پیشنویس:خر
خر؛ چهارپای اهلی باربر.
خر (الاغ)، حیوانی چهارپا و کوچکتر از اسب است که گوشهای درازی دارد. در زبان عربی به آن حمار[۱] و طین[۲] و در زبان اوستایی، خرا گفته میشود.[۳] به فردی که خر را جهت حمل بار به دیگران کرایه میدهد، در همدان، الاغدار، خرکچی، خربنده و خرکدار،[۴] در سیستان، آخرکار،[۵] در تویسرکان، آچاروادار[۶] و در جزیره کیش، حمال میگویند. اهالی بوشهر و جزیره کیش به خر سیاهرنگ «دیزه» گفته و برای باربری از آن استفاده میکنند. آنها به خر سفید «سبز» گفته و بزرگان و شیوخ روی آن سوار میشوند.[۷]
خر در فرهنگ ایرانیان
مردم میناب اعتقاد دارند اگر کسی گرسنه بخوابد، در خواب به او گوشت خر میدهند.[۸] به باور اهالی سیرجان، برعکس نشستن روی خر باعث دزدیده شدن حیوان میشود.[۹] مردم خراسان و تویسرکان، صدای عرعر خر را در حالی که نشسته باشد، نشانهای از مرگ صاحب او میدانند.[۱۰] لرستانیها سم خر را رزقآور میدانند.[۱۱] آنها در جشن ناقالی (جشن ۵۰ روز پیش از نوروز) جمجمهی خری را به دو نیمه تقسیم کرده و آن را به چانهی خود میآویزند و میخوانند: خر سیاه خرم بود*آبسارش زیر سرم بود*پالانش زیر سرم بود.[۱۲] در خراسان مردم طی مراسمی، روی جمجمهی خری، نقوش نامنظمی را با زغال یا گلبره میکشند. سپس آن را آتش میزنند و بر دشمنان پیامبر و ائمه، لعن فرستاده و میخوانند: ای خر تو چرا مردی*ارمون بهار به خاک بردی. برخی از پشتبام روی خر خاکستری رنگ، آب ریخته و اینگونه طلب باران میکنند.[۱۳]
شیر خر
شیر خر در درمان سل، دق،[۱۴] زردی، سیاهسرفه و تب روده مفید است.[۱۵] برای ماست چکیدهی شیر خر نیز خواص فراوانی بیان شده است.[۱۶]
خر در ادبیات فارسی
خر در اشعار فارسی نماد ابله بودن، کودنی، نادانی، جهالت، پندناپذیری و بارکشی است. سنایی در بیتی اشاره کرده است:[۱۷] الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق خاقانی در بیتی بیان کرده است:[۱۸] الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق در برخی مثلها نیز کلیدواژه خر دیده میشود. جنگ خر فروشان است (کنایه از دعوای مصلحتی و ظاهری).[۱۹] خر به بام کردن (کنایه از گره در کار انداختن). خر بیار و باقالی بار کن (کنایه از شروع دردسر).[۲۰]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه خر.
- ↑ تونجی، المعجم الذهبی، ۱۹۹۳م، ص۲۶۰.
- ↑ مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ۱۳۷۹ش، ص۱۶۳.
- ↑ گروسین، واژهنامه همدانی، ۱۳۷۰ش، ص۴۶.
- ↑ محمدی خمک، واژهنامه سکزی، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۰.
- ↑ مقدم گلمحمدی، تویسرکان، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۵۰۸.
- ↑ مختارپور، دو سال با بومیان جزیره کیش، ۱۳۸۷ش، ص۶۳.
- ↑ سعیدی، فرهنگ مردم میناب، ۱۳۸۶ش، ص۲۷۶.
- ↑ بختیاری، سیرجان در آیینه زمان، ۱۳۷۸ش، ص۳۲۲.
- ↑ مقدم گلمحمدی، تویسرکان، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۵۷۳؛ میرنیا، فرهنگ مردم، ۱۳۶۹ش، ص۲۳۶.
- ↑ عسکریعالم، فرهنگ عامه لرستان، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۶۴.
- ↑ انجوی شیرازی، جشنها و آداب و معتقدات زمستان، ۱۳۵۲ش، ج۱، ص۷۵-۷۶.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۳۴۶.
- ↑ طوسی، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، ۱۳۴۵ش، ص۵۶۳؛ مراغی، منافع حیوان، ۱۳۸۸ش، ص۹۱-۹۲.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۲۶۰؛ حداد، زیدشت دروازه طالقان، ۱۳۷۷ش، ص۲۳۳.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه احادیث پزشکی، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۶۵.
- ↑ سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، بخش ۳۸، بیت ۱، سایت گنجور.
- ↑ خاقانی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره ۲۸۰، بیت ۷، سایت گنجور.
- ↑ شمیسا، فرهنگ اشارات ادبیات فارسی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ واژهنامه بزرگ تبری، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۱۸.
منابع
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشنها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۲ش.
- بختیاری، علیاکبر، سیرجان در آیینه زمان، کرمان، مرکز کرمانشناسی، ۱۳۷۸ش.
- تونجی، محمد، المعجم الذهبی، بیروت، [بینا]، ۱۹۹۳م.
- حداد، مصطفی، زیدشت دروازه طالقان، تهران، ندا، ۱۳۷۷ش.
- خاقانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- سعیدی، سهراب، فرهنگ مردم میناب، تهران، ائلشن، ۱۳۸۶ش.
- سنایی، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- شمیسا، سیروس، فرهنگ اشارات ادبیات فارسی، تهران، فردوس، ۱۳۷۷ش.
- طوسی، محمد بن محمود، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، بهتحقیق منوچهر ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ش.
- عسکریعالم، علیمردان، فرهنگ عامه لرستان، خرمآباد، شاپورخواست، ۱۳۸۶ش.
- گروسین، هادی، واژهنامه همدانی، همدان، مسلم، ۱۳۷۰ش.
- محمدی خمک، جواد، واژهنامه سکزی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
- محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه احادیث پزشکی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۵ش.
- مختارپور، رجبعلی، دو سال با بومیان جزیره کیش، تهران، ورجاوند، ۱۳۸۷ش.
- مراغی، عبدالهادی، منافع حیوان، بهتحقیق محمد روشن، تهران، بنیاد موقوفات افشار، ۱۳۸۸ش.
- مقدم گلمحمدی، محمد، تویسرکان، تهران، اقبال، ۱۳۷۸ش.
- مکنزی، دیوید نیل، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، بهترجمه مهشید میرفخرایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۹ش.
- میرنیا، علی، فرهنگ مردم، تهران، پارسا، ۱۳۶۹ش.
- واژهنامه بزرگ تبری، تهران، خانه سبز، ۱۳۷۷ش.