پیش‌نویس:توس

توس؛ شهری تاریخی در استان خراسان رضوی.

توس یا طوس، از شهرهای باستانی در ایران و نیز گنجینه‌ای از تاریخ، فرهنگ، هنر و معماری ایرانی در استان خراسان رضوی است. این شهر باستانی، در ۱۳۷۵ش، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نام‌گذاری توس

برخی از مورخان، توس را نام پهلوانی مشهور به‌نام «توس بن نوذر» می‌دانند که این شهر را بنا کرده است. برخی دیگر نیز آن را از جمله مناطق بر پا شده توسط جمشید پیشدادی، از اسطوره‌های باستانی ایرانی، می‌دانند که بعدها توسط توس بن نوذر تجدید بنا شده است. شهر توس در دورهٔ هخامنشیان به‌نام «سوسیا» شناخته می‌شده است.

در اوستا نیز نام این منطقه، به‌عنوان یکی از شانزده سرزمین مهم و مقدس، با نام «اُوروِ» آمده است. محققان بر این باورند که نام «توس» برای نخستین‌بار در منابع دوران ساسانیان آمده است و معرب آن نیز «طوس» است. همچنین، نام «تابران توس» یا «طابران طوس» نیز در برهه‌ای از تاریخ، بر این خطه از استان خراسان، نهاده می‌شده است.

تاریخچه توس

ویرانه‌های باستانی شهر توس، عکاس لوئیجی‌پشه-1854

این شهر بخشی از منطقهٔ سوسیا در دورهٔ حکومتی هخامنشیان و نیز پایتخت ایالت پارت در شمال شرقی ایران بوده است. توس، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود که در ناحیهٔ کشف‌رود واقع شده، همواره منطقه‌ای مناسب برای سکونت به‌شمار رفته و از جمله شهرهای آباد در طول تاریخ بوده است. توس، در قرن دهم میلادی، به مجموعه‌ای از چند آبادی و روستا اطلاق می‌شده که از ده نوقان تا ده تابران و منطقهٔ سناباد را در بر می‌گرفته است. جغرافی‌دانان، تمام این مناطقی را که امروزه به‌نام فلات مشهد شناخته می‌شود، ولایت توس می‌نامیدند که در آن، روستای توس، از همه آبادتر بوده است.

توس، در دوران پس از اسلام، زادگاه شاعران و نویسندگان بسیاری بوده است. این شهر، با قرار گرفتن حرم امام رضا در نزدیکی آن، از اهمیتی بیشتر برخوردار شد. بعدها، با رونق یافتن نیشابور و مشهد، این شهر، تحت‌الشعاع آنها قرار گرفته و از اهمیت کمتری برخوردار بود. پس از مدتی، نام توس و مشهد را به‌صورت یک‌جا به کار می‌بردند که به‌تدریج، مشهد، به‌دلیل اهمیت مذهبی آن، به‌عنوان پایتخت خراسان انتخاب شد.

جمعیت‌شناسی

1. اقوام و زبان‌ها: امروزه، گویش مردم در شهر توس، همانند گویش مردم در شهر مشهد است. برخی از کارشناسان، گویش مشهدی را بازماندهٔ لهجهٔ مردم در توس قدیم می‌دانند. شاهنامهٔ فردوسی، یکی از بزرگ‌ترین میراث‌های لهجه‌ای در توس قدیم است.
2. دین و مذهب: بیشترین جمعیتِ توس را مسلمانان و شیعیان دوازده امامی تشکیل داده‌اند.

جغرافیای توس

1. 

   میل اخنگان در ۲۲ کیلومتری مشهد و در مجاور مسیر روستای پاژبه شهر توس

   موقعیت جغرافیایی: توس، با وسعتی در حدود ۱۶۵۰۰ کیلومتر، در ۲۵ کیلومتری شمال غرب شهر مشهد، در استان خراسان رضوی قرار گرفته است.
2. آب‌وهوا: شهر توس به‌دلیل قرار گرفتن در کنار رودخانهٔ کشف‌رود، از خاکی حاصل‌خیز برخوردار است. آبوهوای تابستان در این شهر، گرم و خشک و در زمستان نیز سرد و مرطوب است.

تقسیمات کشوری توس

توس که در گذشته، از جمله شهرهای پرآوازهٔ ایرانی به‌شمار می‌رفته، در سال‌های اخیر، از اهمیتی پایین‌تر برخوردار بوده و به‌عنوان یکی از روستاهای شهر مشهد شناخته می‌شده است. این منطقه، در بهمن ۱۳۹۱ش، توسط شورای عالی معماری و شهرسازی کشور، به‌عنوان یک محدودهٔ منفصل شهری تأیید و به شهرداری شهر مشهد سپرده شد. امروزه، این ناحیه، زیر نظر شهرداری منطقهٔ ۱۲ شهر مشهد اداره می‌شود.

گردشگری توس

گنبد هارونیه مربوط به سده ۸ هجری قمری

توس، به‌دلیل نزدیکی به شهر مشهد و نیز قدمت تاریخی خود، همواره مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی بوده است. مهم‌ترین جاذبهٔ گردشگری توس، آرامگاه فردوسی است که بعد از حرم امام رضا، بیشترین میزان بازدید در استان را به خود اختصاص داده است. این آرامگاه، یکی از زیباترین مقبره‌های ایرانی است که از معماری زیبا، طراحی و سنگ‌تراشی‌های ویژه‌ای برخوردار است. از دیگر مناطق گردشگری در این شهر می‌توان به روستای اسلامیه، قبرستان عاشقان توس، روستای باژ و بقایای شهر طابران، بقایای مسجد جامع تابران، کهن دژ، بقایای حصار و باروی شهر و نیز بقعهٔ هارونیه (مقبرهٔ امام محمد غزالی) اشاره کرد.

فرهنگ و هنر در توس

1. مشاهیر: کارشناسان بر این باورند که توس، خاکی تاریخی، فرهنگ‌پرور و نخبه‌زاد داشته و بیش از ۴۸۰ تن از عالمان، اندیشمندان، فیلسوفان و دانشمندان از این خاک برخاسته‌اند. علاوه بر آن، خاک توس، محل دفن برخی از نام‌آوران ایرانی است. از جملهٔ این مشاهیر می‌توان به «جابر بن حیان» پدر علم شیمی، «ابوالقاسم فردوسی» شاعر حماسه‌سرای ایرانی و سرایندهٔ شاهنامه، «شیخ توسی» از علمای مشهور شیعه، «اسدی توسی» از شعرای حماسه‌سرا و سرایندهٔ گرشاسپ‌نامه، «امام محمد غزالی» فیلسوف بزرگ دوران اسلام، «خواجه نصیرالدین توسی» سازندهٔ رصدخانه و کتابخانهٔ مراغه و «شرف‌الدین طوسی» از ریاضی‌دانان بزرگ قرن ۱۲م اشاره کرد.
2. سوغات و صنایع محلی: از جمله صنایع محلی در این منطقه می‌توان به کار بر روی سنگ‌های زینتی، سنگ‌تراشی و قلم‌زنی اشاره کرد.

   

   موزه شهر توس

3. موزه: موزهٔ توس، در ضلع غربی مقبرهٔ فردوسی قرار گرفته است. این ساختمان که ابتدا برای یک چای‌خانه بنا شده بود، پس از مدتی به موزه‌ای برای نشان دادن آثار فردوسی تبدیل شد. در این موزه، علاوه بر نمایش برخی آثار باستانی که در حفاری‌های این منطقه کشف شده‌اند، برخی از اشیاء ارزشمند دیگر همچون شاهنامه فلورانس، نقاشی‌هایی از شاهنامه، پرتره حکیم توس و نسخ خطی متعددی وجود دارند.

طوس در کلام امام هشتم

در جلسه‌ای با حضور امام رضا، دعبل خزاعی که از شاعران قرن دوم و سوم هجری قمری است، شعری سرود که توسط امام رضا با ابیات زیر تکمیل شده است:

الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

ترجمهٔ این ابیات به شرح زیر است:

قبری هم در طوس است که مصیبت آن جانکاه و سوزنده است، تا خداوند قائمی را برانگیزد و همّ و غم را بزداید. پس از آن، دعبل از ناشناس بودن این قبر پرسیده است که امام رضا در پاسخ، آن را قبرِ خود معرفی می‌کند.

مسیر دسترسی به توس

برای رفتن به این شهر قدیمی، می‌توان از مشهد با طی کردن مسافتی در حدود ۲۵ کیلومتر به توس رسید. برای این منظور می‌توان از وسایل نقلیهٔ شخصی و عمومی استفاده کرد. برای مثال، در پایانهٔ فردوسی در شهر مشهد با سوار شدن در اتوبوس خط ۲۰۲، می‌توان به توس رسید.

منابع

• «توس»، وب‌سایت لحظهٔ آخر، تاریخ بارگذاری: ۲۵ خرداد ۱۴۰۱ش.
• دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بروجردی، تهران، ۱۳۸۸ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۱ مهر ۱۴۰۱ش.
• «راهنمای سفر به توس»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۱۱ مهر ۱۴۰۱ش.
• زینل‌لی، نسترن، «شهر توس؛ جلوه‌گاه هنر و ادب ایرانی»، وب‌سایت سفرزون مگ، تاریخ بارگذاری: ۱۶ شهریور ۱۳۹۸ش.
• «شهر توس»، وب‌سایت ای‌گردش، تاریخ بازدید: ۱۱ مهر ۱۴۰۱ش.
• «شهر توس»، وب‌سایت صدا و سیمای مرکز اصفهان، تاریخ بازدید: ۱۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
• عیون اخبارالرضا علیه‌السلام، تهران، صدوق، ۱۳۷۲ش.
• «نگاهی به توس مهد علم و هنر و مقبره ادبای بزرگ ایران زمین»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۱۸ مهر ۱۳۹۹ش.