پیش‌نویس:خاکشیر

خاکشیر؛ گیاهی خودرو با دانه‌های ریز که مصارف درمانی و خوراکی متعددی دارد.

خاکشیر، گیاهی خودرو با برگ‌های بلند، گل‌های زرد و دانه‌های قرمز است که در نقاط مختلف ایران با نام‌های محلی شناخته می‌شود. این گیاه از دیرباز در طب سنتی ایرانی کاربرد داشته و نزد مردم ایران خواص فراوانی دارد؛ از تقویت معده و تحریک اشتها تا سم‌زدایی کبد و درمان خارش پوست. مصرف خاکشیر به‌صورت خیس‌کرده، جوشانده، موضعی یا به شکل شربت خنک، نه تنها روشی سنتی برای حفظ سلامتی است، بلکه بخشی از فرهنگ غذایی و میراث ایرانی محسوب می‌شود. شربت خاکشیر، ترکیبی از آب، شکر، گلاب و گاهی لیموترش، نوشیدنی محبوب تابستانی ایرانیان است.

معرفی گیاه خاکشیر

خاکشیر، خاکشو، خاکشی یا خاکژی، گیاهی است که بیشتر به‌صورت خودرو بوده و ارتفاع آن به نیم متر می‌رسد. این گیاه، دارای شاخه‌های باریک، برگ‌های دراز و گل‌های کوچک و زرد رنگ است. دانه‌های آن نیز که به خاکشیر معروف هستند به رنگ سرخ بوده و در غلافی نازک درون این گیاه، جا دارند. شربت تهیه شده از دانه‌های خاکشیر، در ایران بسیار رایج و پرطرفدار است.

ویژگی‌های خاکشیر

گیاه خاکشیر از خانوادۀ چلیپاییان بوده و برخی آن را هم‌خانوادۀ شب‌بوها می‌دانند. عمر این گیاه، در حد یک تا دو سال است. گیاه خاکشیر، همچنین، از جمله گیاهان علفی، پوشیده از کرک یا بدون کرک است. برگ‌های آن نیز دارای بریدگی‌هایی عمیق و نخی‌شکل هستند. گل‌های خاکشیر، زردرنگ بوده و دانه‌های ریز آن در دو رنگ قرمز روشن (با طعمی تلخ) و قرمز تیره وجود دارند. از جمله زیستگاه‌های گیاه خاکشیر در ایران می‌توان به مناطق شمالی، تهران، سمنان، دماوند و کرج اشاره کرد.
برخی دیگر از انواع خاکشیر با نام‌های خاکشیر تلخ بیابانی، خاکشیر تلخ ایرانی یا خاکشیر بی‌کرک نیز در ایران می‌رویند که از برگ، دانه و گل‌های آن در زمینه‌های درمانی متفاوتی، استفاده می‌شود.

خاکشیر در نقاط مختلف ایران

خاکشیر، در نقاط مختلف ایران، دارای اسامی متفاوتی است؛ مانند خُبه، خَفَنج، شفترک و خوب‌کلان. در شیراز به این گیاه «شفترک»، در اصفهان به آن «خبّه» یا «خاکشی»، در آذربایجان «شووَرَن»، در مازندران «شلم‌بی» و در کردستان نیز به آن «خاکژی» می‌گویند.

خاکشیر در طب سنتی

خاکشیر، از دیرباز، در طب مردمی و سنتی ایرانیان، از جایگاهی ویژه برخودار بوده است. دانه‌های این گیاه، از نظر طبیبان سنتی، دارای طبع گرم و مرطوب است و خواصی مانند تسکین‌دهندۀ ورم، دفع‌کنندۀ سنگ کلیه، روان ساختن ادرار و بندآورندۀ شکم دارد.
از نظر مردم نیز دانه‌های خاکشیر، خواصی متعدد دارد. آنها، خاکشیر را هضم‌کنندۀ غذا، تقویت‌کنندۀ معده، محرک اشتها، درمان‌کنندۀ خارش پوست، التیام‌بخش جراحات سینه و ریه، دفع‌کنندۀ تب در کودکان، مسهل و ملین‌کنندگی می‌دانند.
امروزه، از خاکشیر برای سم‌زدایی و پاک‌سازی کبد، درمان بیماری‌های کبدی، درمان التهاب مجاری ادرار و کلیه، تنظیم‌کنندۀ دستگاه گوارشی، درمان ورم‌های سخت و سرطانی، درمان جوش‌های بدن و صورت، درمان گرفتگی صدا، رفع شوره سر و درمان لاغری، استفاده می‌کنند.

نحوه مصرف

خاکشیر، روش‌های مصرفی متعددی دارد. برخی از مردم، ابتدا آن را در آب سرد خیس کرده و سپس میل می‌کنند. برخی دیگر، خاکشیر را به‌مدت ۱۰ دقیقه در آب جوشانده و پس از خنک شدن، میل می‌کنند. گروهی دیگر نیز آن را کوبیده و به‌صورت موضعی روی زخم، جراحات و ورم‌ها قرار می‌دهند. روش دیگر برای مصرف خاکشیر که امروزه بسیار رایج است، شربت خاکشیر نام دارد. این شربت، هم به‌صورت ترکیبی با انواع عرقیجات، زعفران و لیموترش تهیه می‌شود و هم به‌صورت ترکیب با آب و شکر. برای تهیۀ شربت خاکشیر به‌صورت ساده، ابتدا لازم است تا خاکشیر را تمیز کرده و داخل پارچی بریزند. سپس، شکر و آب را به آن اضافه کرده و آنقدر هم می‌زنند تا شکر کاملا حل شود. زمانی‌که شکر حل شود، مقداری گلاب و در صورت تمایل مقداری آب‌لیمو نیز به محلول به‌دست آمده، اضافه کرده و به‌صورت خنک میل می‌کنند.

صادرات و جایگاه خاکشیر در ایران

خاکشیر یکی از گیاهان دارویی و خوراکی پرمصرف در ایران است، اما زمانی که به صورت خودرو در باغ‌ها رشد کند، به‌عنوان علف هرز ریشه‌کن می‌شود و حتی دام‌ها علاقه‌ای به مصرف آن ندارند. با این حال، ایران در سال ۲۰۱۸م توانست حدود ۴٫۵ میلیون دلار خاکشیر صادر کند که مقاصد عمده آن شامل پاکستان، امارات متحده عربی، عراق، آلمان، هند، اتریش و فرانسه بوده است.

منابع

• ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
• «بررسی فواید و خواص خاکشیر و عوارض آن برای افراد مختلف»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۱ش.
• حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، لکهنو، بی‌نا، ۱۳۰۵ق.
• «خواص خاکشیر و نحوۀ مصرف آن»، سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۱ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامۀ دهخدا، تهران، روزنه، ۱۳۷۷ش.
• رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش.
• شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
• عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۹ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۱ش.
• غیاث اللغات، غیاث‌الدین محمد رامپوری، به‌تحقیق منصور ثروت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵ش.
• گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۶ش.
• گلمحمدی، فرهود و الهیان، زینب، «گیاه دارویی خاکشیر و نگاهی بر مزایای اقتصادی و اجتماعی محصول آن در شهرستان بشرویه استان خراسان جنوبی»، ششمین کنگره بین المللی توسعه کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست و گردشگری ایران، ۱۴۰۱ش.
• قهرمان، احمد و احمدرضا اخوت، تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
• لهسایی‌زاده، عبدالعلی و عبدالنبی سلامی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، تهران، نوید شیراز، ۱۳۷۰ش.
• مظفریان، ولی‌الله، فلور استان یزد، تهران، یزد، ۱۳۷۹ش.
• مردوخ کردستانی، محمد، فرهنگ، تهران، چاپخانۀ ارتش، بی‌تا.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۱ش.
• «نحوه شستن و طرز تهیۀ شربت خاکشیر»، سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۱ش.
• نظری داشلی‌برون، زلیخا و دیگران، مردم‌شناسی روستای ابیانه، تهران، بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۴ش.