری آنها به موضوعات علم و دین و عقل و عشق می‌داند. از نظر او، دنیای غرب به عقل محض و دنیای شرق به عشق تنها تکیه کرده‌اند و راه‌حل این مشکل، تغییر اندیشه و لزوم ترکیب نگاه مادی و معنوی است.

تمدن اسلامی منشأ پیشرفت غرب

به‌نظر اقبال، منشأ شکوفایی و پیشرفت علوم و فنون و هنر در جهان غرب، فرهنگ و تمدن شرقی و اسلامی بوده است.

آثار اقبال لاهوری

اُردو

1. ارمغان حجاز؛
2. بانگ درا؛
3. بال جبریل؛
4. ضرب کلیم؛
5. علم اقتصاد؛
6. تاریخ هند.

انگلیسی

1. سیر فلسفه در ایران (رسالهٔ دکترا) که به زبان فارسی، اردو و فرانسه نیز ترجمه شده است؛
2. احیای افکار دین در اسلام؛
3. خلافت اسلامی؛
4. نگاهی به جامعهٔ اسلامی.

فارسی

1. مثنوی اسرار خودی، دیدگاه او دربارهٔ خویشتن خود است و صفاتی برای خلیفهٔ خدا نیز بیان کرده است؛
2. مثنوی رموز بی‌خودی که در تکمیل اسرار خودی نوشته شده و رابطهٔ فرد و جامعه را بیان می‌کند؛
3. زبور عجم، شامل اشعار عرفانی او می‌شود؛
4. منظومهٔ گلشن‌راز که به‌سبک گلشن‌راز شیخ محمود شبستری نوشته شده است. اقبال در این اثر، سؤال و جواب‌های عرفانی را مطرح کرده است؛
5. پیام مشرق که در جواب کتاب «دیوان غربی» گوته، شاعر آلمانی سروده شده است؛
6. جاویدنامه، خطاب به پسر او به‌نام جاوید؛
7. پس چه باید کرد ای اقوام شرق، کتابی برای بیداری و راهنمایی مردم شرق و مسلمانان؛
8. مثنوی مسافر، بعد از سفر اقبال به افغانستان نوشته شده است؛
9. ارمغان حجاز، آخرین کتاب او به زبان فارسی است که نظریات سیاسی، اجتماعی و دینی اقبال را منعکس می‌کند. قسمتی از این کتاب به زبان اردو است.

نوآوری اقبال لاهوری

اقبال لاهوری، با اینکه زبان عربی و اردو را می‌دانست و به این زبان‌ها شعر می‌سرود، اما زبان فارسی را برای بیان احساسات و اندیشهٔ خود برگزید. اشعار او در زبان اردو و فارسی، از مفاهیم عالی عرفانی، فلسفی و انسانی برخودار است. او با استعداد ذاتی و تیزهوشی که داشت، سبک ویژهٔ خود را در زبان فارسی به‌وجود آورد که به‌سبک اقبال لاهوری مشهور است. مضمون اشعار او به‌نظر محققان، چکیدهٔ فرهنگ اسلامی است.

رونق دوبارهٔ زبان فارسی در شبه‌قارهٔ هند

زبان و ادبیات فارسی، به‌تبع تحولات سیاسی و نظامی در شبه‌قارهٔ هند، دچار فراز و فرود بوده است. در زمان حضور کمپانی هند شرقی در شبه‌قاره و رسمیت‌یافتن زبان اردو و انگلیسی، زبان فارسی از رواج افتاد؛ اما با ظهور اقبال و انتخاب زبان فارسی به‌عنوان زبان شعر و بیان اندیشهٔ خود، ادبیات و زبان فارسی در آنجا دوباره رونق گرفت.

نظر دیگران دربارهٔ اقبال

1. به‌نظر محمدعلی جناج، بنیان‌گذار پاکستان، اقبال نمایندهٔ اندیشه و فرهنگ اسلام و شعرهای او منبع الهام و پیشرفت بوده است؛
2. آیت‌الله خامنه‌ای، اقبال لاهوری را از شخصیت‌های برجستهٔ تاریخ اسلام دانسته است؛
3. به باور سیدمحمد خاتمی، اقبال احیای تفکر اسلامی را مطرح کرد و مسلمانان را به تجدید پیمان با اسلام دعوت کرده است؛
4. مرتضی مطهری، اقبال را قهرمان اصلاح در جهان می‌داند که شعر خود را وسیلهٔ بیداری امت اسلامی قرار داده است؛
5. به‌نظر علی‌اکبر دهخدا، اقبال، توجه جمعیت هندوستان را به زبان فارسی و گویندگان بزرگ آن جلب و میان ایران و هندوستان پیوند استوار ایجاد کرده است.

در گذشت اقبال لاهوری

اقبال لاهوری در ده سال آخر عمر خود به بیماری‌های مختلفی مبتلا شد و در ۲۱ آوریل ۱۹۳۸م درگذشت. پیکر او در جوار «مسجد پادشاهی لاهور» به خاک سپرده شد.

یادبود از اقبال لاهوری

آرامگاه اقبال

بر مزار اقبال، آرامگاهی ساخته‌اند که در حال‌حاضر، از معروف‌ترین دیدنی‌ها و جاذبهٔ گردشگری در پاکستان است. این بنا، در شهر لاهور، بین مسجد پادشاهی و قلعهٔ لاهور قرار دارد.

شاعر ملی

اقبال در کشور پاکستان، به‌صورت رسمی، «شاعر ملی» خوانده می‌شود.

روز اقبال

مردم پاکستان، نهم ماه نوامبر را که روز تولد این شاعر برجسته است، به‌نام «روز اقبال» می‌شناسند و تولد او را در این روز، جشن می‌گیرند.

نام‌گذاری فرودگاه

به‌منظور بزرگداشت اقبال، فرودگان بین‌المللی لاهور، به‌نام او نام‌گذاری شده است.

شعر اقبال، سرود صحبگاهی مدارس

شعری از اقبال به‌زبان اردو، به‌عنوان سرود صبح‌گاهی مدارس پاکستان انتخاب شده و خوانده می‌شود.

دیدگاه اقبال دربارهٔ ایران

به‌نظر اقبال، ایران خاستگاه تمدن نوین اسلامی است. او در شعری که به‌زبان اردو سروده است، می‌گوید اگر «تهران» موقعیتی را می‌داشت که «ژنو» در غرب دارد، جهان اسلام، سرنوشت متفاوتی داشت.

پیش‌بینی انقلاب اسلامی در شعر اقبال

اقبال در شعر «چون چراغ لاله سوزم در خیابان شما»، وقوع انقلاب اسلامی در ایران را پیش‌بینی کرده است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر

سفر اقبال لاهوری به افغانستان

اقبال در ۱۹۳۳م، به دعوت محمد نادرشاه، پادشاه وقت افغانستان، برای تجدید سازمان و بنای دانشگاه کابل، به این کشور سفر کرد. او به‌دلیل مبارزات ضد استعماری و اندیشهٔ آزادی‌خواهی، در افغانستان محبوبیت داشت. بعد از درگذشت اقبال، دولت افغانستان به‌پاس خدمات فرهنگی او، سنگ قبر مرمرین به‌آرامگاه اقبال هدیه کرد که روی آن اشعار او حک شده است. این سنگ تا کنون بر مزار اقبال وجود دارد.

افغانستان از نظر اقبال لاهوری

اقبال نگاه خود دربارهٔ موقعیت و اهمیت افغانستان را در چند بیت در کتاب جاویدنامه بیان کرده است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر

منابع

• احمدپور، محمدنقی، «ستارهٔ شرق، ویژه‌نامهٔ بزرگداشت علامه اقبال لاهوری»، وب‌سایت ادارهٔ کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: ۱۰ دی ۱۴۰۱ش.
• اقبال لاهوری، جاویدنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۰ دی ۱۴۰۱ش.
• اقبال لاهوری، زبور عجم، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۰ دی ۱۴۰۱ش.
• «اقبال لاهوری؛ از تولد تا مرگ»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۳۹۲ش.
• «اقبال لاهوری در پاکستان به‌طور رسمی شاعر ملی خوانده می‌شود»، خبرگزاری ایبنا، ۲۲ آبان ۱۴۰۰ش.
• «اقبال لاهوری؛ متفکری آزاداندیش و ضد استعمار»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• «اقبال لاهوری؛ مصلح فارسی‌گویِ جهان اسلام»، خبرگزاری رضوی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ آبان ۱۳۹۹ش.
• «اقبال لاهوری»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: ۱۰ دی ۱۴۰۱ش.
• «دیپلمات پاکستانی: علامه اقبال تهران را مرکز مراودات شرق می‌دانست»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آبان ۱۳۹۴ش.
• ذاکر اصفهانی، علی‌رضا، «سیری در اندیشه سیاسی علامه محمد اقبال لاهوری»، وب‌سایت مؤسسهٔ فرهنگی و مطالعاتی صراط مبین، تاریخ بازدید: ۱۰ دی ۱۴۰۱ش.
• «زندگی‌نامهٔ اقبال لاهوری و سبک شعر و مرگ»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• «شعر اقبال لاهوری سرود صبحگاهی مدارس پاکستان»، وب‌سایت Pakistaninfo، تاریخ درج مطلب: ۳ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «فرودگاه‌هایی که به‌نام افراد مشهور ساخته شده‌اند»، وب‌سایت مجلهٔ گردشگری الی گشت، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۴۰۰ش.
• «گزارش ویژهٔ تسنیم از سال‌روز تولد علامه اقبال لاهوری»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آبان ۱۳۹۷ش.
• مجتبایی، فتح‌الله، «اقبال لاهوری»، وب‌سایت دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ آبان ۱۴۰۰ش.
• «مقبرهٔ اقبال لاهوری در لاهور پاکستان»، وب‌سایت علاءالدین تراول، تاریخ بازدید: ۱۰ دی ۱۴۰۱ش.
• «نقش اقبال در بیداری اسلامی غیرقابل انکار است»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۴ش.