پیش‌نویس:حریم خصوصی در شهرسازی

محرمیت در شهرسازی؛ طراحی فضاهای شهری با حفظ حریم خصوصی.

محرمیت یکی از اصول اساسی در معماری و شهرسازی است که بر تنظیم ارتباطات میان فضاهای عمومی و خصوصی تأکید دارد. محرمیت در معماری شهرسازی، با جدا کردن فضاهای درونی از بیرونی ایجاد می‌شود و فضا از جهت کالبد و معنا دارای مرز و حریم می‌شود. محرمیت علاوه بر حفظ حریم خصوصی، بر کیفیت زندگی، آرامش روانی و تعاملات اجتماعی سالم نیز تأثیر مثبت می‌گذارد. گسترۀ محرمیت با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی و حتی اقلیمی، محدودۀ فضاهای شهری، محله‌های مسکونی، مسجد، مدرسه و بازار را در بر می‌گیرد.

مفهوم‌شناسی

محرمیت در شهرسازی؛ به‌معنای شکل دادن به فضای شهری به‌گونه‌ای که از جهت کالبد و معنا دارای حریم باشد. در حوزۀ کالبد بیشتر متمرکز بر اصولی است که به فضا امنیت می‌بخشد و در حیطۀ معنایی، فضا دارای ویژگی‌هایی می‌شود که حرمت و ارزش را در معماری به ارمغان می‌آورد، به‌گونه‌ای که فرد در آن احساس آرامش می‌کند.

تاریخچه محرمیت در شهرسازی

در گذشته، معماری با تفکیک قلمرو خصوصی از حوزۀ عمومی به‌عنوان یک مانع فیزیکی عمل می‌کرد. در دوران باستان، برای ایجاد حریم بصری اطراف کاخ‌ها و املاک بزرگ دیوارهای بلند، خندق‌ها و پیچ‌وخم‌های پیچیده طراحی می‌کردند. همچنین وجود بن‌بست‎‌ها و دیوارهای بلند اطراف کاخ‌های تخت جمشید، شوش، کوشک‌های روزگار ساسانیان و کهن‌دژ‌ها، شارستان‌ها و ربض‌ها، از ارکان شکل‌گیری شهرها بودند؛ اما ساختار شهرسازی با ورود مدرنیته به ایران و به تقلید از شهرسازی غرب و افزایش شهرنشینی دگرگون شد.

قواعد و ضوابط شهرسازی اسلامی

از جمله اصول و ضوابطی که در شهرسازی اسلامی رعایت می‌شده، می‌توان به اصل محرمیت و پوشیدگی و اصل پرهیز از بلندمرتبه‌سازی اشاره کرد. بر اساس اصل محرمیت، مهندسان و شهرسازان اسلامی موظف بودند بناها و خانه‌ها را به گونه‌ای طراحی کنند که ضمن بهره‌مندی از فضاهای شهری، حریم خصوصی و زندگی فردی ساکنان محفوظ بماند. همچنین بر پایه‌ی اصل پرهیز از بلندمرتبه‌سازی، ساخت بناهای مرتفع در شهر اسلامی نباید به گونه‌ای باشد که موجب از بین رفتن حریم خصوصی یا اشراف بر زندگی دیگران شود.

نقش محرمیت در ارتقای کیفیت زیست شهری

معماری نه‌تنها ساختار فیزیکی فضاها را شکل می‌دهد، بلکه بر جنبه‌های روانی و اجتماعی زندگی انسان نیز تأثیر می‌گذارد. یکی از جلوه‌های مهم آن، محرمیت فضایی است که در سازمان‌دهی شهری نقش اساسی دارد. رعایت محرمیت با ایجاد حائل‌های کالبدی و سلسله‌مراتب فضایی، به کنترل تعاملات اجتماعی میان مردان و زنان و کاهش روابط خارج از چارچوب‌های خانوادگی کمک می‌کند.

رابطۀ محرمیت با حریم و ابعاد آن

محرمیت حق فردی و مفهومی ذهنی است که افراد بر اساس درک خود از محرمیت و تنظیم روابط اجتماعی‌شان تعیین می‌کنند تا از اشراف و دیده و شنیده شدن ناخواسته جلوگیری کنند. بنابراین، حریم هم بُعد فیزیکی و هم بُعد معنوی دارد و بازتاب‌دهندۀ نیازهای درونی انسان به محرمیت است. ابعاد حریم در معماری؛ دیداری، شنیداری، بویایی، حرکتی و روانی است که به‌منظور کنترل حضور بیگانگان به‌کار گرفته می‌شود.

محدودۀ حریم در شهرسازی

هر فضا در طراحی دارای حریمی است. ارزش و جایگاه مفهوم حریم در شهرسازی، با جداسازی عرصۀ خصوصی از عمومی حاصل می‌شود. در بررسی شهرها سه قلمرو و در برخی چهار قلمرو؛ خصوصی، عمومی، نیمه‌خصوصی و نیمه‌عمومی تعیین شده است. گسترۀ مرزبندی حریم، خصوصی‌ترین فضاهای مسکونی تا عمومی‌ترین فضاهای شهری را در بر می‌گیرد و باعث توسعۀ فرایند شهر از درون به برون، اصل سلسله‌مراتب فضایی و رعایت عرصه‌ها می‌شود.

ایجاد محرمیت در عناصر شکل‌دهندۀ ساختار شهری

فضاهای شهری و محله‌ای به‌هم مرتبط هستند و این ارتباطات، عناصر شهر را با هدف وحدت‌بخشی عملکردها، رونق‌بخشی فعالیت‌ها و اصلاح رفتارها تنظیم می‌کند. محلات مسکونی از اجزاء اصلی ساختار شهری هستند که در درون خود مجموعه‌ای از فضاها را با کاربری‌ها و حریم‌های مشخص دارند:

فضاهای مسکونی و محله‌ای

فضاهای مسکونی و محله‌ای به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که دید مستقیم به داخل محدود شود. برای این منظور، ورودی‌ها معمولاً غیرمستقیم‌اند و شامل کوچه‌های باریک و پیچ‌دار یا فضاهای محصور می‌شوند تا حریم خصوصی و امنیت ساکنان حفظ شود.

فضاهای مذهبی و فرهنگی

فضاهای مذهبی و فرهنگی به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که حریم بصری رعایت شود و فضاهای زنانه و مردانه در قالب سلسله‌مراتب فضایی تفکیک شوند، همچنین فضاهایی برای توقف و تأمل پیش‌بینی شده است.

بازارها و فضاهای تجاری سنتی

بازارها و فضاهای تجاری سنتی معمولاً دارای ورودی‌های کنترل‌شده و حجره‌هایی هستند که دید به فضای بیرون را کاهش می‌دهند و در راسته‌های باریک و محصور قرار گرفته‌اند.

فضاهای عمومی شهری

در فضاهای عمومی شهری مانند پارک‌ها، میادین و پیاده‌روها از پوشش‌های بصری برای ایجاد حریم، تعیین مرز و پوشاندن مناظر نامطلوب استفاده می‌شود.

اصول شکل‌دهندۀ محرمیت

عوامل محرمیت‌ساز عبارتند از؛ اصل سلسل‌مراتب و اصل درون‌گرایی است.

اصل سلسله‌مراتب

يكی از ويژگی‌های مهم كيفی كالبد شهر، توجه به اصل سلسله‌مراتب است كه دارای ابعاد مختلفی چون فـضايی، عملكـردی، دسترسی، اداری و اجتماعی است که با مفهوم حريم و عرصه‌ها ارتباط تنگاتنگی دارد و در جهت تعيين صحيح قلمروها و تأمين حريم‌ها در فضاهای شهری عمل می‌کند که مهم‌ترین ثمرۀ آن محرمیت است. با طراحی صحیح فضاها، از اختلال در کاربری دیگر فضاها جلوگیری می‌شود؛ اما بی‌توجهی به آن، نظام صحيح و منطقی ساحت شهری را با تداخل و بی‌نظمی مواجه می‌سازد.

اصل درون‌گرایی

یکی از مهمترین معیارها در شهرسازی اسلامی، اصل درون‌گرایی است که با تقسیم‌بندی عرصه‌های‌ اندرونی و بیرونی، تفکیک فعالیت‌های تجاری و خانوادگی و ایجاد قلمروهای زنانه و مردانه است تا قوانین مربوط به هم‌جواری‌ها تأمین شود.

آثار فضاهای معماری درون‌گرا در ارتقاء زیست شهری

تقویت هویت فرهنگی

محرمیت به‌عنوان بخشی از فرهنگ ایرانی، هم تعالی‌بخش زندگی فردی و اجتماعی است و هم تقویت‌کنندۀ هویت فرهنگی و اجتماعی و حافظ هویت شهری است.

تقویت بنیان خانواده

فضاهای محرمانه‌محور با ایجاد امنیت و حریم خصوصی، به تقویت بنیان خانواده، به ت کمک می‌کنند.

تقویت حس تعلق

یکی از آثار فضاهای محرمانه‌محور در ارتقای کیفیت زیست شهری، افزایش حس تعلق ساکنان به شهر و محل سکونت از طریق ساختار سلسله‌مراتبی فضاهای شهری و محله‌ای است.

افزایش تعاملات اجتماعی

در محیط‌های شهری، فضاهای محرمانه‌محور با طراحی مناسب و تغییر در سبک زندگی، کُنش‌ورزی اجتماعی را افزایش و تقویت می‌کنند.

افزایش احساس امنیت

یکی دیگر از آثار فضاهای محرمانه‌محور در ارتقای کیفیت زیست شهری، تقویت احساس امنیت است. ساختار فضایی با ایجاد مرزها و سلسله‌مراتب از عرصه‌های خصوصی تا عمومی، امنیت بصری را افزایش می‌دهد و شبکه معابر با کاهش فرصت‌های وقوع جرم و جنایت، ایمنی محیط را تأمین می‌کند.

تفاوت مفهوم محرمیت در شهرسازی اسلامی و غربی

بحث محرميت و حريم خصوصی در اکثر فرهنگ‌ها با درجات متفاوتی وجود دارد. مطابق با معیارهای بینشی و مبتنی بر ایدئولوژی حاکم بر فرهنگ غرب، بیشتر در مورد حريم خصوصی بحث شده است. ضوابطی هم که در کشورهای غربی در بحث حفظ محرميت مطرح می‌شود، بيشتر به همجواری‌ها مي‌پردازد و به محرميت فضاهای بين خانه‌های مجاور و آپارتمان‌های مسکونی کم‌تر توجه دارد؛ اما در شهرسازی اسلامی به‌خاطر اهمیت زندگی خانوادگی که به‌واسطۀ مفاهیم قرآنی برجسته و تأکید شده ‌ از کلان‌ترین فضاهای شهری تا ریزترین فضاهای معماری را تحت‌تأثیر خویش قرار داده است.

پیامدهای منفی بی‌توجهی به محرمیت در زیست مؤمنانه

یکی از اصول مهم در خلق فضای معماری مسئلۀ محرمیت است؛ اما با ایجاد تغییراتی بنیادین در بُعد مسکن، این زیست‌ مؤمنانه دچار مشکلاتی شد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

• ایجاد مانع در درونی‌شدن پوشش زنان؛ در سبک آپارتمان‌نشینی، اشراف دیداری و مشترک‌بودن فضاهای مجاور باعث کاهش حریم بصری و خصوصی شد و این کاهش حریم، فرایند درونی‌سازی پوشش زنان را تحت تأثیر قرار داد.

• تقویت روحیۀ مصرف‌گرایی؛ کاهش محرمیت در فضای شهری، با از بین رفتن مرزهای خصوصی و افزایش دسترسی دیداری به زندگی روزمره زنان، همراه با گسترش پاساژها و مراکز خرید مدرن، باعث شد حضور زنان در این فضاها بیشتر شود و در نتیجه، روحیه مصرف‌گرایی آنها تقویت شود.

چالش بحران محرمیت در فضای شهری

آنچه که امروزه با عنوان بحران مفهوم محرميت در شكل‌گيری فضاهای شهری از آن یاد می‌شود؛ در پی گسست فرهنگی و از هم‌گسیختگی بافت شهری و بازخوانی مفهوم محله و خلق مفهوم جدیدی از مجتمع‌های زیستی است که با ورود معماری نوین به ایران و بروز برخی تحولات سیاسی و اجتماعی باعث دگرگونی در سیمای شهری و شیوه‌های ساخت‌وساز شد و از معماری سنتی مبتنی بر فرهنگ اسلامی فاصله گرفت.

پیامدهای حذف محرمیت در معماری شهری

برخی از پیامدهای حذف یا کاهش محرمیت در معماری شهری عبارتند از:

• تضعیف فرهنگ عفاف

با آموزش مهندسی و فناوری غربی بدون توجه به مسایل فرهنگ بومی و ارزش‌های اسلامی و اجرای نقشۀ قانون ۶۰-۴۰ فرهنگ عدم‌عفاف ترویج شد. بر اساس اهداف سیاست‌های حریم‌زدایی و تحول در سبک معماری، تلاش‌هایی برای تغییر در پوشش بانوان و تضعیف ارزش عفاف صورت گرفت.

• تضعیف بنیان خانواده

در معماری مدرن، با کاهش ضخامت دیوارها و اِشراف ساختمان‌ها بر هم، حریم خانه و خانواده نیز متحول شد.

• کاهش ساختار جمعیتی

با دگرگونی در سبک زندگی، کوچک‌شدن ابعاد خانه‌ها و تغییر ساختار خانواده، شمار اعضای خانوار نیز کاهش یافت.

• تشدید بحران‌ها

ورود فناوری‌های پیشرفتۀ الکترونیکی و تخصصی شدن برخی از فعالیت‌ها، نیازهای فضایی مسکن را دگرگون کرد. با انتقال برخی کارکردها به خارج از خانه، بسیاری از فضاهای مسکونی حذف شدند و همزمان با گسترش آپارتمان‌نشینی، مالکیت و مسئولیت‌های مشترک نیز افزایش یافت. این تحولات منجر به طراحی فضاهای کوچک‌تر با چیدمان فشرده و استفادۀ حداکثری از مصالح ساختمانی شد.

• فروپاشی قلمروها

با گسترش شهرنشینی و یکسان‌سازی معماری، فضاهای انعطاف‌پذیر و کاربری‌های مرکب از بین رفت. این تحول کارکردهای سنتی خانه مثل فعالیت‌های کاری، آیین‌ها و گردهمایی‌ها را مختل کرد. در نتیجه، سازمان فضایی مسکن ظرفیت خود برای تعریف قلمروهای مختلف و حفظ حریم‌های کارکردی را از دست داد.

• بی‌هویتی و بحران تعلق

با الگوگیری از غرب و احداث شهرک‌های مسکونی، فضاهای بی‌هویتی به وجود آمد که ساکنان هیچ‌گونه تعلق‌خاطری به محل سکونت خویش نداشتد و به افزایش تنش‌های اجتماعی و انزوای افراد انجامید. همچنین برج‌ها و ساختمان‌های بلندمرتبه که بدون ضوابط و معیارهای صحیح معماری بودند فضا را بی‌حدومرز کرده و در ارتباطات ناخواسته، تداخل ایجاد کردند و باعث از بین رفتن احساس قلمرو و تعلق‌خاطر شدند.

• کاهش تعاملات اجتماعی

افزایش تراکم ساختمان‌ها و کاهش فضاها، موجب کاهش تعاملات اجتماعی و سست شدن روابط بین ساکنین محله‌ها شد.

• افزایش تعارضات شهری

معماری و شهرسازی معاصر با ایجاد آلودگی‌های صوتی و بصری، تعریض معابر، افزایش بی‌رویۀ ارتفاع ساختمان‌ها و حذف حریم‌های خصوصی، موجب نقض شدید حریم‌های شخصی، از بین رفتن محرمیت فضاها و افزایش درگیری‌های اجتماعی شده است.

• تضعیف ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی

فرایند حرکت از درون‌گرایی به برون‌گرایی، سایه‌اندازی‌ها، تعرض به نظام همجواری‌ها، ایجاد آلودگی‌های صوتی و بصری، تعریض کوچه‌ها و تبدیل آنها به خیابان‌های وسیع باعث مشکلات متعدد اخلاقی در روابط اجتماعی شده است.

راهکارهای طراحی قلمرو محرمیت در فضای زیست شهری

برخی از راهکارها که کارشناسان حوزه معماری به‌منظور حفظ عرصه‌بندی و رعایت حریم فضایی توصیه می‌کنند عبارتند از:

طراحی بناها

برای حفظ حریم بصری و ارتقای کیفیت محیطی، از اختلاف ارتفاع زیاد بین ساختمان‌ها پرهیز شود و با ایجاد فاصلۀ کافی بین بناها از سازوکارهای طبیعی و مصنوعی به‌عنوان مانع دید استفاده شود.

طراحی معابر عمومی

برای ارتقای کیفیت فضاهای عمومی و مسکونی، معابر با مقیاس انسانی و با ویژگی‌هایی چون سایه‌اندازی طبیعی، محیطی آرام و عاری از آلودگی صوتی طراحی شوند. این امر از طریق کنترل ازدحام، محدودیت ورود خودروها به محلات مسکونی، ایجاد حریم‌های ایمن و توجه به منظر عمومی محقق می‌شود. همچنین، تنوع بخشی به فضای معابر با تغییر در عرض و ارتفاع و نیز ایجاد فضاهای سرپوشیده و گشادگی‌ها، به غنای تجربۀ عابران پیاده می‌افزاید.

منابع

• امینی، ندا و نوروزیان‌پور، هیربد، «خلوت و محرمیت شناخت تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو مفهوم در معماری و شهرسازی»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی شهر ایرانی اسلامی، شمارۀ پانزدهم، 1392ش.
• بابازادۀاسکویی، سولماز و دیگران، «ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونۀ موردی: برج مسکونی میلاد تبریز»، باغ‌نظر، دورۀ 16، شماۀ 79، 1398ش.
• باقری، اشرف‌السادات، «تحليل و بررسی درون‌گرايی در شهرهای سرزمين‌های اسلامی»، فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، سال 29، شمارۀ 2، 1392ش.
• بحرینی، سیدحسین و تاج‌بخش، گلناز، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، هنرهای زیبا، شمارۀ 6، 1378ش.
• «بومی‌سازی استانداردهای محرمیت در فضاهای مسکونی با تأکید بر تعالیم اسلامی و فرهنگ ایرانی»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: 24 تیر 1404ش.
• «تفاوت فضاها در خانه‌های ایرانی سنتی و امروزی»، وب‌سایت شهر معمار، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۴۰۱ش.
• ثقۀالاسلامی، عمیدالاسلام و احمدی بنکدار، محمدامین، «تدوین معیارهای محرمیت در محلات مسکونی با رویکرد ایرانی-اسلامی»، اولین کنفرانس توسعۀ پژوهش‌های نوین در علوم، مهندسی و علوم پزشکی، 1401ش.
• جعفرپور هادی‌کیاشری، رضا و همکاران، «واکاوی میزان اثرگذاری عناصر عینی و ذهنی بر حس «حریم» در فضای معماری»، مجلۀ هنر و تمدن شرق، دورۀ 10، شمارۀ 38، 1401ش.
• حبیبی، فرح، «شار ايرانی ـ فضای شهری»، فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، دورۀ 27، شمارۀ 123، 1387ش.
• حیاتی، حامد و همکاران، «تأثیر اصل حریم زنان بر معماری خانه‌های ایرانی براساس آموزه‌های اسلامی»، روان‌شناسی فرهنگی زن، دورۀ 9، شمارۀ 32، 1396ش.
• خدایی، زهرا و تقوایی، علی‌اکبر، «شخصیت‌شناسی شهر اسلامی؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دورۀ 2، شمارۀ 5، 1390ش.
• دوستی، شهرزاد، «حریم و محرمیت در خانه‌های سنتی»، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ ۵۴ و ۵۳، تابستان و پاییز ۱۳۹۷ش.
• «شاخص‌های دخیل در تعیین سلسله‌مراتب فضاهای شهری»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1400ش.
• شیردل، امیرحسین و همکاران، «بازآفزینی اصل حریم و محرمیت در طراحی مسکن معاصر با تأکید بر جایگاه ارزشی زنان در اسلام»، پژوهش‌های میان‌رشته‌ای زنان، دورۀ 7، شمارۀ 2، 1404ش.
• علیزاده، هوشمند و همکاران، «مفهوم محرمیت و فضا در شهرهای دوران اسلامی»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی پژوهش‌های معماری اسلامی، دورۀ 2، شمارۀ 1، 1393ش.
• غفوریان، میترا و دیگران، «گونه‌شناسی سازمان فضایی و سلسله‌مراتب ورود در خانه‌های ایرانی با تأکید بر محرمیت»، برنامه‌ریزی توسعۀ کالبدی، دورۀ 2، شمارۀ 3، 1396ش
• فرخانی، مانیا و همکاران، «بازطراحی فضاهای شهری با تأکید بر رویکرد ارتقای احساس امنیت (مطالعۀ موردی بافت تاریخی و قدیمی شهر خرم‌آباد)»، جغرافیا و روابط انسانی، دورۀ 3، شمارۀ 9، 1399ش.
• فیروزی، محمدعلی و سجادیان، مهیار، «مدخلی بر شناسه‌های تشخص بخش شهرسازی و برنامه‌ریزی در شهرهای اسلامی»، فصلنامۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم‌انداز زاگرس، دورۀ نهم، شمارۀ 34، زمستان1396ش.
• محمدی، نسترن و دیگران، «بررسی محرمیت در گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی با استفاده از مدل الکتره»، فصلنامۀ علمی معماری و شهرسازی معمارشهر، 1402ش.
• مریجی، شمس‌الله و دیگران، «نقش تحولات شهری در پیدایش چالش‌های زیست‌مؤمنانۀ زنان در ایران»، فصلنامۀ علمی پژوهشی اسلام و مطالعات اجتماعی، سال 11، شمارۀ 2، پاییز 1402ش.
• «میزان درصد ساخت زمین+ بررسی نکات و قوانین آن»، وب‌سایت سامان‌ملک، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1402ش.
• معظمی، نسیم و عبدی، زهرا، «بازنگری محرمیت نهفته در محلات سنتی با هدف ارتقاء شهرسازی معاصر (نمونۀ موردی محلۀ پامنار تهران)»، مدیریت شهری دورۀ ۱۶، شمارۀ ۴۶، بهار ۱۳۹۶ش.  
• «معماری معاصر خانۀ ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1403ش.
• منصوری، علی، «حجاب و پوشيدگي در شهرسازی ايرانی – اسلامی نمونۀ پژوهش ميدانی: بافت قديم شهر شيراز»، فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، جلد 29، شمارۀ 130، 1389ش.
• «نقش معماری در بهبود حریم خصوصی در آپارتمان‌های شهری»، وب‌سایت مهدی حجازی، تاریخ بازدید: 10 تیر 1404ش.
• هاشم‌پور، پریسا و یزدانی، ثنا، «مطالعۀ تحولات کالبدی محلات تاریخی با رویکرد محرمیت (مورد مطالعه: تبریز) دفتریلر عزب تاریخی»، توسعۀ محلی(روستایی- شهری)، دورۀ 8، شمارۀ 2، 1395ش.
• هاشمی، شادی و صیادی، محمدرضا، «رویکرد به محرمیت در معماری خانه‌های سنتی اسلامی ایرانی و ارایۀ تمهیداتی برای محرمیت و اصلاح معایب خانه‌های معاصر با شیوۀ نوین»، فصلنامۀ علمی تخصصی مطالعات نوین برنامه‌ریزی شهری در جهان، دورۀ 1، شمارۀ 1، 1399ش.
• هاشمی‌فشارکی، سیدجواد، «محرمیت در معماری»، وب‌سایت ایثارپرس، تاریخ درج مطلب: 22 دی 1400ش.
• ولی‌زادۀاوغانی، محمدباقر و همایون، سیدساجد، «چالش‌های معماری و شهرسازی ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماری سنتی و معاصر)»، فصلنامۀ علمی مهندسی ساختمان و علوم مسکن، دورۀ 14، شمارۀ 26، 1400ش.