پیش‌نویس:اربعین در افغانستان

اربعین در افغانستان؛ مراسم آیینی شیعیان افغانستان در چهلمین روز شهادت امام حسین.

اربعین، در میان رسوم آیینیِ عاشورا، اهمیتی ویژه دارد و در روایات شیعه نیز به بزرگداشت این روز و زیارت اربعین امام حسین تأکید شده است. شعیان افغانستان که در عشق‌ورزی به اهل‌بیت و امام حسین معروف‌اند، در اربعین، مراسم عزاداری برگزار می‌کنند و تعداد زیادی از آن‌ها و عدۀ از اهل‌سنت، به کربلا سفر می‌کنند.

پیشینه اربعین در افغانستان

مراسم اربعین در افغانستان دارای پیشینه‌ای غنی است که به قرون اولیه هجری و همزمان با گسترش تشیع در مناطق هزاره‌نشین بازمی‌گردد. این آیین به‌عنوان یکی از ارکان اصلی سبک زندگی مذهبی شیعیان این کشور، در طول تاریخ با وجود محدودیت‌های حکومتی همواره پابرجا مانده است.

از دوران‌ عبدالرحمان‌‌ این مراسم ممنوع اعلام و شد و سپس در دوران پادشاهی ظاهرشاه و جمهوریت داوودخان نیز برگزاری این مراسم با ممنوعیت مواجه شد با این حال، شیعیان افغانستان با پذیرش هزینه‌های سنگین اجتماعی و سیاسی، از طریق اخذ پاسپورت‌های غیرافغانستانی و گاهی سفرهای پیاده در طول شش‌ ماه تا عراق، پیوند خود را با این آیین حفظ کردند.

امروزه این مراسم در قالب گردهمایی‌های گسترده در مساجد و تکایا، همراه با نوحه‌خوانی و سینه‌زنی به‌عنوان بخشی از سبک زندگی جمعی شیعیان تداول دارد. برپایی موکب‌های خدمات‌رسانی به زائران که ریشه در فرهنگ اصیل اسلامی دارد، تجلی عینی سبک زندگی مبتنی بر ایثار و همبستگی اجتماعی است. این آیین نه تنها به‌عنوان یک مناسکت مذهبی، بلکه به‌عنوان محوری برای تقویت هویت فرهنگی و انسجام اجتماعی در سبک زندگی شیعیان افغانستان ایفای نقش می‌کند.

اهمیت‌‌ اربعین در افغانستان

اربعین در افغانستان تنها یک مناسک مذهبی نیست، بلکه تجلی گاه هویت و انسجام اجتماعی شیعیان این سرزمین است. این آیین ریشه در تاریخ کهن تشیع افغانستان دارد و با وجود تمام ممنوعیت‌ها و فشارهای تاریخی، با صلابت و شکوهی روزافزون برگزار می‌شود. مراسم اربعین در این کشور بازتاب عینی فرهنگ عاشورایی است، به‌طوری که در مجالس آن بر نقش پیام‌رسانان واقعه کربلا، امام سجاد و حضرت زینب و نیز رویدادهای روز اربعین مانند زیارت جابر بن عبدالله انصاری تأکید می‌شود.

جلوه باشکوه این فرهنگ فراتر از مرزهای مذهب شیعه رفته و شمار قابل توجهی از اهل سنت افغانستان را نیز که امام حسین را رهبر آزادمردان جهان می‌دانند، به‌سوی خود جذب می‌کند. پیام‌های جهان‌شمولی چون عدالت‌خواهی، ایثار و پایداری که از فرهنگ عاشورا تبلور می‌یابد، برای مردم افغانستان در مواجهه با چالش‌های پیچیدۀ امروز، به‌عنوان راهنمایی عملی و منبعی برای امید و مقاومت مورد توجه قرار می‌گیرد.

مراسم اربعین در افغانستان

شعیان افغانستان بر مبنای روایات و تأکیدات مراجع دینی، روز بیستم ماه صفر را در مناطق مختلف این کشور و به‌ویژه در شهر کابل با حضور در مساجد و حسینیه‌ها تجلیل می‌کنند و به سوگواری می‌پردازند. این مراسم آیینی در سال‌های اخیر در ولایات مختلف افغانستان بسیار باشکوه و با برنامه‌های متنوع مانند ختم قرآن، سخنرانی، عزاداری، سینه‌زنی و پذیرایی از عزاداران با چای و شربت و غذای نذری، برگزار می‌شود.

سخنرانان و روضه‌خوان‌ها نیز در این مجالس ضمن تبیین نقش پیام‌رسانی امام سجاد و حضرت زینب دربارۀ حادثۀ عاشورا، از اتفاق‌های روز اربعین برای مردم می‌گویند؛ حضور جابر بن عبدالله انصاری بر مزار امام حسین و آزادی اسرا یا ورود آنان به کربلا را بازگو می‌کنند.

پیاده‌روی اربعین در افغانستان

پیاده‌روی اربعین به‌عنوان یکی از تجلی‌گاه‌های سبک زندگی معنوی شیعیان، شاهد حضور چشمگیر زائران افغانستانی است که پس از اتباع عراق و ایران، سومین جامعه بزرگ حاضر در این گردهمایی عظیم به شمار می‌روند. این مشارکت گسترده، حاصل ترکیب جمعیتی متشکل از سه گروه اصلی است:

• مهاجران مقیم ایران که از زیرساخت‌های مسیریابی بهره می‌برند؛
• افغانستانی‌های ساکن در کشورهای غربی که سبک زندگی بین‌المللی خود را با این سنت دینی تلفیق می‌کنند؛
• زائران ساکن در دورافتاده‌ترین نقاط افغانستان که با وجود محدودیت‌های زیرساختی، مسیرهای پرچالش را برای مشارکت در این آیین طی می‌کنند.

آمار حضور افغانستانی‌ها در پیاده‌روی اربعین

آمارها نشان می‌دهد پیش از همه‌گیری کرونا، حدود ۷۰هزار نفر از این جامعه در پیاده‌روی اربعین حضور می‌یافتند. همچنین، مهاجران افغانستانی با برپایی بیش از ۱۵۰ موکب خدمت‌رسانی، نه تنها بخشی از چرخه اقتصادی این رویداد هستند، بلکه با ارائه خدمات رایگان به زائران، سبک زندگی مبتنی بر ایثار و نوعدوستی را در مقیاسی بین‌المللی به نمایش می‌گذارند.

حضور اهل‌سنت افغانستان در زیارت اربعین

اهل‌سنت افغانستان به دوستی با اهل‌بیت معروف‌اند و در طول تاریخ این کشور، علی‌رغم فشارهای حکومت و برخورد حاکمان مستبد با پیروان اهل‌بیت و ممانعت از برگزاری مجالس عزاداری امام حسین، در کنار شعیان این کشور به عزاداری و ابراز ارادت به اهل‌بیت و به‌ویژه امام حسین می‌پرداخته‌اند. امروزه نیز برخی از اهل‌سنت افغانستان در تکیه‌خانه‌ها و مجالس عزا شرکت می‌کنند و در روز عاشورا نذری و خیرات می‌دهند. آنها در اربعین نیز همراه با شعیان افغانستان، به کربلا مشرف می‌شوند و باور دارند که امام حسین سر سلسله پاکان و نیکان و رهبر آزادمردان جهان است.

موانع زیارت اربعین‌ در افغانستان

حضور شعیان افغانستان در راهپیمایی اربعین، در سال‌های پسین با نگرانی‌ها و مشکلات زیادی همراه بوده است. مشکلات اخذ پاسپورت و گرفتن ویزای ایران و عراق، تا بسته‌شدن مرز زمینی عراق و مشکل‌تراشی مقامات حکومت موقت طالبان برای زائران کربلا و عدم پاسخ‌گویی مدیران شرکت‌های زیارتی از جمله چالش‌های متعددی است که زائران افغانستانی اربعین با آنها روبرو بوده‌اند.

به‌عنوان نمونه‌ای عینی از این مشکلات، در آستانۀ مراسم اربعین ۱۴۰۴ش، ستاد اربعینی کابل با انتشار بیانیه‌ای از توقف کامل اعزام زائران خبر داد. این تصمیم در پی شرایط سخت‌گیرانۀ جدیدی به وجود آمد که از سوی سفارت ایران اعمال شد، از جمله:

• الزام پرداخت ۵۰۰ دلار ضمانت برای هر زائر؛
• اجبار به استفاده از اتوبوس‌های داخلی؛
• محدودیت در صدور ویزا برای افراد زیر ۱۸ سال و خانواده‌های دارای چند فرزند.

ستاد اربعینی کابل این شرایط را غیرعملی، فشارآور و تبعیض‌آمیز توصیف کرده و هشدار داد در صورت عدم تجدید نظر طرف ایرانی، پاسپورت‌های متقاضیان بازگردانده خواهد شد.

منابع

• ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف اشرف، دارالمرتضویه، 1356ش.
• «اربعین حسینی؛ شیعیان افغانستان در سراسر افغانستان مراسم سوگواری برگزار کردند» سایت شفقنا افغانستان، 26 شهریور 1401ش.
• «بازگشت زائران دلشکسته جامانده از اربعین حسینی از مرز شلمچه»، خبرگزاری آوا، 2 مهر 1401ش.
• «برگزاری مراسم اربعین حسینی در افغانستان»، خیرگزاری صدا و سیما، 26 شهریور 1401ش.
• «بیم و امیدهای زیارت اربعین 1401 برای افغانستانی‌ها»، خبرگزاری تسنیم، 17 شهریور 1401ش.
• «جاماندگان زیارت اربعین حسینی در افغانستان»، خبرگزاری تسنیم، 30 شهریور، 1401ش.
• «رنج و گنج سفر اربعین شیعیان افغانستان»، خبرگزاری میزان، 6 آبان 1398ش.
• «زیبایی‌ها و سختی‌های اربعین حسینی 1401 برای شهروندان افغانستانی»، خبرگزاری آوا، 30 شهریور 1401ش.
• بیهقی، ابوالحسن علی بن زید، تاریخ بیهق، تصحیح: احمد بهمنیار، فروغی، تهران، بی‌تا.
• تشیید، علی‌اکبر، هدیه اسماعیل یا قیام سادات، تهران، بنگاه مجله تاریخی اسلام، 1331ش.
• جوزجانی، منهاج سراج، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1358ش.
• حبیبی، عبدالحی، تاریخ افغانستان بعد از اسلام، تهران، دنیای کتاب، 1359ش.
• سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
• شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1409ق.
• فیاض، محمدحسین، آسیب‌شناسی روابط گروه‌های قومی شیعه در افغانستان، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ دوم،. 1395ش.
• «لغو اعزام زائران افغانستانی به اربعین ۱۴۰۴ در واکنش به سخت‌گیری‌های ویزایی ایران»، خبرگزاری ابنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مرداد ۱۴۰۴ش.
• متقی هندی، علاء‌الدین، علی بن حسام‌الدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1413ق.
• «مراسم اربعین حسینی در افغانستان»، خبرگزاری پیام آفتاب، 5 مهر 1400ش.
• «مراسم اربعین در افغانستان؛ فرصتی برای مردم و طالبان»، وب‌سایت تحلیل روز، تاریخ درج مطلب: 31 اسد 1403ش.
• «مردم افغانستان مراسم اربعین حسینی را در عراق برگزار کردند»، باشگاه خبرنگاران جوان، 26 شهریور 1401ش.
• مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، 1360ش.
• معینی‌پور، مسعود، مدنیت، عقلانیت، معنویت در بستر اربعین، 1394ش.
• مقدسی، احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لندن، بی‌نا، 1906م.
• ناصری داوودی، عبدالمجید، انقلاب کربلا از دیدگاه اهل سنت، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم، 1386ش.
• ناصری داوودی، عبدالمجید، تاریخ تشیع در افغانستان، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1386ش.