پیشنویس:ازدواج در افغانستان
ازدواج در افغانستان؛ آداب و رسوم و انواع ازدواج در جامعۀ افغانستان.
ازدواج، طوی و عروسی، اصطلاحاتی است که در عرف افغانستانی برای تشکیل خانواده و پیوند میان زن و مرد، به کار برده میشود. هرچند طوی و عروسی عمدتا به مراسم و تشریفات خاص و جشن ازدواج، گفته میشود.
مفهومشناسی
ازدواج در جامعه افغانستان بهعنوان یک نهاد اجتماعی ـ حقوقیِ مقدسشده، کارکردهای چندبعدی در ساختار خانواده و نظم اجتماعی ایفا میکند. این پدیده، در چارچوب ارزشهای دینی (اسلامی) و هنجارهای فرهنگیِ بومی، بهصورت یک قرارداد حقوقیِ مشروع بین زن و مرد تبلور مییابد که اهداف کلانی چون تکثیر نسل، تنظیم روابط جنسیِ مشروع، و تأسیس نهاد خانواده را دنبال میکند.[۱] ازدواج در فرهنگ افغانستانی بهعنوان یک نهاد اجتماعی ـ حقوقی، ماهیت دوگانه طبیعی (زیستی ـ عاطفی) و حقوقی (شرعی ـ قراردادی) خود را حفظ کرده و در قالب یک پیمان ساختاریافته میان زن و مرد، کارکردهای مشروعیتبخش به روابط جنسی، تولیدمثل و تشکیل خانواده را ایفا میکند. این نهاد، همزمان بازتابی از ارزشهای دینی ـ سنتی و ابزاری برای کنترل اجتماعی و بازتولید نظم هنجاری جامعه است[۲] که بر این اساس، ازدواج بهعنوان سازوکاری نهادی، کنش جنسی، باروری و تشکیل خانواده را در چارچوب هنجارهای اجتماعی مشروعیت میبخشد. این فرآیند، همزمان کارکردهای زیستی، اجتماعی و دینی را در ساختار جامعۀ افغانستانی بازتولید میکند.[۳]
اهداف
هدف ازدواج در خانواده افغانستانی، مشروعیت بخشیدن به حلیت استمتاعات جنسی زوجین از همدیگر، تولید و بقای نسل، حفظ عزت، عفت، شرف، کرامت و شخصیت انسان، تشکیل خانواده، تعاون و همکاری زوجین درکار و اشتغال خانواده، تربیت فرزندان، حفظ و صیانت پایههای اجتماع، کنترل ناهنجاریهای اجتماعی، ایجاد آرامش روحی و روانی و تامین نیازمندیهای عاطفی زوجین است.[۴]
قواعد
درافغانستان براساس اصول و قواعد شریعت اسلامی، ازدواج با برخی از نزدیکان وگروههای اجتماعی مانند مادر، مادرکلان (مادر بزرگ)، خواهر، خواهر زن، مادر زن، عمه و همچنین زن دیگران، ممنوع است.[۵] اما ازدواج در دایره نزدیکان سببی و نسبی خارج از قلمرو محارم، سنت پذیرفته بهشمار میآید.[۶]
انواع
رسمکلی در افغانستان همسرگزینی بهصورت دایمی است. نکاح موقت در میان اهل تشیع و یا نکاح مسیار درمیان اهل سنت، اگرچه از مقبولیت همگانی برخوردار نیست، اما بعد از وقوع نابسامانیهای سیاسی درافغانستان و مهاجرتهایگسترده، حداقل درمیان اهل تشیع افغانستان رو به فزونیگذاشته است.[۷] در میان اهل سنت افغانستان که چنین عقدی را جایز نمیدانند، نکاح موقت، حتی به عنوان یک راه حل اجتماعی برای بخشی از جامعۀ افغانستان که توانایی و یا مقبولیت لازم برای ازدواج دایمی را ندارند، نیز پذیرفته نشده است.[۸] هرچند «خانه دامادی» را که داماد در خانه پدر عروس ساکن میشود، نزدیک به نکاح مسیار دانستهاند. نکاح مسیار نکاح دایمی استکه زن از برخی حقوق خویش مانند؛ حق همخوابگی، ارث، نفقه و مانند آن صرف نظر میکند.[۹]
چند همسری
چندهمسری درافغانستان ازگذشته تاکنون مرسوم بوده است.[۱۰] این رسم درمیان قبایل جنوب کشور و درمیان اقوام پشتون، بیشتر از سایر اقوام افغانستان رواج داشته و زنان بهطور سنتی در مورد اینکه با چه کسی یا چه زمانی ازدواج میکنند، اجازه اظهار نظر نداشتهاند، به همین دلیل ازدواج مجدد میان سران و فرماندهان طالبان شیوع بیشتری داشته است.[۱۱]
ازدواج با همسر دوم، سوم و چهارم برای مردان وضعیتی نیست که آنها با تمایل، چنین وضعیتیرا انتخاب نمایند. زنان نیز تمایل به ورود در ازدواجهای متعدد را ندارند اما اجتناب از اینگونه ازدواجها برایشان میسر نیست. ازدواجهای متعدد چیزی استکه افراد تحت شرایط خاص، برای ورود به آن، احساس تکلیف میکنند تا بدین ترتیب از عرفهای و توقعات رفتاری زنان و مردان در فامیل متابعت کنند.[۱۲]
در قانون، شرایطی برای ازدواج با بیش از یک زن در نظرگرفته شده است مانند اینکه خوف عدم عدالت میان زوجات موجود نباشد، زوج،کفایت مالی برای تامین نفقه زوجات از قبیل غذا، لباس، مسکن و درمان را داشته باشد؛ مصلحتی مشروع مانند عقیم بودن زوجه اولی و یا مبتلا بودن وی به امراض صعب العلاج، وجود داشته باشد.[۱۳]
سن ازدواج
درافغانستان بهصورت تقریبی، سنین بین 15 تا 20 سال برای دختران و سنین 18 تا 25 سال برای پسران، بیشترین دوره سنی ازدواج است. بهصورت بسیار محدود، در برخی قبایل و روستاهای دوردست، افراد زیادی به تجرد قطعی سوق داده شدهاند که البته تجرد قطعی دختران بیشتر از پسران است.[۱۴] بر اساس یک تحقیق، 42 درصد خانوادههای افغانستانی اظهارکردهاندکه حداقل یکی از اعضای خانوادهشان قبل از رسیدن به سن 18 سالگی ازدواجکرده است. این آمار در مناطق محروم مانند اردوگاههای آوارگان داخلی حتی به 62 درصد میرسد. این تحقیق، کاهش امنیت اجتماعی و افزایش فقر و خشونت را باعث افزایش این روند دانسته است.[۱۵]
بر اساس قانون مدنی افغانستان، اهلیت ازدواج وقتیکامل میگرددکه ذکور (پسران) سن 18 سالگی و اُناث (دختران) سن 16 سالگی را تکمیلکرده باشند. ازدواج دختران زیر 16 سال فقط با اجازۀ پدر و رأی محکمه (دادگاه) با صلاحیت، تجویز میشود. ازدواج با دختر زیر 15 سال نیز ممنوع است.[۱۶] از سوی دیگر، قانون منع خشونت علیه زن، سن ازدواج برای زن و مرد را 18 سال تمام دانسته و ازدواج در سن پایینتر را جرم شمرده است.[۱۷]
کفویت
کفویت یا برابری و همشأنی زوجین، براساس هنجارهای فرهنگی در افغانستان، مورد توجه است. کفویت بین زوجین بر اساس مذهب حنفی، در مواردی چون؛ اسلام، نَسَب، موقعیت اقتصادی، حرفه و پیشه،[۱۸] مورد تاکید است. برابری در سن، قبیله و مذهب نیز فاکتورهایی هستندکه درحوزۀ کفویت عرفی افغانستان قرار دارد و ازموضوعات پرچالش است.[۱۹] ازدواج غیر همسن (مردان مسن با دختران کمسن) نیز از رسومات قبیلهای افغانستان بوده و آمار زیادی را به خود اختصاص داده است.[۲۰]
ازدواج اجباری در افغانستان
ازدواج اجباری، مسئلۀ اجتماعی شایع در جوامع، از جمله افغانستان است. ازدواج اجباری در افغانستان ریشهٔ ساختاری دارد و در قالبهای متعدد، بهصورت مداوم بازتولید میشود. ازدواج اجباری، ازدواجی است که بدون رضایت واقعی یک و یا دو طرف واقع شده است. این نوع ازدواج حق انتخاب همسر را سلب نموده و یکی از مصادیق خشونت خانگی بهشمار میرود.[۲۱] مادهٔ ۵۰۵ قانون مدنی افغانستان نیز شرط صحت عقد را در رضایت هر دو طرف دانسته است.[۲۲] همچنین قطعنامهٔ ۱۴۶۸ شورای اروپا (۲۰۰۵م)، ازدواج اجباری را شامل تمام ازدواجهایی دانسته که حداقل یکی از طرفین، فاقد رضایت کامل و آزادانه باشد.[۲۳]
موارد ازدواج اجباری در افغانستان
ازدواج اجباری در افغانستان همواره یک مسئلۀ اجتماعی بوده و با وجود تلاشهایی که در نظام جمهوری برای کاهش آن انجام شد، همچنان سیر صعودی دارد.[۲۴] ازدواج اجباری در افغانستان موارد ذیل را شامل میشود:
ازدواج زیر سن قانونی (ازدواج در سن کودکی)
مادهٔ ۷۱ قانون مدنی افغانستان، حداقل سن ازدواج برای دختران را شانزده سال دانسته است. بر اساس آمار استراتژی توسعهٔ ملی افغانستان، شصت درصد از دختران این کشور زیر سن ۱۶ سالگی ازدواج کردهاند.[۲۵]
ازدواج معاوضهای
در این رسم کهن، دختری از یک خانواده را با دختری از خانوادهٔ دیگر، معمولاً با هدف کاهش مصارف ازدواج، مبادله میکنند.[۲۶] این گونه از ازدواج، زندگی زنان را به شرایطی وابسته میکند که فراتر از اختیار آنهاست؛ مثلاً اگر یکی از ازدواجها با مشکل روبهرو شود و یا یکی از زنان مورد سوءرفتار قرار گیرد، زن دیگر نیز مجازات میشود.[۲۷]
بَددادن دختران بهعنوان حل منازعه
یکی دیگر از الگوهای رایج ازدواج در افغانستان، دادن دختر بهعنوان حلکنندهٔ مشکلات و منازعات اجتماعی است.[۲۸] بددادن رسمی است که طی آن، منازعات با ازدواج دختر خانوادهٔ مرتکب جرم، با پسری از خانوادهٔ قربانی برطرف میشود. اگر مردی از یک قبیله یا خانواده، شخصی از قبیله یا خانوادهٔ دیگر را به قتل برساند، خواهر یا دختر خانوادهٔ او برای حلوفصل این مسئله به خانواده دیگر به ازدواج داده میشود. با زنی که بدداده میشود، در خانوادۀ شوهر، بهعنوان یک خدمتکار برخورد و بدرفتاری میشود.[۲۹]
ازدواج ارثی با زن بیوه
در افغانستان زنان بیوه بهعنوان ارث خانوادهٔ شوهر پنداشته شده و برادر شوهر با زن بیوهٔ برادر فوت شده ازدواج کرده و ازدواج زن بیوه با دیگران را ننگ اجتماعی میپندارند.[۳۰] این نوع ازدواج در بیشتر موارد بدون رضایت یک و یا هر دو طرف انجام میشود.[۳۱]
چندهمسری
در بین گروههای قومی افغانستان چند همسری مرسوم است و بهعنوان منزلت اجتماعی پنداشته میشود.[۳۲] قانون مدنی افغانستان برای چند زنی، شرایطی وضع کرده است؛ یکی از این شرایط، وجود رضایت کامل طرفین است.[۳۳]
ازدواج غیابی
از ازدواجهای رایج در افغانستان ازدواج غیابی است که در مواردی، بدون رضایت طرفین انجام میشود.[۳۴]
فروش دختران
فروش دختران در بخشهایی از افغانستان تبدیل به فرهنگی شده و یکی از راههای ازدواج بهشمار میرود.[۳۵] این ازدواجها زمانی رخ میدهد که یک زن در عوض میزان مشخصی از اجناس، پول و یا برای بازپرداخت قرض، فروخته میشود و به نکاح در میآید.[۳۶]
نداشتن حق انتخاب
در افغانستان یکی از دغدغههای پسران و دختران جوان در آستانهٔ ازدواج، نداشتن حق انتخاب همسر مورد علاقهٔ آنها است. اکثر والدین این حق را به خود میدهند تا شریک زندگی پسر یا دختر را خود برگزینند.[۳۷] در باورهای عامیانۀ بخشی از مردم افغانستان، عقد پسر عمو و دختر عمو را در آسمانها بسته شده و در این مورد هیچ حقی برای فرزندان قائل نیستند. همچنین این باور فرهنگی که بزرگان خانواده قدرت تصمیمگیری دربارۀ ازدواج فرزندان را دارند نیز در امر ازدواج اثرگذار است.[۳۸]
عوامل ازدواج اجباری در افغانستان
عوامل اجتماعی- فرهنگی
نابرابری جنسیتی، حاکمیت فرهنگ مردسالاری، فرهنگ خشونت، اعتقادات و باورهای اجتماعی و آدابورسوم، از جمله عوامل اجتماعی- فرهنگی ازدواج اجباری در افغانستان است. فعالان حقوق بشری گزارش دادهاند که بعد از بسته شدن مدارس دخترانه، خانوادههای سنتی از ترس آسیب دختران، آنها را مجبور به ازدواج کرده و دانشآموزان مکاتب در روستاهای دوردست مجبور میشوند که زیر سن قانونی ازدواج کنند.[۳۹]
عوامل اقتصادی
فقر و تنگدستی افغانستانیها یکی از عوامل اصلی فروش دختران بهشمار میآید. ازدواج با دختران زیر سن قانونی در مناطق مختلف افغانستان یک امر رایج است. خانوادهٔ داماد پولی را برای بستن قرارداد میپردازند و دختر کوچک تا پانزده سالگی نزد پدر و مادر خود میماند و بعد از آن مجبور به ازدواج میشود.[۴۰] مهاجرت و پناهندگی نیز در بروز ازدواج اجباری در افغانستان تأثیرگذار است.[۴۱]
پیامدهای ازدواج اجباری در افغانستان
پیامدهای اجتماعی
ازدواج اجباری موجب آسیبهای جسمی و روانی خانوادهها شده و جامعه را در سطح بزرگتر دچار مسئله میسازد.[۴۲] طلاق عاطفی، فروپاشی خانوادهها، خشونتهای خانوادگی، خودکشی و خودسوزی از جمله مصداقهای پیامد ازدواج اجباری در افغانستان گزارش شده است.[۴۳]
پیامدهای فردی
حاملگی اجباری، نداشتن اختیار در تعیین تعداد فرزندان و دفعات حاملگی، خودسوزی، از دست دادن حق آموزش، تجاوز، خشونت جسمی، فشارهای روانی، تلاش برای فرار از منزل و طرد اجتماعی و پناه بردن به خانههای امن از جمله پیامدهای فردی ازدواج اجباری در افغانستان است.[۴۴] در سالهای اخیر گزارشهای زیادی مبنی بر فرار زنان از منزل، خودسوزی آنها و افسردگیهای شدید بهعنوان پیامدهای ازدواج اجباری اعلام شده است.[۴۵]
راهکارهای برونرفت از معضل ازدواج اجباری
قبل از روی کار آمدن طالبان، وجود قوانین، قوه قضاییه، نهادهای حمایتکننده از زنان و خودکفایی مالی زنان، میتوانست جلوی ازدواج اجباری را بگیرد. زنان به پشتوانه این قوانین میتوانستند از حقوقشان دفاع کنند. اما الان به دلیل بیکاری، بستهشدن مکاتب، نبود قانون حامی زنان و عدم تمکین طالبان به قوانین، مبارزه با مقابله با این فرهنگ ظالمانه سخت شده است. تنها راه باقیمانده مبارزۀ خود زنان است.[۴۶]
پانویس
- ↑ عبدالله، شرح قانون مدنی افغانستان (حقوق فامیل)، 1391ش، ص12.
- ↑ قانون مدنی افغانستان، ماده 60، شماره مسلسل 353، مصوب 1355ش.
- ↑ سرخسی، المبسوط، ج4، بیتا، ص214.
- ↑ عدالتخواه، حقوق فامیل، 1387ش، ص56.
- ↑ عبدالله، شرح قانون مدنی افغانستان (حقوق فامیل)، 1391ش، ص52.
- ↑ عبدالله، شرح قانون مدنی افغانستان (حقوق فامیل)، 1391ش، ص52.
- ↑ اکبری، «ازدواج موقت چالشی فراروی خانواده»، وبسایت روزنامه صبح کابل، تاریخ بازدید: 1 آبان 1401ش.
- ↑ «گفتوگو با عالمی بلخی عضو پارلمان افغانستان درمورد تصویب قانون احوال شخصیه اهل تشیع»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ بازدید: 1 آبان 1401ش.
- ↑ نکاح به نیت طلاق و نکاح مسیارچیست؟»، سایت اسلام کوئست نت، تاریخ بازدید: 1 آبان 1401ش.
- ↑ رحمانی، راهنمای حقوق خانواده درافغانستان ازدیدگاه قانون مدنی وعرف افغانستان، 1383ش، ص91.
- ↑ منجمزاده، «شیوع پدیده چند همسری درمیان طالبان »، شبکه اطلاعرسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 1 آبان 1401ش.
- ↑ اسمیت، تصاميم، علايق و تنوع: رسوم ازدواج درافغانستان، 1387ش، ص50.
- ↑ قانون مدنی افغانستان، ماده 96 و 99، شماره مسلسل 353، مصوب 1355ش.
- ↑ محبوبی، «چرایی افزایش رقم مجردان در کشور»، روزنامه صبح کابل، تاریخ بازدید: 1 آبان 1401ش.
- ↑ صادقی، «ازدواج زیر سن هنوز در افغانستان قربانی میگیرد»، خبرگزاری خامهپرس، تاریخ بازدید: 21 آبان 1401ش.
- ↑ قانون مدنی افغانستان، مادههای 96 و99، شماره مسلسل 353، مصوب 1355.
- ↑ قانون منع خشونت علیه زن، شماره مسلسل 989، مصوب 1388ش.
- ↑ عدالتخواه، حقوق فامیل، 1387ش، ص86.
- ↑ «رجب و گلاندام، زوجی از قوم هزاره و پشتون، در زندان طالبان»، اندیپیندینت فارسی، تاریخ بازدید: 16 تیر 1401ش.
- ↑ صادقی، «ازدواج زیر سن هنوز در افغانستان قربانی میگیرد»، خبرگزاری خامهپرس، تاریخ بازدید: 21 آبان 1401ش.
- ↑ مقدسی و عامری، «ازدواج اجباری؛ از ممنوعیتانگاری تا جرمانگاری»، ۱۳۹۵، ص۱۶۹.
- ↑ «قانون مدنی افغانستان»، خبرگزاری پیام آفتاب.
- ↑ مقدسی و عامری، «ازدواج اجباری؛ از ممنوعیتانگاری تا جرمانگاری»، ۱۳۹۵، ص۱۶۹.
- ↑ سیدی، «ازدواج اجباری و سیر صعودی آن پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان»، روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ رضایی، «چالشهای ازدواج در افغانستان»، هفته نامه نیمرخ.
- ↑ اشنایدر، پیشرفتهای اخیر در قانون خانوادة افغانستان، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۳.
- ↑ «گزارش سوم حقوق اقتصادی و اجتماعی در افغانستان»، روزنامۀ ۸ صبح.
- ↑ «برنامه محور: بررسی فرهنگ بد دادن دختران در افغانستان»، طلوع نیوز.
- ↑ «گزارش سوم حقوق اقتصادی و اجتماعی در افغانستان»، روزنامۀ ۸ صبح.
- ↑ هدایتی،«زنان بیوه ارثی برای خانواده شوهر»، روزنامۀ صبح کابل.
- ↑ «گزارش سوم حقوق اقتصادی و اجتماعی در افغانستان»، روزنامۀ ۸ صبح.
- ↑ اشنایدر، پیشرفتهای اخیر در قانون خانوادهٔ افغانستان، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۳.
- ↑ عظیمی، چند همسری در نظام حقوقی افغانستان.
- ↑ رضایی، «چالشهای ازدواج در افغانستان»، هفته نامه نیمرخ.
- ↑ «فروش علنی زنان در بخشهای شرقی کشور»، طلوع نیوز.
- ↑ «گزارش سوم حقوق اقتصادی و اجتماعی در افغانستان»، روزنامه ۸ صبح.
- ↑ یاس، «ازدواج بدل و آرزوهای برباد رفتة دو زوج»، روزنامه صبح کابل.
- ↑ رضایی، «چالشهای ازدواج در افغانستان»، هفته نامه نیمرخ.
- ↑ «افزایش ازدواج اجباری به علت بسته شدن مکاتب دخترانه»، طلوع نیوز.
- ↑ «فروش کودکان برای غذا»، خبرگزاری کبنا.
- ↑ مقدسی و عامری، «ازدواج اجباری؛ از ممنوعیتانگاری تا جرمانگاری»، ۱۳۹۵، ص ۱۷۱.
- ↑ مقدسی و عامری، «ازدواج اجباری؛ از ممنوعیتانگاری تا جرمانگاری»، ۱۳۹۵، ص ۱۷۱.
- ↑ «شکایت یک مادر از بی توجهی به اختطاف و ازدواج اجباری نواسه خردسالش»، طلوع نیوز.
- ↑ مقدسی و عامری، «ازدواج اجباری؛ از ممنوعیتانگاری تا جرمانگاری»، ۱۳۹۵، ص ۱۷۱.
- ↑ «ازدواجهای اجباری و زیر سن همچنان عامل افزایش خشونت در جامعه افغانستان»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ «ازدواج اجباری و سیر صعودی آن پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان»، روزنامه 8 صبح
منابع
- قرآن کریم
- «ازدواج اجباری یا تحمیلی و انواع آن»، وبسایت بنیاد وکلا، تاریخ بارگذاری: ۱۵تیر ۱۴۰۱ش. «ازدواج های اجباری و زیر سن همچنان عامل افزایش خشونت در جامعه افغانستان»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ بارگذاری: ۱۲ جولای ۲۰۱۹م. «افزایش ازدواج اجباری بهعلت بسته شدن مکاتب دخترانه»، طلوع نیوز، تاریخ بارگذاری: ۱۷ سرطان ۱۴۰۱ش. «برنامه محور: بررسی فرهنگ بد دادن دختران در افغانستان»، طلوع نیوز، تاریخ پخش: ۲ عقرب ۱۳۹۵ش. «حکم نکاح به نیت طلاق و نکاح مسیار چیست»، اسلام کوئست نت، تاریخ نشر: 22 اردیبهشت 1392ش. «رجب وگلاندام، زوجی از قوم هزاره و پشتون، در زندان طالبان»، اندیپیندینت فارسی، تاریخ نشر: 16 تیر 1401ش. «شکایت یک مادر از بیتوجهی به اختطاف و ازدواج اجباری نواسه خردسالش»، طلوع نیوز، تاریخ بارگذاری: ۲۷ حوت ۱۳۹۶ش. «فروش علنی زنان در بخشهای شرقی کشور»، طلوع نیوز، تاریخ بارگذاری: ۱۰ حمل ۱۳۹۲ش. «فروش کودکان برای غذا»، خبرگزاری کبنا، تاریخ بارگذاری: ۱۶ تیر ۱۴۰۱ش. «قانون مدنی افغانستان»، وبسایت خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ بارگذاری: ۳۰عقرب ۱۳۸۶ش. «گزارش سوم حقوق اقتصادی و اجتماعی در افغانستان»، روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ بارگذاری: ۱۵ جوزا ۱۳۸۸ش. «گفتوگو با عالمی بلخی عضو پارلمان افغانستان در مورد تصویب قانون احوال شخصیه اهل تشیع»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ نشر: 7 اسفند 1387ش. «نگرانی کمیسیون حقوق بشر افغانستان از افزایش آمار ازدواج دختران خردسال»، روزنامۀ ماندگار، تاریخ بارگذاری: ۱۹ میزان ۱۳۹۲ش. اشنایدر، ایرنه، پیشرفتهای اخیر در قانون خانوادة افغانستان، ترجمه کوهیفر و کاظمی، مجله حقوقی دادگستری، سال ۷۴، شمارۀ ۱۷، زمستان ۱۳۸۹ش. اکبری، زهرا، «ازدواج موقت چالشی فراروی خانواده»، وب سایت روزنامه صبح کابل، تاریخ نشر: 3 جولای 2020م. دیبرا ج اسمیت، تصاميم، علايق و تنوع: رسوم ازدواج درافغانستان، واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان، کابل، 1387ش. رحمانی، سید عبدالوهاب، «راهنمای حقوق خانواده در افغانستان ازدیدگاه قانون مدنی و عرف افغانستان»، کمیته دفاع از حقوق زنان افغانستان (روزنه)، 1383ش. رضایی، مهری، «چالشهای ازدواج در افغانستان»، هفتهنامه نیمرخ، تاریخ بارگذاری: ۲۷ سرطان ۱۴۰۰ش. سرخسی، شمسالدین محمد بن سهل، المبسوط، مصر، مطبعه السعاده، بیتا. سیدی، ویستا «ازدواج اجباری و سیر صعودی آن پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان»، روزنامۀ 8 صبح، تاریخ بارگذاری: ۲۱ سنبله ۱۴۰۱ش. شهرستانی، علیاکبر، قاموس لهجه هزارگی، کابل، پوهنتون کابل، 1361ش. صادقی، فیروز، «ازدواج زیر سن هنوز در افغانستان قربانی میگیرد»، خبرگزاری خامهپرس، تاریخ نشر: 13 نوامبر 2021م. عبدالله، نظامالدین، شرح قانون مدنی افغانستان (حقوق فامیل)، کابل، مطبعه میوند، چاپ سوم، 1391ش. عدالتخواه، عبدالقادر، حقوق فامیل، کابل، مطبعه میوند، چاپ اول، 1387ش. عظیمی، زرمینه، «چند همسری در نظام حقوقی افغانستان»، مؤسسه حقوق بشر و محو خشونت، تاریخ بازدید: ۱۴ آبان ۱۴۰۱ش. قانون مدنی افغانستان، شماره مسلسل 353، مصوب 1355ش. قانون منع خشونت علیه زن، شماره مسلسل 989، مصوب 1388ش. محبوبی، فرشته، «چرایی افزایش رقم مجردان در کشور»، روزنامه صبح کابل، تاریخ نشر: 3 جولای 2020م. مقدسی، محمدباقر و عامری، زهرا، «ازدواج اجباری؛ از ممنوعیتانگاری تا جرمانگاری»، آموزههای حقوق کیفری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره ۱۲پاییز- زمستان ۱۳۹۵ش. منجمزاده، محمود، «شیوع پدیده چندهمسری در میان سران طالبان»، شبکه اطلاعرسانی افغانستان، تاریخ نشر: 14 شهریور 1401ش. هدایتی، طاهره، «زنان بیوه ارثی برای خانوادة شوهر»، روزنامۀ صبح کابل، تاریخ بارگذاری: ۱۰ جولای ۲۰۱۹م. یاس، افسانه، «ازدواج بدل و آرزوهای برباد رفتة دو زوج»، روزنامۀ صبح کابل، تاریخ بارگذاری: ۱۳ اکتوبر ۲۰۱۹م.