پیش‌نویس:انار

انار؛ میوه‌ای پُردانه، سرخ‌رنگ، با خواص درمانی و پرکاربرد در سبک زندگی ایرانی-اسلامی.
اَنار، میوه‌ای از تیرهٔ موردیها با پوستی ضخیم و دانه‌های آبدار یاقوتی است و به‌عنوان یک محصول بومی و از نمادهای کهن تمدن ایرانی، جایگاهی بلند در باورها، آیین‌ها و هنر این سرزمین دارد. از دوران پیش از تاریخ تاکنون، این میوۀ مقدس در مراسم دینی زرتشتیان و مسلمانان، به‌عنوان نماد باروری، برکت و جاودانگی مورد احترام بوده است. شواهد باستان‌شناسی از جمله نقوش تخت جمشید و مفرغ‌های لرستان، گواه اهمیت نمادین انار در هنر و معماری ایرانی است.

در متون کهن، انار هم در خواب‌گزاری‌ها به‌مثابۀ نشانه‌ای خوش‌یمن و هم در منابع طبی، دارویی شفابخش توصیف شده است. انواع مختلف انار از جمله شیرین، ترش و ملس در مناطق گوناگون ایران به‌ویژه «ساوه» در استان مرکزی که به‌عنوان پایتخت انار ایران شناخته می‌شود، نشان‌دهندۀ تنوع ژنتیکی و مهارت ایرانیان در باغداری است.

از دیدگاه اقتصادی، انار با تولید سالانه ۱.۳ میلیون تن و صادرات به کشورهای مختلف، نقش مهمی در اقتصاد کشاورزی ایران و صادرات غیر نفتی ایفا می‌کند. خواص درمانی بخش‌های مختلف این میوه از جمله گل، برگ، پوست و دانه‌های آن در طب سنتی و مدرن مورد تأیید قرار گرفته است.

انار در فرهنگ عامۀ ایران از ضرب‌المثل‌ها و چیستان‌ها گرفته تا مراسمی مانند جشن انار و شب یلدا، حضور پررنگ دارد. نویسندگان این میوه را به‌عنوان پلی میان طبیعت، کشاورزی و فرهنگ ایرانی توصیف می‌کنند. به‌همین دلیل انار همواره جایگاه خود را در سبک زندگی ایرانیان حفظ کرده است.

واژۀ انار

انار، واژه‌ای فارسی است و بارها در زبان پهلوی به‌کار رفته است. همچنین، واژه‌های «نار»، «ناردان» و «ناردانه» برای میوه و دانه‌های انار و واژه‌های «ناربُن» و «ناروَن» برای اشاره به درخت انار به‌کار می‌روند. در قرآن نیز 3 بار به این میوه با واژۀ (رُمّان) اشاره شده است. محبوبیت این میوه، موجب نام‌گذاری برخی از مناطق به‌نام این گیاه شده است. برای مثال، انار، انارک، انارشیرین، اناران، انارو، انارستان و انارستانک از جمله شهرها و آبادی‌های دارای انار در ایران است.

مفهوم نمادین انار

در طول دوره‌های تاریخی، درخت و میوۀ انار در باورهای اقوام ایرانی از جایگاهی رازآمیز و نمادین برخوردار بوده است. برای مثال این میوه به‌عنوان عنصری نمادین در آیین‌ها و مراسم دینی-آیینی کاربرد داشته و یک عامل رمزآلود طبیعی برای دفع ارواح خبیث، حشرات موذی، بیماری‌ها و آلام جسمانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بر اساس مستندات تاریخی، ایرانیان دوران باستان با استعمال دود حاصل از سوختن شاخه‌های هذانئپاتا (درخت انار) به تصفیه و تطهیر محیط زندگی می‌پرداختند و بدین شیوه موجودات پلید و نیروهای اهریمنی را از حریم خانوده و محل سکونت خود طرد می‌کردند.

در متون اسلامی نیز به خواص محافظتی این درخت اشاره شده است؛ چنانکه دود شاخه‌های سوختۀ آن را عامل دفع حشرات و گزندگان دانسته‌اند. همچنین در این منابع، نگهداری شاخۀ انار را موجب ایمنی از گزند مار و عقرب برشمرده‌اند و مصرف میوۀ آن را موجب طرد اندیشه‌های پلید و تزکیۀ باطن مؤمنان ذکر کرده‌اند. این باورهای عمیق و ریشه‌دار، گویای اهمیت نمادین و کاربردی انار در فرهنگ دیرپای ایران زمین محسوب می‌شود.

در متون کهن خواب‌گزاری ایرانی نیز انار و درخت انار در عالم رؤیا نمادی چندبعدی و پراهمیت تلقی می‌شود. مفسران سنتی، این درخت را نشانه‌ای از زنی نیک‌سیما، پاکدامن و پرآرزو و همچنین مردی خوش‌خلق و نیک‌سرشت دانسته‌اند. همچنین دیدن انار نیکو در دست، نشانه‌ای از تولد فرزند پسر تفسیر شده است. انار شیرین در تعابیر خواب‌گزاری، به‌معنای زمین‌های حاصلخیز، باغستان‌های سرسبز و مملو از برکت بوده و حال آنکه انار ترش نماد غم و اندوه و ناخوشی محسوب می‌شود. از دست‌دادن انار در خواب، به‌مفهوم فقدان همسر تعبیر شده و هدیه‌گرفتن انار از جانب درگذشتگان به زندگان، نشانه‌ای از تولد فرزند دختر تفسیر شده است.

گونه‌شناسی انار ایرانی

گونه‌ای انار، به‌نام انار وحشی، در جنگل‌های شمال ایران، مناطق فارس، کردستان، بلوچستان و سرزمین‌های داخل ایران وجود دارد. همچنین پرورش گونه‌های دیگر انار، در نقاط مختلف ایران، رایج بوده است. در منابع کهن به مهارت ایرانیان در پرورش انارهای بُستانی، در دورۀ هخامنشیان، اشاره شده است.

انارهای نقاطی از ایران، در بین خلفای عباسی بسیار طرفدار داشت و مردم در شهرهایی همچون ری و ساوه، هرساله، همراه با مالیات (خراج) خود، مقداری انار نیز به دربار خلفا می‌فرستادند. همچنین، بسیاری از طبیبان، انار ساوه را یکی از بهترین انارهای جهان دانسته و آن را دارای خواصی درمانی معرفی می‌کردند. انارهایی با انواع مختلف ترش، شیرین، ملس، می‌خوش، سیاه‌پوست، بی‌دانه، اردستانی و ازغند در باغ‌های انار ایرانیان، پرورش می‌یابد. هرکدام از این انارها نیز در نواحی خاصی کشت می‌شود. برای مثال، در کاشان، انارهای سفیددانه، شیرین شهوار و شیرین سرخ‌پوست معروف بود. امروزه، انارهای ساوه، قم، تفت، یزد، خراسان و کاشان در ایران مرغوب بوده و شهرت دارند.

قداست انار

درخت انار به‌دلیل سرسبزی پایدار و ویژگی‌های نمادین، در باور بسیاری از تمدن‌ها از جایگاه قدسی برخوردار است. این درخت به‌عنوان «مادر زمین» و «زهدان طبیعت» شناخته می‌شود که تجلی‌گاه مفاهیم برکت، باروری و جاودانگی است. کثرت دانه‌های این میوه نیز نمادی از فراوانی و زایندگی در نظر گرفته شده است.  

این تقدس در اساطیر ملل مختلف و ادیان الهی بازتاب یافته و درخت انار، میوه و شاخه‌های آن در آیین‌های کهن به‌عنوان عنصری مقدس مورد احترام بوده‌اند. این نگرش ریشه در ارتباط نمادین انار با چرخۀ زندگی، تجدید حیات و موهبت‌های الهی دارد که در فرهنگ‌های گوناگون به اشکال مختلف تجلی یافته است.

در اساطیر ایرانی آمده است که از ریختن خون سیاوش روی زمین، گیاهی رویید که به «خون سیاوشان» معروف شد. همچنین، درخت انار روییده در منطقه بیستون را به‌نام «انار فرهاد» نامیده‌اند که در باور مردم، از خون فرهاد روییده است. در روایتی از کتاب «زرتشت نامه» آمده است که زردشت، یک دانه انار به اسفندیار داد و اسفندیار از خوردن آن، رویین‌تن شده و دیگر زخمی بر پیکر او نیفتاد.

بخش‌ها و ترکیبات انار

انار بر اساس مطالعات علمی، گیاهی غنی از ترکیبات آنتی‌اکسیدانی قوی شناخته می‌شود که تمام بخش‌های آن شامل گل، برگ، پوست ساقه‌های جوان، پوست ریشه، پوست میوه، دانه‌ها و آب انار حاوی این مواد ارزشمند می‌شود که در درمان انواع بیماری‌ها مؤثر است: گل انار سرشار از تانن‌ها، فلاونوئیدها، اسید گالیک، اسید اورسولیک و تری‌ترپنوئیدها از جمله اسید ماسلینیک و آسیاتیک است. برگ‌های این گیاه ترکیباتی نظیر تانن، فلاونوئیدها، لوتئین، گلوتاتیون و عناصر معدنی همچون پتاسیم، کلسیم و آهن دارد. آب انار منبع غنی پلی‌فنول‌ها شامل آنتوسیانین‌ها، اسید الاژیک، اسید گالیک، کاتچین و کرستین بوده و دانه‌های آن حاوی ۱۲-۲۰ درصد روغن با ترکیبات اصلی اسید پانیسیک، اسیدهای چرب امگا-۵ و فیتوسترول‌هایی نظیر کمپسترول و استیگماسترول است. پوست انار نیز بالاترین میزان پلی‌فنول و تانن در مقایسه با سایر بخش‌هاست و حاوی ترکیباتی مانند اسید گالیک، کاتچین و آنتوسیائیدین دارد.

انار در آموزه‌های ادیان مختلف

انار در آئین مزدیسنا، از درختان بهشتی و مقدس به‌شمار می‌رود. زرتشتیان، از شاخه و میوه‌ی این گیاه، در آیین‌های دینی و رسمی خود استفاده می‌کنند. در این دین، درخت انار، از جمله گیاهان مؤنث شمرده شده که نشانه‌های جاودانگی و باروری در آن وجود دارد. زردشتیان، همچنین، در مراسم ازدواج دختران و پسران، به آن‌ها انار می‌دادند تا بارور باشند.

ایرانیان، در گذشته، هنگام انجام مناسک مذهبی خود، چوبی از درخت انار را می‌سوزاندند. همچنین، چوب و میوه انار، در سفره‌های نوروزی و مهرگان ایرانیان، حضور داشت. امروزه نیز از چند شاخه یا چند دانه انار در سفره نوروزی استفاده می‌کنند.

نشانه‌هایی از تقدس این میوه، در نقش و نگارهای دو ستون معبد اورشلیم نیز برجای مانده است. جامه‌ی پیشوایان مذهبی یهود، دارای طرح‌هایی از درخت یا میوه انارهای لاجوردی، ارغوانی و قرمز بود.

انار در آموزه‌های اسلامی

انار در آموزه‌های اسلامی، میوه‌ای بهشتی معرفی شده و در سه آیه قرآن کریم به‌صراحت آمده است. برخی مفسران، مقصود از «شجرۀ طیبه» در آیۀ ۲۴ سورۀ ابراهیم را نیز شامل درختان ثمرداری مانند انار دانسته‌اند. در برخی آیات قرآن کریم، خداوند با اشاره به باغ‌های انار، زیتون و دیگر میوه‌ها، انسان‌ها را به تأمل در این نعمت‌ها برای خودشناسی و خداشناسی و استفاده از آنها دعوت کرده است.

در آیۀ ۶۸ سورۀ الرحمن، انار به همراه خرما به‌عنوان میوه‌های بهشتی معرفی شده‌ که نشان‌دهندۀ جایگاه ویژه این میوه در نعمت‌های اخروی است. تفاسیر مختلفی دربارۀ رابطۀ مفهومی «فاکهه» با خرما و انار ارائه شده است.

علاوه‌بر آیات قرآن کریم، در احادیث متعددی از ائمه به انار اشاره و از خواص درمانی آن به نیکی یاد شده است. در این روایات، علاوه‌بر معرفی فواید انار، به شیوه‌های مصرف این میوه برای درمان بیماری‌های مختلف نیز پرداخته شده است. برای مثال در حدیثی از امام رضا خواص گوناگون انار آمده و روش‌های بهره‌گیری از آن برای حفظ سلامتی و درمان امراض بیان شده است. در برخی از روایات آمده که در هر میوه انار، دانه‌ای بهشتی است که تنها نصیب مؤمنان می‌شود و فرشتگان، آن را از دسترس کافران، دور می‌کنند. عامۀ مسلمانان، بر این باورند که با خوردن این دانه، به بهشت خواهند رفت.

خواص طبی انار

در طب سنتی ایرانی کلیه اجزای درخت و دانه‌های میوه، به‌دلیل خواص درمانی متنوع مورد استفاده قرار می‌گیرند. هر یک از این بخش‌ها با دارابودن ترکیبات فعال خاص، در درمان طیف وسیعی از بیماری‌ها و اختلالات جسمانی کاربرد دارد. به نظر پژوهشگران کشف این خاصیت‌ها توسط دانشمندان ایرانی نشان از عمق و گسترۀ سرمایه‌های علمی ایرانیان در طول تاریخ است:

1. شیرۀ انار هسته‌کوچک را تب‌بر، مخلوط انار شیرین و ترش را آرام‌بخش تپش قلب و آب انار شیرین مخلوط با سکنجبین و تمرهندی را درمان تب تیفوئید معرفی کرده‌اند.

2. دانشمندان بزرگ اسلامی مانند ابن‌سینا در قانون، علی‌بن عباس اهوازی در کامل الصناعة الطبیة، ابوریحان بیرونی در صیدنه، ابومنصور هروی در الابنیة عن الحقایق الادویة و اسماعیل جرجانی در ذخیره خوارزمشاهی به تفصیل به خواص دارویی انار و روش‌های استفاده از آن پرداخته‌اند.

3. ابن‌بیطار، گیاه‌شناس اندلسی (قرن ۱۳م)، در الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة با استناد به آثار دیسقوریدس، جالینوس، ابن‌سینا و رازی، چندین صفحه را به بررسی خواص درمانی انار اختصاص داده است.

4. عقیلی علوی شیرازی (قرن ۱۸م) در مخزن الادویة (۱۷۶۹م) به تفصیل به خواص انواع انار (ترش، شیرین و میخوش) پرداخته و کاربردهای درمانی آن را در بیماری‌هایی مانند استسقا، یرقان، خفقان، درد سینه، سرفه، جرب، خارش و سرفه مزمن خشک شرح داده است. عقیلی انار ترش را سرد و مضر برای روده، انار شیرین را معتدل، قابض، ادرارآور و مفید برای گرم‌مزاجان دانسته است. همچنین انار میخوش را برای تسکین صفرا و انار ترش را برای کاهش حرارت معده و کبد توصیه کرده است.

5. پلینی، دانشمند رومی (۲۳-۷۹م)، انار شیرین را برای کاهش تهوع زنان باردار مفید دانسته و دهان‌شویه ساخته‌شده از انار تلخ را برای درمان عفونت‌های دهان، بینی، گوش، مشکلات بینایی، زخم‌های پلک و ناحیه تناسلی و همچنین خنثی‌کنندۀ سموم معرفی کرده است.

6. پلینی در هشدارهای پزشکی از مضرات برخی انارهای شیرین بی‌هسته برای معده، دندان و لثه سخن گفته و مصرف آن را برای بیماران تب‌دار و افراد دچار تهوع ممنوع دانسته است. همچنین انار شیرین را کاهش‌دهندۀ میل جنسی و انار ترش را موجب قولنج و مضر برای ریه معرفی کرده‌اند.

7. امروزه به‌دلیل وجود تانن و آلکالوئیدها، جوشاندۀ گل انار برای قطع اسهال و خونریزی، پوست ریشه برای دفع کرم کدو و برگ آن برای درمان مشکلات معده، کم‌خونی و میگرن استفاده می‌شود.

کاربرد انار در صنعت

پوست، شاخه، ریشه، گل دانه و برگ درخت انار کاربردهای گسترده‌ای در صنایع مختلف دارد. برای مثال از دانه آن محصولات متنوعی مانند رب، معجون، شربت، مربا، مارمالاد، پکتین، نوشابه، بستنی، سس، پودر، ترشی‌جات، روغن، اسانس، خوراک دام، لواشک و سرکه تولید می‌شود. روغن استخراج‌شده از دانۀ انار به‌دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی قوی، ضدالتهابی و ضدمیکروبی، در صنایع آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، پوست انار در تولید مربا، ترشی‌جات، رنگ‌های گیاهی، مواد آرایشی و خوراک دام کاربرد دارد.  

علاوه‌بر این، از پوست و گل انار در تولید عطر و اسانس استفاده می‌شود که در صنایع مختلف به کار می‌رود. پوست انار منبعی برای رنگ‌های طبیعی نیز شناخته شده است. در صنایع غذایی، از آب انار، دانۀ خشک‌شده و عصارۀ آن افزودنی‌های طبیعی برای بهبود کیفیت و طعم محصولات استفاده می‌شوند. عصارۀ انار در تولید محصولات بهداشتی و دارویی مانند شامپوها، کرم‌ها و نرم‌کننده‌های مو نیز نقش دارد.  

در صنعت چرم‌سازی و رنگرزی، رنگ قهوه‌ای سوخته را از پوست انار به‌دست می‌آورند و از کاربردهای مهم دیگر پوست انار، تبدیل آن به زغال فعال برای جذب فلزات سنگین و رنگ‌بری در آب و روغن است. همچنین، عصارۀ پوست انار در صنعت لبنیات به‌منظور ارتقای کیفیت و طعم محصولات به کار می‌رود.

انار در نظام غذایی

انار از اجزای مهم در تغذیه سنتی ایرانیان، هم به‌صورت مستقیم و هم به‌شکل فرآورده‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. آب انار به‌عنوان نوشیدنی رایج و ناردانه، افشره و رب انار به‌عنوان چاشنی در بسیاری از غذاهای ایرانی به کار می‌رفته است. این کاربردها علاوه‌بر جنبۀ طعم‌دهی، به‌دلیل خواص طبی و تعادل‌بخشی آن در طبیعت‌های مختلف نیز مورد توجه بوده‌ است. برای مثال، در خورش فسنجان که به‌دلیل وجود گردو دارای طبع گرم است، افزودن رب انار یا آب انار به متعادل‌سازی طبع آن کمک می‌کرد و آن را برای افراد با مزاج‌های گرم و سرد مناسب می‌ساخت. همچنین در برخی جوامع اسلامی، انار قرن‌ها پیش از رواج گوجه‌فرنگی، نقش مشابهی در آشپزی ایفا می‌کرد.  

در دورۀ ساسانی، یکی از غذاهای رایج دهقانی، گوشت گوسفند نمک‌زده بود که در رب انار خوابانده می‌شد و همراه با تخم مرغ پخته سرو می‌شد. در عصر صفوی نیز پلو رب انار از غذاهای لذیذی بود که برای پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد. 

انار در ادبیات ایران

زیبایی درخت، میوه، شکوفه و گل سرخ انار، همواره در نظم و نثر ایرانیان، جایگاهی ویژه داشته است:

تشبیهات شاعرانه

در بسیاری از متون ادبی فارسی، معشوق به «نهال» و بناگوش میان طره‌های معشوق به «پاره انار» تشبیه شده است. در اشعار سروده‌شده، بیشتر، منظور از عبارت «انار رخسار»، گونه‌های یار است. همچنین، لب زیبارویان به «ناردان» و «نار کفیده»، دو گونه به «نار شکفته»، دل آکنده از درد و اندوه به «انار پاره» تشبیه شده است. ادیبان بزرگی مانند سعدی، از واژۀ انار و خواص آن در اشعار خود، بهره گرفته‌اند: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق  

در ادبیات شفاهی نیز، رخسار گلگون، چهره شرمسار یا برافروخته را به انار و گل انار تشبیه می‌کنند، مانند: «صورتش همچون انار، سرخ شد». همچنین، زمانی که یک نفر، پس از شنیدن خبری ناگهانی به گریه می‌افتاد از عبارت «مثل انار ترکید و به گریه افتاد» استفاده می‌کنند.

ادبیات شفاهی و ضرب‌المثل‌ها

در ادبیات شفاهی ایران، انار جایگاه ویژه‌ای دارد. ضرب‌المثل هایی مانند «صورتش مثل انار سرخ شد» که در آثار دهخدا آمده، نشان دهندۀ نفوذ این میوه در فرهنگ عامه است. چیستان های محلی خراسان دانه های انار را به «40 مرغ در یک خانه» یا «مرواریدهای پیچیده در لایه های طلا» تشبیه کرده اند. شاملو یز به چیستان هایی درباره انار اشاره دارد که نشان دهنده نگاه هنرمندانه مردم به این میوه است.

انار در آیین‌های سنتی ایرانیان

در بستر آداب و رسوم سنتی ایران، انار از دیرباز نقشی نمادین و آیینی در مراسم ازدواج ایفا کرده است. بر اساس مستندات فرهنگی، در بسیاری از جوامع سنتی ایرانی، رسمی دیرپا وجود دارد که داماد به هنگام انتقال عروس به منزل جدید، میوۀ انار و گاه همراه با سیب را زیر پای وی می‌افکند. نویسندگان این رفتار را حامل بار معنایی عمیقی می‌دانند که در باورهای عامه ریشه دارد.

برخی از پژوهشگران فرهنگ عامه، پرتاب انار سرخ را نمادی از آرزوی تندرستی، شادابی و سرخ‌رویی برای عروس دانسته‌اند. این عمل در عین حال بیانگر آرزو و امیدواری به برکت، نعمت و باروری در زندگی زناشویی است، به‌ویژه که در بسیاری از مناطق، این رسم به قصد طلب فرزندان پرشمار، به‌ویژه فرزند پسر انجام می‌شود. این باور را می‌توان در سنت زرتشتیان ایران نیز مشاهده کرد که در مراسم پیوند زناشویی، انار را به عنوان هدیه‌ای نمادین به زوج جوان تقدیم می‌کنند.

این مجموعه باورها و رفتارهای آیینی، همگی گویای جایگاه ویژه انار در نظام نمادین فرهنگ ایرانی است که آن را به عنصری مقدس و خوش‌یمن در مراسم مهم زندگی مانند ازدواج تبدیل کرده است. انار در این بستر فرهنگی نه تنها یک میوه، بلکه حامل آرزوها و امیدهای جمعی برای زندگی پربرکت و مملو از نعمت است.انار نزد ایرانیان، از مهم‌ترین خوارکی‌های شب‌ چله است. در باور ایرانیان، خوردن انار در شب یلدا، فرد را از تب و آزار گرمای تابستان و نیز از گزند جانوران و حشرات تابستانی دور می‌کند. تعبیر خواب دیدن انار را نیز پسرآوری زنان می‌دانند.

جایگاه انار در هنر ایرانیان

انار در آثار هنری کهن ایران، جایگاه ویژه‌ای داشته است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد، اقوام لر ساکن در غرب ایران، در صنایع دستی مفرغی خود، الهۀ مادری را با درخت انار در دست به‌تصویر کشیده‌اند. این آثار که امروزه به مفرغ‌های لرستان شهرت دارند، گواهی بر اهمیت نمادین انار در باورهای کهن ایرانی است.  

در تخت جمشید، پایتخت تشریفاتی هخامنشیان، نقش‌برجسته‌هایی از انار بر روی چتر بالای سر خشایارشاه دیده می‌شود که نشان‌دهندۀ جایگاه والای این میوه در هنر و فرهنگ آن دوران است. همچنین در دورۀ ساسانی، انار در نقش‌برجسته‌های باس به‌عنوان نماد باروری میان دو برگ خرما که همچون دو بال به تصویر کشیده شده‌اند، دیده می‌شود. 

در هنرهای دستی ایران، به‌ویژه فرش‌بافی، انار به‌مثابۀ عنصری تزئینی و نمادین حضور پررنگی دارد. نقوش درخت انار و میوۀ آن بر روی فرش‌های مناطق مختلف ایران، بیانگر پیوند عمیق این میوه با فرهنگ و هنر ایرانی است.

شهرهای انارخیز ایران

در حال‌حاضر انار یکی از محصولات ارزشمند کشاورزی ایران بوده و در سطح گسترده‌ای در سراسر کشور کشت می‌شود. از مناطق شمالی تا جنوبی ایران، باغات انار به وفور یافت می‌شوند و این گستردگی کشت، ایران را به یکی از مهم‌ترین قطب‌های تولید انار در سطح جهانی تبدیل کرده است. کیفیت ممتاز و کمیت قابل توجه تولید این محصول، جایگاه ویژه‌ای برای ایران در بازارهای بین‌المللی ایجاد کرده است. شهرهای زیر از مناطق مهم انارخیز ایران محسوب می‌شود:

1. ساوه، پایتخت انار ایران: شهر ساوه در استان مرکزی به‌عنوان مهم‌ترین تولیدکنندۀ انار کشور شناخته می‌شود. انار ساوه با کیفیت استثنایی و غلظت بالای آب (بریکس) به‌دلیل شرایط اقلیمی خاص منطقه، شهرت جهانی دارد. ارقام معروف این منطقه شامل ملس، تبریزی، یوسف‌خانی، محمدعلی‌خانی، سیاه و آلک است که رقم ملس آن در سایر نقاط کشور نیز کشت می‌شود.

2. انارک، مرکز انار اصفهان: این شهر کوچک در شهرستان نائین استان اصفهان، با بافت تاریخی و کاروانسراهای قدیمی، به‌دلیل باغات گسترده انار به این نام خوانده می‌شود. انارک با آب و هوای خشک و بیابانی، کوچک‌ترین شهر استان اصفهان محسوب می‌شود.

3. نی‌ریز، قطب انار فارس: شهرستان نی‌ریز در استان فارس با ۶۵۰۰ هکتار باغ انار، رتبۀ نخست تولید این محصول را در استان دارا است. بخش قطرویه با تولید سالانه ۶۰ هزار تن انار، به دلیل کیفیت ممتاز محصول از نظر رنگ پوست، طعم و ضخامت، بازارپسندی بالایی دارد.

4. محمودآباد فیروزکوه: روستای محمودآباد در فیروزکوه با تولید انارهای دانه‌درشت، آبدار و با پوست مقاوم، شهرت جهانی دارد. انار ملس این منطقه با قابلیت ماندگاری بالا، برای مبتلایان به فشار خون و غلظت خون بسیار مناسب است.

5. جلفا، مرکز انار آذربایجان شرقی: منطقۀ ارسباران در آذربایجان شرقی و شهرستان جلفا با آب و هوای نیمه گرمسیری، محل مناسبی برای کشت انار است. وجود درختان انار وحشی در حاشیه رود ارس از ویژگی‌های منحصر به فرد این منطقه می‌باشد.

6. ماسال، محل تولید انارهای ترش گیلان: در استان گیلان به‌ویژه مناطق جنگلی و کوهستانی مانند ماسال، ۷۶۰ نوع انار کشت می‌شود که ترش‌ترین و بومی‌ترین انواع آن در این منطقه یافت می‌شود. رب و آب انار در ۹۰درصد از غذاهای محلی گیلان مانند انارآویج، زیتون پرورده و فسنجان کاربرد دارد.

7. شهرستان انار کرمان: این شهرستان در استان کرمان که روزگاری مملو از باغات انار بود، امروزه به قطب تولید پسته تبدیل شده است. نام این منطقه یادآور گذشته‌ای است که انارکاری در آن رونق فراوان داشت.

8. استان‌های مهم: از نظر فراوانی تولید استانی، استان فارس با سهم ۳۱درصدی از تولید ملی، استان مرکزی با ۱۲درصد، استان یزد با ۹درصد، سمنان با ۸درصد، خراسان رضوی با ۷درصد، اصفهان و لرستان هر کدام با ۵درصد، خراسان جنوبی با ۴درصد، قم با ۳درصد و مازندران با ۲درصد از استان‌های مهم تولیدکنندۀ انار در کشور است.

نقش انار در اقتصاد ایران

انار یکی از محصولات استراتژیک کشاورزی ایران بوده و نقش محوری در ایجاد اشتغال، توسعۀ صادرات غیرنفتی و ارزآوری برای کشور ایفا می‌کند. کیفیت ممتاز و تنوع ژنتیکی این محصول، جایگاه ویژه‌ای در بازارهای جهانی برای ایران ایجاد کرده و سهم قابل توجهی در اقتصاد کشاورزی مناطق مختلف کشور دارد.

ایران با تولید سالانه بیش از ۱.۳ میلیون تن انار، پس از هند و چین رتبه سوم جهانی را دارا است، اما از نظر سرانۀ تولید در جایگاه نخست جهان قرار دارد. این محصول با بیش از ۷۶۰ ژنوتیپ ثبت‌شده، از غنای ژنتیکی منحصر به فردی برخوردار است که مزیت رقابتی قابل توجهی در بازارهای جهانی ایجاد کرده است. استان‌های فارس، مرکزی و یزد به ترتیب با سهم ۳۱، ۱۲ و ۹ درصدی، پیشروترین مناطق تولید انار در کشور محسوب می‌شود.

صادرات انار ایران روندی صعودی داشته و از ۱۱,۹۱۷ تن در ۱۳۹۹ش به ۳۶,۹۴۹ تن در 1403ش افزایش یافته است. ارقامی مانند ملس ساوه، شیشه کپ فردوس، رباب فارس، نادری بادرود، خزر بردسکن، اردستانی مه ولات، بجستانی و قجاق قم و ملس یزدی به‌دلیل کیفیت ممتاز و بازارپسندی بالا، سهم عمده‌ای در این صادرات دارند اما برخی از کارشناسان با توجه به‌ ظرفیت‌های گوناگون برای توسعۀ نقش اقتصادی انار، کارهای انجام‌شده برای ارتقای سطح کمی و کیفی این میوه ناکافی می‌دانند.

به باور کارشناسان با توجه به سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، توسعۀ کشت و صنایع تبدیلی انار می‌تواند به خودکفایی و اشتغال‌زایی کمک کند. تولید محصولات متنوع مانند رب انار، آبمیوه، داروهای گیاهی و مواد آرایشی-بهداشتی از انار، باعث رونق اقتصادی و تقویت تولید ملی و کاهش وابستگی به واردات می‌شود.

جشن انار

جشن انار به‌عنوان یکی از کهن‌ترین آیین‌های کشاورزی ایران، هرساله در فصل پاییز و همزمان با رسیدن انار در مناطق مختلف کشور برگزار می‌شود. این مراسم باشکوه که در استان‌هایی چون کرمانشاه، فارس، اصفهان و چهارمحال و بختیاری ریشه دارد، نماد شکرگزاری برای نعمت‌های الهی و بازتابی از غنای فرهنگی و تنوع قومی ایران محسوب می‌شود.

در اجرای این مراسم، زنان با لباس‌های محلی رنگارنگ نقش محوری دارند و با حمل سینی‌های پر از انار، نمادی از تقدس و باروری را به نمایش می‌گذارند. موسیقی سنتی، رقص‌های محلی و اجرای آیین‌هایی مانند انارگردانی از جمله عناصر جذاب این جشن بوده که آن را به رویدادی فرهنگی-اجتماعی تبدیل کرده‌ است.

مناطق مختلف ایران هر کدام شیوه‌ای خاص در برگزاری این جشن دارند. در اورامانات با موسیقی کوردی، در بادرود با نمایش صنایع دستی مرتبط با انار و در چهارمحال و بختیاری با شاهنامه‌خوانی و رقص‌های محلی، این آیین را گرامی می‌دارند. این تنوع، نشان‌دهنده غنای فرهنگی ایران زمین و نمایش همبستگی اجتماعی اقوام مختلف ایرانی است.

جشن انار امروزه به فرصتی برای معرفی محصولات باغی، صنایع دستی و جاذبه‌های گردشگری مناطق مختلف تبدیل شده و نقش مهمی در توسعۀ اقتصاد محلی و ترویج گردشگری کشاورزی ایفا می‌کند. این آیین کهن، پیوند ناگسستنی میان طبیعت، کشاورزی و فرهنگ ایرانی را به زیبایی به تصویر می‌کشد.

روز ملی انار

در تقویم رسمی کشور ۷ آبان به‌عنوان «روز ملی انار» با هدف پاسداشت جایگاه اقتصادی، فرهنگی و تاریخی این محصول استراتژیک نام‌گذاری شده است. این مناسبت بر اهمیت انار که در حوزۀ صادرات و ارزآوری و هم در فرهنگ و سبک زندگی ایرانیان نقش محوری دارد، تأکید می‌کند. انتخاب این تاریخ همچنین فرصتی برای ترویج مصرف محصولات سالم، معرفی ظرفیت‌های باغبانی کشور و توسعه‌ی صنایع تبدیلی مرتبط با انار محسوب می‌شود.

انار پژوهی در ایران

انار به‌دلیل اهمیت تاریخی، فرهنگی و خواص دارویی همواره مورد توجه پژوهشگران ایرانی بوده و در مقالات و کتاب‌های گوناگون به‌ویژه در حوزۀ گیاهان دارویی بررسی شده است. در این میان کتاب «انار از قندهار تا غرناطه» اثر حبیب بهزادی شهربابکی (معروف به پدر انار ایران)، با 456 صفحۀ مصور، پژوهشی جامع دربارۀ جایگاه تاریخی، فرهنگی و کشاورزی انار در تمدن ایرانی و جهانی ارائه می‌دهد. این اثر با نگاهی موشکافانه، سیر تحول انار را از دوران پیشاتاریخ تا عصر حاضر بررسی کرده و نقش آن را در آیین‌های زرتشتی و اسلامی، هنر معماری ایرانی و توسعۀ باغداری تحلیل می‌کند.  

مؤلف با استناد به منابع تاریخی و باستان‌شناسی، نشان می‌دهد چگونه این میوه از نمادهای تمدن هخامنشی و ساسانی به عنصری کلیدی در فرهنگ عامه تبدیل شده است. کتاب با بررسی مناطق انارخیز ایران و جهان، همچنین نقش انار در تجارت تاریخی را تبیین می‌کند. این اثر مرجع، با ترکیب دانش بومی و پژوهش آکادمیک، گامی مهم در مستندسازی تاریخ کشاورزی ایران محسوب می‌شود.

اثر دیگری با عنوان «انار ایران (پژوهشی در خواص میوه انار)» به قلم علی ارفعیان منتشر شده که بررسی جامع ترکیبات شیمیایی، ارزش غذایی و خواص درمانی انار از جمله اثرات ضدسرطانی و محافظت قلبی-عروقی آن پرداخته است.

نمادگرایی انار در فرهنگ اقوام و ملل جهان

میوۀ انار جایگاه نمادین و ویژه‌ای در باورها و آیین‌های تمدن‌های مختلف جهان داشته است. در مصر باستان، دفن فراعنه با انار نشان‌دهندۀ اعتقاد به مفاهیم باروری، زایش مجدد و جاودانگی بود. یونانیان باستان نیز انار را غذای خدایان می‌دانستند و این میوه از نمادهای هرا و آفرودیت محسوب می‌شد. در روم باستان، از شاخه‌های درخت انار برای تاج‌های عروس استفاده می‌شد که نشان‌دهندۀ اهمیت این میوه در مراسم آیینی بود.  

شکل ظاهری انار که به سینۀ زنان شبیه است و کثرت دانه‌های آن، موجب شده تا در بسیاری از فرهنگ‌ها نماد باروری و زایندگی محسوب شود. در فرهنگ اساطیری، انار را درختی مؤنث و نشان‌دهندۀ غریزۀ جنسی و آبستنی دانسته‌اند. این ویژگی‌ها باعث شده انار با الهه‌های باروری در تمدن‌های مختلف مرتبط شود.  

در افسانه‌های یونانی، این میوه نماد ازدواج پایدار است و در نقاشی‌های اروپایی دوره‌های مختلف به چشم می‌خورد. در هنر سرامیک چینی، انار نشان‌دهندۀ برکت، فراوانی و فرزندان نیکو محسوب می‌شود. در هند، زنان برای درمان نازایی از آب انار استفاده می‌کنند و در گابون، این میوه نماد باروری مادرانه است.

انار در افغانستان

انار افغانستان به‌ویژه انار مرغوب قندهار، به‌دلیل اشتراکات تاریخی، فرهنگی و زبانی با ایران، جایگاه مشابهی در فرهنگ و آیین‌های مردمی دارد. این میوه در هر دو کشور نماد برکت، باروری و سرزندگی است و در مراسمی مانند شب یلدا حضوری پررنگ دارد. قندهار با تولید انار بی‌دانۀ یاقوتی که شیرین‌ترین نوع جهان محسوب می‌شود و صابون طبیعی انار با شهرت بین‌المللی، سهم مهمی در اقتصاد و صنعت افغانستان ایفا می‌کند.  

همچنین انار در افغانستان مانند ایران در ادبیات شفاهی، باورهای دینی و طب سنتی جایگاه ویژه‌ای دارد. برگزاری جشن «میلۀ انار» و استفاده از این میوه در صنایع دستی مانند رنگرزی، نشان‌دهندۀ پیوند عمیق فرهنگی دو کشور حول این میراث کشاورزی مشترک است.

جایگاه فرهنگی انار در افغانستان

1. باورهای مردم

با تکیه بر آموزه‌های دینی، انار در جامعه افغانستان جایگاه ویژه‌‌ای داشته و آن را نشانه سرزندگی و جاودانگی و دانه‌های فراوان آن را علامت‌ برکت و باروری می‌دانند. در باور مردم افغانستان، انار میوة بهشتی است که خوردن آن نزد خدا پاداش بسیاری دارد.

2. جشن میلة انار

انار به دلیل اهمیتی که در اقتصاد و معیشت مردم افغانستان دارد، جزء فرهنگ ملی درآمده و هر ساله برای ابراز شادمانی و تشکر از خالق هستی جشنی به‎نام «مِیلَه انار» برگزار می‌شود. این برنامه فرهنگی گاهی در تهران هم بر پا می‎‌شود.

3. ادبیات عامیانه

انار در ادبیات شفاهی افغانستان دارای نقش ویژه است. برای مثال مانند دیگر مردمان حوزۀ زبان فارسی، رخسار گلگون و چهرۀ شرمسار گل‌انداخته، به گل و رنگ سرخ انار تشبیه می‌‎شود: «صورتش مثل انار، سرخ شد» کسی که از شنیدن خبر ناگهانی به گریه در آید، می‎‌گویند: «مثل انار ترکید و گریه کرد». انار در سروده‌های عامیانه نیز بازتاب دارد: الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر

الگو:ب 
الگو:ب  
الگو:ب
الگو:پایان شعر  
الگو:پایان نستعلیق

4. شب چله (یلدا)

در باور بسیاری از مردم افغانستان انار در شب یلدا یادآور چرخۀ زندگی اسـت تولد دوباره و احیای نسل‏‌ها تلقی می‌شود. مردم پوست سرخ انار را نمادی از تولد یا طلوع خورشید و دانه‌های‌ قرمز روشن آن‎ها را نور زندگی دانسته می‌داند. به‏‌همین دلیل در جشن‌هایی مانند جشن مهرگان، شب یلدا و دیگر جشن‌ها و مهمانی‌های بزرگ، انار بر سر سفره‌ها آورده می‌شود.

منابع

• قرآن کریم
• ابن‌بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق، ۱۲۹۱ق.
• ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، غریب القرآن، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1991م.
• ادیب صابر ترمذی، دیوان، به‌تحقیق محمدعلی ناصح، تهران، علمی، ۱۳۴۳ش.
• اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۸ش.
• امجدی ام‌ البنین و دیگران، «آثار تغذیه‌ای-درمانی انار از دیدگاه متون اسلامی، طب سنتی و طب مدرن»، مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی مازندان، شمارۀ 134، 1394ش.
• المحاسن و الاضداد، منسوب به جاحظ، به‌تحقیق فوزی عطوی، بیروت، بی‌نا، ۱۹۶۹م.
• «انار قندهار و راه ناهموار رسیدن به بازارهای جهانی + تصاویر» خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب:31 اکتوبر 2021م.
• اوشیدری، جهانگیر، دانشنامۀ مزدیسنا، تهران، مرکز، ۱۳۷۱ش.
• انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۲ش.
• انوری، محمد، دیوان، به‌تحقیق محمدتقی مدرس رضوی، تهران، سکه، ۱۳۶۴ش.
• اُلئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمۀ احمد بهپور، تهران، ابتکار، ۱۳۶۳ش.
• «ایران، سومین تولیدکننده انار جهان با کیفیتی جهانی»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1403ش.
• «این شهرهای ایران به انار خوشمزه‌شان معروف هستند»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۷ آبان ۱۴۰۳ش.
• بلوک‌باشی، علی، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، وب‌سایت کتابخانه مدرسۀ فقاهت، تاریخ بازدید: 25 اردیبهشت 1404ش.
• بهادری و همکاران، «نقش جشنواره انار در توسعه پایدار گردشگری جوامع محلی در نواحی مرزی مورد مطالعه: (روستاهای منطقه اورامانات شهرستان پاوه)»، مجلۀ جغرافیا و روابط انسانی، شمارۀ 9، 1399ش.
• پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مكان‌های مذهبی كشور، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
• پورداود، ابراهیم، اناهیتا، به‌تحقیق مرتضى گرجی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۳ش.
• پورداوود، ابراهیم، تفسیر بر خرده اویستا، برلین، 1931م.
• پولاك، یاكوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ كیكاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش.
• ثابتی، حبیب‌الله، درختان جنگلی ایران، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۲۶ش.
• ثعالبی، عبدالملك، لطائف المعارف، ترجمۀ علی‌اكبر شهابی خراسانی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
• «جشن انار، جشنی سرخ در آستانه پاییز نارنجی»، وب‌سایت جاجیگا، تاریخ بازدید: 11 آذر 1401ش.
• «جشن انار را در این چند شهرستان ببینید»، وب‌سایت میهمان شو، تاریخ بازدید: 11 آذر 1401ش.
• خوابگزاری، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
• خواجوی كرمانی، محمود، دیوان، به‌تحقیق احمد سهیلی خوانساری، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۶ش.
• دهخدا، علی‌اكبر، امثال و حكم، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۲ش.
• «زادگاه انار ایران است/ دیرینگی و پیدایش انار از روزگاران کهن تا دوران کنونی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آذر ۱۴۰۰ش.
• زرتشت بهرام پژدو، زراتشت‌نامه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۵ش.
• زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
• ساعی، كریم، جنگل‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۷ش.
• سعدی مواعظ، قصاید، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1400ش.
• سیفی فمی تفرشی، مرتضى، مروری بر جغرافیای تاریخی ساوه، تهران، مجید، ۱۳۷۰ش.
• شاملو، احمد، كتاب كوچه، تهران، مازیار، ۱۳۶۱ش.
• شكورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
• شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
• «صابون دست‌ساز قندهار شهرت جهانی یافت»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1396ش.
• صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۵ش.
• ضرابی، عبدالرحیم، تاریخ کاشان، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
• «طعم بهشت، به رنگ یاقوت / بررسی نقش انار در فرهنگ و تاریخ ایران، به مناسبت روز ملی این میوه پرطرفدار»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1403ش.
• طوسی، محمد، التبیان، به‌تحقیق احمد حبیب قصیر عاملی، قم، مؤسسه تحقیقات و نشر اهل البیت، ۱۴۱۳ق.
• عادل‌زاده، پروانه و پاشایی فخری، کامران، «بررسی انار در اساطیر و بازتاب آن در ادب فارسی»، فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، شمارۀ 1، بهار 1394ش.
• عالمی، حسن، دانشنامۀ اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست، تهران، نهاد نمایندگی ولی فقیه در وزارت جهاد کشاورزی، 1393ش.
• عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
• فاضل هروی، ارشاد الزراعه، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۶ش.
• فرهنگنامۀ كودكان و نوجوانان، تهران، شورای کتاب کودک، ۱۳۷۷ش.
• فره‌وشی، بهرام، جهان فروری، تهران، گاریان، ۱۳۶۴ش.
• قادرمزی، حسین «تبیین اثرات جشنواره انار بر توسعه ی گردشگری روستایی»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1404ش.
• قاسم‌زاده، عباس و دیگران، «درآمدی بر اهمیت فرآورده‌ها و مشتقات محصولی میوه انار برای مدیریت مسائل انسانی»، فصلنامه علمی نگرش‌های نوین بازرگانی، شمارۀ 2، 1400ش،
• «کرمانشاه سرچشمه جشن انار در دنیاست/ نگذاریم این جشن به نام کشوری دیگر ثبت جهانی شود»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)»، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1399ش.
• كلینی، محمد، الفروع من الكافی، به‌تحقیق علی‌اكبر غفاری، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۱ق.
• گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۶ش.
• لغت فرس، اسدی طوسی، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، طهوری، ۱۳۵۶ش.
• مجلسی، محمدباقر، حلیة المتقین، تهران، بی‌نا، ۱۳۷۱ق.
• مشكور، محمدجواد، فرهنگ هزوارش‌های پهلوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
• معزی، محمد، دیوان، به‌تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تهران، زوار، ۱۳۱۸ش.
• معین، محمد، مزدیسنا و ادب پارسی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۸ش.
• مهدی حسن، س.، «افدرا و درخت انار در آیین جاودانگی در ایران بـاستان»، تـرجمۀ نـوذر جلیلی، چیستا، تهران، س 8، شماره 9، ۱۳۷۰ش.
• «نار ایران (پژوهشی در خواص میوه انار)»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 26 اردیبهشت 1404ش.
• نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۳ش.
• «نگاهی به آداب و رسوم شب یلدا در افغانستان» ، وب‎ خبرگزاری میزان: 29 آذر 1396ش.
• نورالله، «مادةالحیوة»، رساله در علم طباخی، آشپزی دورۀ صفوی، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، سروش، ۱۳۶۰ش.
• نیلوفری، پرویز، «تاریخچۀ انـار»، فروهر، تهـران، شمارۀ 7 و 8، ۱۳۶۸ش.
• «۳۷ میراث‌فرهنگی ناملموس در فهرست آثار ملی ثبت شد»، خبرگزاری پانا، تاریخ درج مطلب: ۲۹ بهمن ۱۳۹۹ش.
• Drower, E. S., Water into Wine, London, 1956.
• MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971.
• Pliny, the Elder, Natural History, tr. H. Rackham, London, 1966.
• Šāyast né-Šāyast, ed. J. C. Tavadia, Hamburg, 1930.