پیش‌نویس:زبان عربی

استفاده از زبان عربی به عنوان زبان ملی (سبز)، زبان رسمی (آبی تیره) و زبان محلی‌اقلیت (آبی روشن)

زبان عربی، زبان مقدس مسلمانان و یکی از زبان‌های رسمی در سازمان ملل متحد.

زبان عربی، کامل‌ترین زبان قالبی با ساختار دستوری قوی، زبان رسمی ۲۵ کشور و زبان مادری بیش از ۲۰۰ میلیون نفر است. این زبان، با ریشه در عربی کلاسیک و قرآنی، دارای ویژگی‌هایی چون دقت بالا، غنای لفظی و معنوی و شیوایی بیان است. همچنین، زبان عربی در فرهنگ مسلمانان، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و در طول تاریخ، تأثیر عمیقی بر زبان و ادبیات فارسی گذاشته است.

معرفی زبان عربی

زبان عربی را کامل‌ترین زبان قالبی دانسته‌اند که در آن، ساختار نقش اولیه را بر عهده دارد. این زبان در شکل گفتاری، دارای گویش‌های مختلف و در شکل نوشتاری یکپارچه و بر مبنای قرآن، استاندارد شده است. زبان عربی، با داشتنِ سی گویش، رتبهٔ ششم را در بین زبان‌های اصلی جهان دارد. این زبان، زبانِ رسمی ۲۵ کشور و زبانِ مادری بیش از دویست میلیون نفر در دنیا است. پیشرفتِ اقتصادی کشورهای عربی، در توسعهٔ آموزش سطح‌های مختلف زبان عربی، نقش داشته است.

تاریخچه زبان عربی

زبان عربی قبل از اسلام، به عربیِ جنوبی (یمن) و عربیِ شمالی (عربستان) تقسیم شده و بعد از اسلام، همین زبان عربی کلاسیک یا قرآنی است. تعریف ساختار اولیهٔ دستور زبان عربی (نَحو) و همچنین ایجاد حرکت رویِ حروف به امام علی و شاگرد او به نام ابوالأَسود، نسبت داده شده است. قبل از بعثت حضرت محمد، زبان عربی از گویش قبیله‌های مختلف عرب، شکل گرفته بود؛ اما پس از بعثت، گویش قبیلهٔ قریش، محور اصلی زبان عربی شد.

ویژگی‌های زبان عربی

زبان‌شناسان، برای زبان عربی، ویژگی‌هایی بیان کرده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. سرعتِ انتقال معنا و دقت بالا در بیان؛
2. ثابت بودن ساختار؛
3. زبانِ دین اسلام؛
4. غلبهٔ حِس و قدرت بیان عاطفهٔ درونی؛
5. شیوایی و رَسایی با استفاده از تمام فضای دهان، زبان و حلق؛
6. غنای لفظی و محتوایی (رساندن معنای زیاد با عبارت کوتاه)؛
7. وسعت معنایی و پایبند به قاعده و ساختار زبان؛
8. کامل، خالص و عاری از واژه‌های بیگانه؛
9. استفاده از ریشهٔ کلمه برای ساختنِ زمان‌ها و شکل‌های مختلف کلمه، همراه با تنوع کلمات آهنگ‌دار.

فضیلت زبان عربی در روایات

زبان عربی در فرهنگ مسلمانان، دارای شرافت و افتخار است. پیامبر خدا فرموده است که زبان اهل بهشت، عربی است. در روایتی، سخن گفتن خداوند با پیامبران، به زبان عربی دانسته شده و بر دیگر زبان‌ها برتری داده شده است. همچنین زبان حضرت آدم در بهشت، زبان عبادت حضرت سلیمان و زبان حضرت یوسف در دیدار با پادشاه مصر، عربی دانسته شده و اشاره شده است که یاران امام زمان، به زبان عربی سخن خواهند گفت.

سطح‌بندی زبان عربی

پژوهشگران، زبان عربی را بر اساس کاربرد، به شرح زیر سطح‌بندی کرده‌اند:

1. فَصیح کلاسیک یا قرآنی: زبانِ قرآن کریم، عربیِ کلاسیک و زبان مقدسی است که مسلمانان در اعمال دینی، از آن استفاده می‌کنند. قرآن، به زبان عربی، نازل شده و با صفت‌هایی از جمله مبین و بدون کاستی و کژی، توصیف شده است. در طول تاریخ، بافتِ زبان عربی از زبان قرآن، فاصله گرفته است.
2. فصیح معاصر یا استاندارد مُدرن: پرکاربردترین نوع زبان عربی که به‌عنوان عربی رسمی و نوشتاری شناخته و در آموزش، محیط رسمی، گزارش خبری و تألیف کتاب، استفاده می‌شود. این سطح، دارای لهجه‌های مختلفِ مصری، عراقی، خلیجی، سودانی و یمنی است.
3. عامیانه دانشجویان: این سطح از زبان عربی، در آموزش تلویزیونی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
4. عامیانه روزانه: زبان گفتاری و محاوره‌ای در محیط معمولی و روزمره است که افراد مهاجر به کشورهای عربی نیز از این زبان استفاده می‌کنند.
5. عامیانه غیرجدی: زبان گفتاری که در نمایش‌نامه‌های کودکانه، طنز و برنامه‌های محاوره‌ای ساده، به‌کار می‌رود.

گویش‌های زبان عربی

کارشناسان، گویش‌های عربی را به گویش مغربی، سودانی، مصری، عراقی، شامی و شبه‌جزیره‌ای، تقسیم کرده‌اند.

نقش زبان عربی در ادب پارسی

تصویری از کلاس آموزش زبان عربی در مدارس ایران

از نظر پژوهشگران، همکاری ادبی دورهٔ عباسی در قرن چهارم، تأثیرپذیری متقابل زبان عربی و فارسی را رقم زد. برخی از نثرهای فارسی، به‌خصوص در ترجمه‌ها، تابع دستور زبان عربی بوده‌اند و برخی، از جمله داستان‌های بلند، از زبان عربی پیروی نکرده‌اند. از دید کارشناسان، عواملی در أثرپذیری زبان پارسی از عربی، دخالت داشته است که به شرح زیر به آن‌ها اشاره می‌شود:

1. فتح‌های اسلامی و ورود واژه‌هایی همچون قبله، اذان، صلات، محراب، مسجد، جمعه و مؤمن، در زبان فارسی؛
2. حاکمیتِ اسلام بر ایران و تأثیرپذیری اسلامی زبان فارسی در استفاده از برخی تمثیل‌ها و تعبیرها با ریشهٔ قرآنی، از جمله حُسنِ یوسف، صبرِ ایوب، عصای موسی، دمِ عیسی و مُلک سلیمانی؛
3. تأثیرگزاری رسایی و شیوایی زبان عربی بر وزن، ردیف و قافیهٔ شعرهای پارسی؛
4. تقلید شاعران و حاکمان ایرانی از نوع نگارش شاعران و خلیفه‌های عرب؛
5. بحث‌های شیعه و سنی و مسائل احساسی مذهبی؛
6. برپایی مجالس روضه و تعزیه‌خوانی با استفاده از مرثیه‌های عربی.

نقش زبان عربی در فرهنگ ایرانیان

بعد از اسلام، زبان عربی، بخشی از فرهنگ دینی ایرانیان و کتاب‌های دانشمندان و علمای ایرانی به زبان عربی نوشته شده است. زبان عربی، در آموزش‌های رسمی، به‌عنوانِ واحد درسی در مدرسه و دانشگاه تدریس می‌شود. احترام به زبان عربی در فرهنگ ایرانی، رواج داشته و در نام‌گذاریِ شهرها و فرزندان، تأثیرگذار بوده است.

منابع

• اسلامی، سیدحسن، «چهارگانه جابری عقل عربی از ادعا تا اثبات»، قم، آیینهٔ پژوهش، ۱۳۶۹ش.
• آذرنوش، آذرتاش و دیگران، «اسلام»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۹ش.
• بالاافکن، سید اسدالله، «گسترش زبان عربی و فرهنگ اسلام در بین ایرانیان و پیامدهای آن با تکیه بر موالی»، شهرکرد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۸۸ش.
• علیزاده، مهبانو، «ترجمه قرآنی»، دانشنامهٔ بزرگ اسلامی، وب‌سایت کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «تازه‌های نشر»، قم، دو ماهنامه آیینهٔ پژوهش، ۱۳۶۹ش.
• «تأثیر متقابل ادبیات فارسی و عربی در گسترهٔ فرهنگ، تاریخ و جامعه»، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزهٔ علمیه، دو هفته‌نامه پگاه حوزه، ۱۳۷۶ش.
• روحانی، محمدحسین، «نقد کتاب واژه‌های دخیل در قرآن مجید»، قم، آیینهٔ پژوهش، ۱۳۶۹ش.
• «راویان چهارگانه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۶ بهمن ۱۳۹۳ش.
• «زبان عربی»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: ۱۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «زبان عربی، بخشی از هویت ملی و دینی ایرانیان است»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: ۳ دی ۱۳۹۸ش.
• «سطوح مختلف زبان عربی برای اهداف مختلف»، وب‌سایت مؤسسهٔ حقوقی بین‌المللی سفیران ایرانیان، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۱ش.
• قادری، سیدصفی‌الله، میرنژاد، مریم، «چرا زبان عربی کامل‌ترین زبان است؟»، وب‌سایت دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
• «مروری بر تاریخچهٔ زبان عربی و قدمت آن»، وب‌سایت شبکهٔ مترجمین ایران، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۱ش.