پیش‌نویس:ابراهیم گاو سوار

ابراهیم گاوسوار؛ از پیشگامان نهضت دهقانی و ضد استبداد در افغانستان.

ابراهیم گاوسوار به‌عنوان نماد مبارزات ضد استبدادی قوم هزاره افغانستسان، با رهبری قیامی علیه سیاست‌های تبعیض‌آمیز مالیاتی، نقش محوری در احیای کنشگری سیاسی جامعۀ هزاره و اقوام محروم کشور ایفا کرد. از منظر جامعه‌شناسی سیاسی، اقدامات او چرخۀ انفعال ناشی از سرکوب تاریخی را شکست و زمینه‌ساز بازتعریف هویت جمعی شد.

پیامدهای عینی این مقاومت شامل لغو مالیات‌های ظالمانه و برکناری صدراعظم، نه تنها دستاورد عینی که تقویت سرمایۀ روانی و اجتماعی برای مطالبه‌گری بود. تأسیس حزب ارشاد نمایانگر گذار از اعتراض خودانگیخته به نهادسازی سیاسی است که عاملیت جامعه را در ساختار قدرت بازسازی کرد. کنش متعهدانه او الهام‌بخش نسل‌های بعدی مبارزان شد و گفتمان مقاومت را در بستر اجتماعی هزاره‌جات نهادینه ساخت.

کودکی و نوجوانی

محمدابراهیم، فرزند محمدموسی معروف به‌ ابراهیم گاوسوار از قوم هزاره، در 1294ش، در قریۀ برگر ولسوالی شهرستان ولایت دایکندی متولد شد. پدر او، از قوم «آخی» و از متنفذین منطقه بود. پدربزرگ او، ارباب امیرداد، بر گاو زین‌شده سوار می‌شد، به‌همین دلیل به او، گاوسوار و ابراهیم‌خان را بچۀ گاو‌سوار یا ابراهیم گاوسوار می‌خواندند. او، خواندن و نوشتن را نزد ملای محل آموخت.

جوانی

با کشته شدن ارباب موسی در جنگ با کوچی‌ها، مردم شهرستان، فرزند او، محمدابراهیم را به‌عنوان ارباب انتخاب کردند. دوران اربابی او با وضع مالیات روغن بر مردم هزاره مقارن بود. در آن زمان، حکومت کابل دستور داد که از تمامی حیوانات مردم هزاره، مالیات روغن گرفته شود. این مالیات، بر مردم فقیر هزاره سنگینی می‌کرد.

ابراهیم، این وضع را تحمل نکرد و چندین مرتبه به‌ حکومت محلی در دایزنگی که ادارۀ دایکندی را نیز بر ‌عهده داشت، از فشار مالیات، فقر و نارضایتی مردم شکایت کرد. سید عباس لوگری حاکم محلی دایزنگی، نه‌تنها به ‌درخواست او توجهی نکرد، بلکه او را به ‌‌جرم اعتراض علیه فرمان حکومتی، در 1324ش، زندانی کرد. با درخواست بزرگان محلی هزاره، ابراهیم بعد از چهل روز، از زندان آزاد شده و ‌به فعالیت‌های خود ادامه داد.

جایگاه اجتماعی

ابراهیم گاوسوار، با قیام خود علیه حکومت کابل، شهرت و جایگاهی اجتماعی در میان مردم داشت. جامعۀ هزاره و مردم دایکندی از او، به‌عنوان قهرمان ضد ظلم و استبداد یاد می‌کنند. او، در نزد دولتمردان، روحانیون، خوانین، محاسن سفیدان، روشنفکران و عامۀ مردم هزاره از جایگاه اجتماعی خاصی برخوردار است.

همین محبوبیت اجتماعی او، در میان مردم بود که در سال‌های پسین زندگی، به‌‌عنوان رئیس هیئت صلح میان دولت و گروهای اسلامی در هزاره‌جات انتخاب می‌شود تا به جنگ و خونریزی در کشور پایان دهد. زمانی که ابراهیم، وارد کابل می‌شود، مردم در کابل، برای دیدن بچۀ گاوسوار به خیابان‌ها آمدند تا رهبر قیام هزاره را از نزدیک ببینند.

سیره عملی – اخلاقی

ابراهیم گاوسوار به‌عنوان چهره‌ای برجسته در تاریخ معاصر افغانستان، دارای سیره‌ای متشکل از ویژگی‌های اخلاقی و عملی قابل توجه بود. وی با تکیه بر پایداری در برابر تبعیض، رهبری اعتراضات مردمی علیه سیاست‌های مالیاتی ناعادلانه را بر عهده گرفت. مسئولیت‌پذیری اجتماعی او در دفاع از حقوق محرومان، منجر به سازماندهی قیامی شد که در نهایت به لغو مالیات‌های ظالمانه انجامید.

گاوسوار از مشورت با نخبگان فکری و مذهبی بهره می‌جست، چنانچه در فرآیند مذاکرات، نظر روحانیون و سران جامعه را محترم شمرد. وفاداری به آرمان‌های جمعی وی در طول چهارده سال حبس بدون محاکمه، نشان از استواری در عقاید و اصول داشت.

وی با تدبیر و درایت سیاسی، پس از آزادی از زندان، علیرغم تحت نظر بودن، به صورت غیرمستقیم بر بیداری سیاسی جامعه تأثیر گذاشت. ساده‌زیستی و پیوند با توده‌های مردم از دیگر ویژگی‌های برجسته او بود که در همراهی با دهقانان و فرودستان جامعه متجلی شد.

پایبندی به مبارزه قانونمند اگرچه با رویکردی اعتراضی، اما در چارچوب پیگیری خواسته‌های مشروع، از دیگر وجوه برجسته سیره عملی این شخصیت تاریخی به شمار می‌رود.

دیدگاه‌ها

گاوسوار، حکومت شاهی در افغانستان را یک نظام قبیله‌ای میراثی و استبدادی می‌دانست و اولین کسی بود که با آن مبارزه کرد و طرح حکومت مردمی و نظام جمهوریت را که همۀ مردم در آن سهیم باشند، در جامعۀ آن روز افغانستان اعلام کرد. او، تنها راه پایان‌دادن به این نظام استبدادی را مبارزۀ مسلحانه و براندازی حکومت می‌دانست.

فعالیت‌ها

سیاسی

گاوسوار، با تعدادی از شیعیان همچون سید اسماعیل بلخی، سید اسماعیل لولنجی، خواجه محمدنعیم خان، محمدصفر خان، قربان‌نظر خان ترکمن، عبدالغیاث خان و غلام‌حیدر خان، حزب اتحاد را در کابل تأسیس کرد. هدف از تشکیل حزب، مبارزه علیه حکومت شاهی و براندازی آن بود. با افشا شدن راز حزب، همة اعضای مهم ‌که تعداد آنها به یازده نفر می‌رسید، از جمله ابراهیم گاوسوار دستگیر و به زندان دهمزنگ کابل فرستاده شدند. آنها از ۱۳۲۹ش تا ۱۳۴۳ش، به‌مدت ۱۴ سال، در زندان محبوس بودند و تعداد زیادی از اعضای حزب در زندان بر اثر شکنجه کشته شدند.

نظامی

ابراهیم، بعد از آزاد شدن از زندان با تهیه‌کردن سلاح‌های شکاری، با کمک تعدادی از دهقانان و مردم فقیر هزاره، به «اولقان» مرکز ولسوالی شهرستان حمله کردند و آن را تسخیر و سپس پنجاب را محاصره و درخواست لغو مالیات روغن از مردم هزاره را به حکومت محلی پنجاب ارائه کردند. این قیام تأثیر خود را گذاشت و بر اثر آن، شاه، مجبور شد که صدراعظم «محمدهاشم خان» را برکنار و مالیات روغن را از مردم هزاره بردارد. سرانجام، مالیات روغن در 1325ش، از آنها برداشته شد.

درگذشت

گاو سوار بعد از آزاد شدن از زندان کابل، به‌همراه خانواده، بستگان و اقارب نزدیک، از ولسوالی شهرستان ولایت دایکندی، به ‌شهر پلخمری ولایت بغلان، تبعید می‌شود. دولت تا آخر عمر فعالیت‌های او را زیر نظر می‌گیرد و تمامی اموال و دارایی‌های او را مصادره می‌کند. ابراهیم، پس از یک‌عمر فعالیت‌های سیاسی، نظامی، مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی، شکنجه، زندان و تبعید، سرانجام ۱۴ آذر ۱۳۶۱ش، در شهر پلخمری درگذشت و همان‌جا دفن شد.

نقش ابراهیم گاوسوار در بیداری جامعه هزاره

احیای کنشگری سیاسی و شکستن چرخه انفعال

ابراهیم گاوسوار با رهبری قیام مسلحانه علیه سیاست‌های تبعیض‌آمیز حکومت مرکزی، نقشی تحول‌ساز در احیای کنشگری سیاسی جامعه هزاره پس از دوره سرکوب سیستماتیک دوران امیر عبدالرحمن ایفا کرد.‌‌ از منظر جامعه‌شناسی سیاسی، کنش اعتراضی گاوسوار شکستن چرخۀ انفعال ناشی از ترومای تاریخی نسل‌کشی را ممکن ساخت و فضایی برای بازتعریف هویت سیاسی فراهم آورد. پیامدهای عینی این مقاومت، شامل لغو مالیات‌های ظالمانه و برکناری صدراعظم وقت، نه تنها پیروزی عینی که تقویت روانی جمعی برای بازگشت به عرصه مطالبه‌گری بود.

نهادسازی سیاسی: از اعتراض تا تشکیل حزب ارشاد

تأسیس حزب ارشاد در ادامه این روند، نشان‌دهندل گذار از اعتراض به نهادسازی سیاسی بود که زمینه را برای تحرکات بعدی اجتماعی فراهم کرد. گاوسوار با تبدیل مقاومت محلی به پروژه‌ای سیاسی، بستر بازسازی عاملیت جامعۀ هزاره را در ساختار قدرت افغانستان مهیا ساخت. چنانچه سیداسماعیل بخلی با الهام از گاوسوار مبارزات سیاسی خود را آغاز کرد.

الهام‌بخشی به نسل‌های بعدی مبارزه

بر اساس اسناد تاریخی و تحولات سیاسی افغانستان، قیام ابراهیم گاوسوار به‌عنوان یک الگوی مبارزاتی ضد استبدادی، تأثیر مستقیمی بر شکل‌گیری گفتمان مقاومت در میان جامعه هزاره گذاشت. این کنش به‌ویژه در احیای روحیۀ مبارزه و اثبات امکان مقابله با ساختارهای تبعیض‌آمیز حکومت مرکزی، نقش اساسی ایفا کرد‌‌.سیداسماعیل بلخی تحت تاثیر این واقعه، به فعالیت‌های سیاسی روی آورد.

عبدالعلی مزاری که در فضای انقلابی متأثر از مبارزات پیشینیان خود پرورش یافته بود، قیام گاوسوار را به‌مثابه نمادی از توانایی بسیج مردمی و مقاومت سازمان‌یافته در نظر گرفت. این واقعه تاریخی به او نشان داد که مبارزۀّ مسلحانه همراه با پایگاه مردمی می‌تواند حکومت را به عقب‌نشینی وادارد.

منابع

• آیتی، عبدالقیوم، «زندگی‌نامۀ شهید وحدت ملی استاد عبدالعلی مزاری»، وب‌سایت بنیاد اندیشه، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1400ش.
• توسلی، محمد، سیمای ارزگان، قم، آراسته، چ1، 1387ش.
• دولت‌آبادی، بصیر احمد، هزاره‌ها از قتل‌عام تا احیای هویت، قم، ابتکار دانش، 1385ش.
• کریمی، مهدی، «سید اسماعیل بلخی»، دانشنامة جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۷۷ش
• ناصری، عبدالمجید، مشاهیر تشیع در افغانستان، قم، المصطفی،چ1، ۱۳۹۰ش.
• نبی‌زاده، محمدعوض، «ابراهیم‌خان گاوسوار، نمادی از مبارزات دادخواهانه بر ضد استبداد» سروش صبا، تاریخ بازدید:10 آذر 1401ش.
• نبی‌زاده، محمدعوض، «ابراهیم گاو سوار کی بود؟» پایگاه اطلاع‌رسانی ولایت دایکندی. تاریخ‌بازدید:10 آذر 1401ش.
• نبی‌زاده، محمدعوض، «محمدابراهیم خان گاو سوار یکی از رهبران ماندگار قیام دهقانی افغانستان»، وب‌سایت هزاره اینترنشنال، تاریخ‌بازدید:10 آذر 1401ش.