پیش‌نویس:کتابخانه عمومی

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

کتابخانه عمومی؛ کتابخانه‌ای برای استفادهٔ همگان.

کتابخانه‌های عمومی فضاهایی هستند که برای استفادهٔ همه مردم فراهم شده و منابع چاپی، دیداری، شنیداری و الکترونیکی در زمینه‌های علمی، ادبی و هنری ارائه می‌کنند. این کتابخانه‌ها معمولاً رایگان یا با هزینهٔ کم در دسترس هستند و از منابع عمومی مانند مالیات‌ها تأمین می‌شوند. ویژگی‌های آن‌ها شامل دسترسی آزاد، مدیریت مردمی و خدمات پایه رایگان است. کتابخانه‌های عمومی در ارتقای سواد، پرورش کودکان و دانش‌آموزان، ترویج فرهنگ مطالعه و گفتمان مدنی نقش مهمی دارند. وظایف آن‌ها شامل تهیه و سازماندهی منابع، امانت کتاب، ارائه خدمات اطلاع‌رسانی و اجرای برنامه‌های آموزشی و فرهنگی است. در ایران، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور مدیریت این کتابخانه‌ها را برعهده دارد و پیشینهٔ آن به سال ۱۳۰۵ش بازمی‌گردد.

معرفی کتابخانه عمومی

کتابخانه عمومی، کتابخانه‌ای است که یک شخص، مؤسسه یا دولت برای استفادهٔ همه مردم فراهم کرده است. کتابخانه‌های عمومی، مواد چاپی، دیداری، شنیداری و الکترونیکی را در زمینه‌های علمی مختلف، ادبیات و هنر به‌صورت یکسان در اختیار همگان می‌گذارد.

مردم می‌توانند در این نوع کتابخانه‌ها، با هزینه‌هایی بسیار پایین و گاهی به‌صورت رایگان، به انواع آثار دسترسی داشته باشند. معمولاً هزینهٔ استفاده از کتابخانه‌های عمومی نیز از منابع عمومی مانند مالیات‌ها تأمین می‌شود.

تفاوت کتابخانه عمومی با سایر کتابخانه‌ها

گروهی از دانش‌آموزان دختر در حال مطالعه کتاب در کتابخانه مدرسه

گوناگونی کاربران و مجموعهٔ کتاب‌ها در کتابخانه‌های عمومی، آن را از دیگر انواع کتابخانه‌ها متمایز می‌کند. همچنین، کتابخانه‌های عمومی در اندازه‌ها و حجم مختلف، در شهرهای بزرگ و کوچک و حتی گاهی در روستاها و محله‌ها تأسیس می‌شوند و مجموعهٔ کتاب‌های خود را براساس خصوصیات و نیازهای مردم آن منطقه، تأمین می‌کنند؛ در حالی‌که در کتابخانه‌های دیگر، افراد یا مؤسسات، تنها به سلیقه مجموعه و شخص خودشان، کتاب‌ها را انتخاب می‌کنند.

ویژگی‌های کتابخانه عمومی

تمام کتابخانه‌های عمومی دنیا، چند ویژگی مشترک دارند:

1. عموماً با پول مردم اداره می‌شوند (از طریق مالیات‌ها یا کمک‌های دولتی و شهرداری‌ها)؛
2. توسط خود مردم اداره می‌شوند و نمایندگانی از گروه‌های اجتماعی در ادارهٔ آن‌ها شرکت دارند؛
3. همانند کالاهای عمومی هستند و هیچ فردی را نمی‌توان از استفاده، منع کرد؛
4. هیچ اجباری در حضور و استفاده از آن‌ها وجود ندارد؛
5. خدمات پایه به‌صورت رایگان ارائه می‌شود.

اهمیت کتابخانه‌های عمومی

دانشجویان در حال مطالعه در سالن کتابخانه دانشگاه تهران

از جمله دلایل اهمیت کتابخانه‌های عمومی در سطح شهرها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. به مناطق شهری، جنب و جوش می‌بخشد؛
2. به پایداری محیط زیست کمک می‌کنند؛
3. یک فضای معماری فرهنگی را به شهر اضافه می‌کند؛
4. دوره‌های آموزشی رایگان، دربارهٔ مسائل فرهنگی و هنری برگزار می‌شود؛
5. دسترسی به منابع فرهنگی و هنری را برای مردم یک جامعه تسهیل می‌کند؛
6. با امکانات آموزشی و خدمات فیزیکی و آنلاین، مانند یک دانشگاه برای مردم عمل می‌کند؛
7. به‌عنوان سالن‌های مطالعه نیز در دسترس همگان قرار می‌گیرد؛
8. در تربیت و پرورش کودکان، دانش‌آموزان و دانشجویان نقش به‌سزایی ایفا می‌کند؛
9. گفتمان مدنی و فعالیت‌های شهروندی، ترویج و آموزش داده می‌شود؛
10. افراد را به ایجاد محتوا ترغیب می‌کند؛
11. ارتقای سطح سواد و دانش عمومی افراد منطقه؛
12. تقویت سرمایه فرهنگی؛
13. تقویت روحیهٔ تحقیق و پژوهش در جامعه،
14. حفظ و ترویج منابع فرهنگی.

وظایف کتابخانه‌های عمومی

کتابخانه‌های عمومی، براساس اهدافی که مطرح شد، وظایفی برعهده دارند. عمدهٔ این وظایف، برعهدهٔ کتابدار است.

1. تهیهٔ کتب، براساس نیاز و تقاضای جامعهٔ اطراف کتابخانه
2. حفظ منابع کتابخانه
3. سازماندهی منابع به‌منظور تسهیل در استفادهٔ مراجعه‌کنندگان
4. امانت دادن کتاب به مراجعه‌کنندگان
5. ایجاد شرایط فیزیکی مناسب و مساعد برای مطالعه و تحقیق
6. پاسخگویی به مراجعه‌کنندگان و راهنمایی آن‌ها
7. ارائه خدمات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌ای به اقشار و گروه‌های مختلف
8. ارائهٔ منابع مرجع
9. اجرای برنامه‌های مختلف مانند کارگاه‌های آموزشی و همایش‌ها برای پر کردن اوقات فراغت اعضا.

پیشینه کتابخانه‌های عمومی

نمایی از مخزن کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی شهر قم

در ایران، اولین کتابخانه عمومی، در ۱۳۰۵ش با نام «کتابخانه بلدیه تهران» توسط شهرداری تهران تأسیس شد. پس از آن، «کتابخانه عمومی پارک شهر» در ۱۳۴۰ش افتتاح گردید. در دههٔ ۴۰، تعداد کتابخانه‌های عمومی در محوطهٔ پارک‌های شهر تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران، افزایش یافت. در آبان ۱۳۴۲ش، وظیفهٔ تأسیس و نگهداری کتابخانه‌های عمومی، به سازمان کتابخانه‌های عمومی شهر تهران واگذار شد. پس از آن، شهرداری‌های سراسر ایران موظف شدند تا ۱٫۵ درصد از درآمد سالانهٔ خود را به ایجاد و توسعهٔ کتابخانه‌های عمومی اختصاص دهند.

بر اساس همین قانون، تأسیس کتابخانه‌های عمومی در شهرهای بزرگ و کوچک ایران، شروع شد و در هر شهر، انجمنی به‌نام «انجمن کتابخانه‌های عمومی» تشکیل شد. «هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور» به ریاست وزیر فرهنگ و هنر، به‌منظور اداره انجمن‌ها و ایجاد هماهنگی بین کتابخانه‌های عمومی کشور، ایجاد شد که پس از انقلاب اسلامی به «اداره کل کتابخانه‌های عمومی کشور» تغییر نام یافت.

در ۱۳۸۲ش، تأسیس و ادارهٔ کلیه کتابخانه‌های عمومی کشور، به «نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور» واگذار گردید. پس از تصویب این قانون، این نهاد که پیش از آن، زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اداره می‌شد، به‌صورت نهادی مستقل و غیردولتی مشغول به کار شد. بر اساس این مصوبه، به‌جز هفت کتابخانه شامل «کتابخانه ملی»، «کتابخانه آستان قدس رضوی»، «کتابخانه آستان فاطمه معصومه»، «کتابخانه آستان عبدالعظیم حسنی»، «کتابخانه آستان احمد بن موسی»، «کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی» و «کتابخانه مجلس شورای اسلامی»، باقی کتابخانه‌های عمومی باید تحت نظارت همین نهاد باشند.

موانع استفاده از کتابخانه‌های عمومی

بسیاری از کارشناسان، دلایل متعددی را برای عدم استفادهٔ کاربران از کتابخانه‌های عمومی مطرح کرده‌اند. از جمله این موارد می‌توان به مشکلاتی همچون عدم ارائهٔ خدمات مناسب، نبود فضای مناسب برای مطالعه، نبود امکانات رفاهی در کتابخانه‌های عمومی، شرایط سخت عضویت و امانت کتاب‌ها و متخصص نبودن کتابداران اشاره کرد.

منابع

• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۹ آذر ۱۴۰۰ش.
• عبادتی، الهام، «موانع استفاده از کتابخانه‌های عمومی چیست؟»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ بارگذاری: ۱۲ دی ۱۳۹۰ش.
• «کتابخانه‌های عمومی»، انجمن حامی: حمایت از توسه فضاهای آموزشی و فرهنگی، تاریخ بازدید: ۱۹ آذر ۱۴۰۰ش.
• مجلس شورای اسلامی ایران، قانون تأسیس و نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی، ۱۳۸۲ش.
• Rubin, Richard E, Foundations of Library and Information Science (3rd ed), 2010.