پیشنویس:محمدعلی جمالزاده
محمدعلی جمالزاده، آغازگر سبک داستاننگاری کوتاه در زبان فارسی.
جمالزاده از نويسندگان معاصری است که به نگارش داستانهای کوتاه با مضامین اجتماعی شناخته میشود. وی از عمر طولانی خود، تنها شانزده سال آغازین را در ایران زیست و در نود سال پسینی، خاطرات و برداشتهای خود از این مدت کوتاه را در خارج ایران، نگارش کرد و بر اساس آن، جامعه ایرانی را داوری کرد. برگ برندۀ او را گرایش به سبک واقعگرای ادبیات اروپا در پردازش فرهنگ و جامعۀ ایرانی دانستهاند که بهواسطۀ آن، پدر داستان کوتاه در زبان فارسی نامیده شده است؛ اما تجربۀ کوتاه و آشنایی اندک او با فرهنگ و جامعۀ ایرانی، آثار و اندیشۀ او را با نقدهای جدی ادبپژوهان روبرو کرده است.
زندگینامه
سید محمدعلی موسوی جمالزاده در 23 دی 1270ش در اصفهان به دنیا آمد. پدرش، سید جمالالدین واعظ، از خطیبان طرفدار مشروطه در دوران قاجار بود که در سخنرانیهایش به زبانی ساده و با استفاده از مَثَلها و حکایتهای همهفهم سخن میگفت.[۱] محمدعلی نیز با اثرپذیری از پدر، دلبستگی بسیاری به زبان گفتاری و ضربالمثلهای مردم کوچه و بازار داشت و زبان داستانهای خود را بر آن پایه، بنا نهاد. جمالزاده دوران کودکی را در اصفهان گذراند؛ اما به سبب فعالیتهای سیاسی پدر به تهران کوچ کرد.[۲] او در ۱۶ سالگی (۱۲۸۶ش)، بهخواست پدر برای ادامه تحصیل به بیروت رفت. در این دوره، محمدعلیشاه قاجار مجلس را به توپ بست و بسیاری از منتقدان حکومت، از جمله پدر جمالزاده، اعدام شدند. ناکامی نهضت مشروطهخواهی و نیز قتل پدر، بر محمدعلی جمالزاده بسیار گران آمد و او دیگر برای اقامت طولانی به وطن بازنگشت. با این همه، ایدههای اولیهی همه آثارش را از خاطرات دوران کودکی و نوجوانیاش در ایران برمیگرفت.[۳] برخی منابع، به عوامل دیگری نیز در رویگردانی جمالزاده از ایران، اشاره کردهاند، از جمله تصاحب مستمری دیوانی پدرش بهوسیله یکی از دوستانش، مقایسه اوضاع و احوال اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی ایران با غرب، اوضاع نابسامان و هرجومرج دوران مشروطیت و ازدواج او با زنهای فرنگی. [۴]
محمد علی جمال زاده در ۱۹۱۰میلادی برای تحصیل در رشته حقوق عازم اروپا شد و در شهر دیژون فرانسه دیپلم گرفت. وی همچنین مدتی را به پیشنهاد سفیر ایران، در لوزان سوییس بهسر برد. همزمان با جنگ جهانی اول، راهی برلین در آلمان شد و به صف مخالفان استبداد قاجاری پیوست که کمیتهای در برلین تشکیل داده بودند. او برای ماموریت از طرف این کمیته مدتی به بغداد و کرمانشاه سفر کرد و در این فرصت، روزنامه رستاخیز را در کرمانشاه، انتشار داد.[۵] در بازگشت به آلمان، در مجله کاوه درباره سیاست، اقتصاد، ایرانشناسی و فرهنگ و ادب مقالات متعدی نوشت. در همین دوره، جمالزاده برای مجله فرنگستان و نشریه فنی و ادبی علم و هنر نیز مقالاتی نگارش کرد. پس از تعطیلی مجله کاوه، برای مدتی سرپرستی محصلان ایرانی در سفارت ایران را به عهده گرفت و در ۱۳۱۰ش به دفتر بینالمللی کار وابسته به جامعه ملل پیوست. جمالزاده پس از بازنشستگی، در ۱۳۳۵ش به ژنو رفت و در دانشگاه این شهر به تدریس زبان و ادبیات فارسی پرداخت.[۶]
زندگی ادبی جمالزاده
نخستین مرحله از زندگی ادبی جمالزاده با روزنامهنگاری آغاز شد، اما در همین دوره، داستان «فارسی شکر است» تحسین ادبپژوهان را در پی داشت. جمالزاده خود معتقد است که با نوشتن این داستان، فصل جدیدی در زندگی او شکل گرفت و از همان روز، قدم به میدان قصهسرایی نهاده است.[۷] مجموعه داستان «یکی بود، یکی نبود» که در 1300ش در برلین چاپ شد، اثرپذیری جمالزاده از رویکرد انتقادي و طنزپردازی دهخدا را نشان میداد.[۸] بسیاری از منتقدان، این مجموعه داستان را آغاز ادبیات واقعگرایی ایران دانستهاند. نویسنده در ۶ داستان این کتاب، رویکردی انتقادی به زندگی ایرانیان در آستانه سال 1300ش داشته و این نگاه را با نثری طنزآمیز و آکنده از امثال و اصطلاحات زبان گفتاری، تصویر کرده است. یک خاورشناس روس، معتقد است که جمالزاده در این رویکرد، فرهنگ نثر اروپایی را در قالب 2000 ساله نثر فارسی تزریق کرده است.[۹]
جمالزاده در دوره دوم زندگی خود (از ۱۳۱۰ش تا پایان عمرش در ژنو) تلاش کرد گذرانی آرام را در زندگی خود تجربه کند. وی این دوره را به قصهنویسی و تألیف مقالات ادبی و تاریخی گذراند و آثاری از نویسندگان اروپایی را به فارسی ترجمه کرد. شهرت جمالزاده در تاریخ ادبیات معاصر، به سبب قصههایی است که در همین دوره، از ۱۳۰۰ تا 1357ش نوشته و در تمام داستانهایش همواره به روزگار گذشته و خاطرات ایام طفولیت خود از کوچه پس کوچههای اصفهان و آدمهایش، میرزا خطاطها و صبیهسلطانها و بیگمصاحبها، پرداخته است.[۱۰] جمالزاده از ترکیب سنت و مدرنیته، سبک تازهای را در حکایتهای کهن ایرانی با رنگ و بوی مدرن و فرنگی، پدید آورد.[۱۱] راوی اغلب داستانهای جمالزاده یک ایرانیِ تحصیلکرده است که پس از سالها از فرنگستان به میهن بازگشته و دوستی را مییابد که سرگذشتش را برای راوی شرح میدهد؛ بدینسان قصه در قصه میآید و ساختاری هزارویک شبی پدیدار میگردد. گاهی نیز نویسنده، به شیوه مقامهنویسان کهن، راوی را در میان جمعی متشکل از تیپهای گوناگون اجتماعی قرار میدهد که برای بحث درباره موضوعی اجتماعی یا اخلاقی گرد آمدهاند. هریک از این تیپهای شخصیتی با لحن خاص خود و دایره واژگانی متفاوت شناسانده میشوند.
داستانها و آثار ادبی جمالزاده
جمالزاده پس از «یکی بود، یکی نبود» به مدت ۲۰ سال از انتشار داستان خودداری کرد؛ اما پس از ۱۳۲۰ش آثار متعددی نوشت و در آنها به ناکامی تأثرآورِ انسانی پاکدل در مصاف با تعصب و نادرستی پرداخت؛ از جمله آنها میتوان به رمانهای «سرگذشت عموحسینعلی» ، «دارالمجانین»، «صحرای محشر»، «قلتشن دیوان»، «راه آب نامه»، «سروته یک کرباس»، «صندوقچه اسرار»، «تلخ و شیرین»، «شاهکار (دو جلد)»، «فارسی شکر است»، «قصههای کوتاه برای بچههای ریشدار»، «صحرای محشر»، «هزار پیشه»، «معصومه شیرازی»، «هفت کشور»، «قصههای کوتاه قنبرعلی»، «یاد و یادبود»، «شورآباد»، «آسمان و ریسمان»، «مرکب محو»، و چند مجموعه داستان مانند «کهنه و نو»، «غیر از خدا هیچکس نبود» و «قصه ما به سر رسید» اشاره کرد. بسياري از نوشتههاي جمالزاده به زبانهاي آلماني، انگليسي، روسي، دانماركي، اردو، هندي و چكي ترجمه شدهاند.[۱۲]
درگذشت جمالزاده
محمدعلی جمالزاده در ۱۷آبان ۱۳۷۶ش در یکی از خانههای سالمندان شهر ژنو، در 105 سالگی درگذشت و در قبرستان پتیساکونه ژنو دفن شد. پس از درگذشت وی، ۲۶ هزار برگ از نامهها، دستنوشتهها و عکسهای او در خانهاش به سازمان اسناد ملی تحویل داده شد.[۱۳]
پانویس
- ↑ «درباره محمدعلی جمالزاده»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ جمالزاده، یادگارهای دوره تحصیل، 1353ش، ص ۴۰۰-۴۰3.
- ↑ اخوت، برادران جمالزاده، 1379ش، ص۳۳.
- ↑ «درباره محمدعلی جمالزاده»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ جمالزاده، خاطرات، 1378ش، ص۳۶-۳۷.
- ↑ «درباره محمدعلی جمالزاده»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ جمالزاده، خاطرات، 1378ش، ص39.
- ↑ رحيميان، ادوار نثر فارسی، 1380ش، ص81.
- ↑ آرینپور، از صبا تا نیما، 1387ش، ص281.
- ↑ اخوت، برادران جمالزاده، 1379ش، ص۳۲.
- ↑ بالایی، سرچشمههای داستان کوتاه فارسی، 1366ش، ص۱۴۵-۱۴۶.
- ↑ دهباشي، ياد سيدمحمدعلي جمالزاده، 1377ش، ص104.
- ↑ «درباره محمدعلی جمالزاده»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
منابع
- آرینپور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، زوار، ۱۳۸۷ش.
- اخوت، احمد، برادران جمالزاده، اصفهان، راوی، به تحقیق رضا مختاری، دفتر دوم و سوم، ۱۳۷۹ش.
- بالایی، کریستف و میشل، کوییپرس، سرچشمههای داستان کوتاه فارسی، ترجمه احمد کریمی حکاک، تهران، انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایران، معین، ۱۳۶۶ش.
- جمالزاده، محمدعلی، خاطرات، تهران، علم، ۱۳۷۸ش.
- جمالزاده، محمدعلی، یادگارهای دوره تحصیل، راهنمای کتاب، تهران، س۱۷، شماره ۴، ۵، ۶، ۱۳۵۳ش.
- «درباره محمدعلی جمالزاده»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 17 آبان 1398ش.
- رحيميان، هرمز، ادوار نثر فارسي، تهران، سمت، 1380ش.