پیش‌نویس:افسردگی

افسردگی، حالتی ناخوشایند بر پیوستاری از یک دلتنگی ساده تا یک اختلال روانشناختی

افسردگی وضعیتی روانی با نشانه‌های غمگینی، بی‌انگیزگی، کاهش لذت از فعالیت‌ها و افکار منفی مداوم است که می‌تواند از کودکی تا بزرگسالی رخ دهد. این اختلال دارای علل زیستی، شناختی و روان‌پویشی است و پژوهش‌ها نشان می‌دهد که ژنتیک، ناهنجاری‌های شیمیایی مغز، افکار منفی و فقدان حمایت عاطفی نقش مهمی در بروز آن دارند. تاریخچه مطالعات افسردگی به بقراط بازمی‌گردد و در طب سنتی ایران و منابع اسلامی، پیشگیری و درمان با تمرکز بر سبک زندگی، مدیریت هیجانات، تغذیه، خواب و گیاهان دارویی مانند زعفران و اسطوخودوس توصیه شده است. رویکردهای شناختی-معنوی با اصلاح باورها، تقویت اعتماد به نفس و نگرش خیرگرا به سختی‌ها، تنظیم هیجانات و اعمال هدفمند، می‌توانند افسردگی را کاهش دهند و سلامت روان را ارتقا دهند.

مفهوم‌شناسی افسردگی

افسردگی در لغت به معنای دلتنگی، پژمردگی، بی‌رغبتی، گرفتگی و دلمردگی است. در اصطلاح از حالتی مشخص با غمگینی و گرفتگی و بی‌حوصلگی برای یک فرد عادی تا طیف وسیعی از اختلالات خُلقی با زیر شاخه‌های متعدد از نظر یک روان‌پزشک و روان‌شناس در نوسان است. مهمترین علامت افسردگی، ناتوانی در کسب لذت از فعالیت‌هایی است که قبلاً برای شخص لذت‌بخش بوده است. غمگینی، گیجی، عدم تمرکز فکری، احساس درماندگی، میل به سرزنش‌گری خود و افکار خودکشی به‌صورت تکرارشونده از دیگر علائم افسردگی به‌عنوان یک اختلال روان‌شناختی است.

تاریخچه افسردگی

افسردگی به عنوان حالتی ناخوشایند اولین بار حدود ۲۴۰۰ سال پیش توسط بقراط، پزشک مشهور یونانی شناسایی شد. وی واژه مالیخولیا را برای توصیف این وضعیت خُلقی به‌کار برد.

در قرون وسطی طبق باور عمومی، بیماری‌های روانی را ناشی از تسلط ارواح شیطانی یا جن‌زدگی می‌دانستند. از این رو گرسنگی‌دادن، وِرددرمانی، جادو، جن‌گیری، استفاده از افیون‌ها و حتی شلاق‌زدن و سوزاندن از عمده‌ترین روش‌های درمان این بیماری‌ها به‌حساب می‌آمد. به‌زعم آنها این کارها باعث شکنجه و آزار شیطان شده و او را از جسم و روح بیمار فراری می‌داد.

طبقه‌بندی اختلالات افسردگی

اختلال افسردگی قبل از ویرایش پنجم کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (کتاب مرجع و استاندارد طبقه‌بندی اختلالات روانی)، به همراه اختلال دوقطبی زیرمجموعه اختلالات هیجان و خُلق به حساب می‌آمدند اما در ویرایش پنجم، اختلال دوقطبی و اختلالات مرتبط از اختلالات افسردگی جدا شده و هر کدام در فصلی جداگانه آورده شده‌اند.

اختلالات افسردگی به مجموعه‌ای از اختلالات روانی با دو مشخصه اصلی خُلق پایین و بی‌علاقگی به انجام فعالیت‌هایی که قبلاً برای فرد لذت‌بخش بوده به همراه پایداری زمانی مشخص (حداقل در دو هفته)، اطلاق می‌شود که مواردی نظیر اختلال کژتنظیمی خُلقی ایذایی، اختلال افسردگی اساسی، اختلال افسردگی پایدار یا افسرده‌خویی، اختلال افسردگی ناشی از دارو، اختلال ملال پیش از قاعدگی و سایر اختلالات افسردگی معین و نامعین را شامل می‌شود.

نشانه‌های افسردگی

در همه انواع اختلالات افسردگی چهار دسته نشانه‌های جسمانی، هیجانی، انگیزشی و شناختی مطرح است.

• نشانه‌های زیستی و جسمانی: تغییر در اشتها، خواب و میل جنسی، خستگی و افزایش رنجوری و دردمندی.
• نشانه‌های هیجانی: اندوه و غم، بی‌لذتی، ناشادبودن.
• نشانه‌های انگیزشی: فعل‌پذیری، بی‌ابتکاری، عدمِ پیگیری و استمرار در کارها.
• نشانه‌های شناختی: اِشکال در تمرکز، نگرش منفی به خود، یاس و ناامیدی، اختلال حافظه و تمرکز، گم‌گشتگی، اعتماد به نفس پایین، احساس گناه، افکار خودکُشی.

علاوه بر این موارد، می‌توان به علائم رفتاری مانند کُندی و بی‌قراری و علائم اجتماعی نظیر فقدان مشارکت و لذت در امور اجتماعی هم اشاره کرد.

جنسیت و افسردگی

افسردگی در زنان شیوع بیشتری دارد و آنان حدود سه برابر بیشتر از مردان دست به خودکشی می‌زنند، با وجود این، میزان مرگ‌ومیر مردان بر اثر خودکشی، بیشتر از زنان است که این تفاوت آمار به شیوه‌های خودکشی مربوط است. برای مثال زنان بیشتر با مصرف بیش از اندازۀ قرص و مردان با اسلحه یا به دار آویختن خود، اقدام به خودکشی می‌کنند.

افسردگی در کودکان

تا چند دهه پیش تصور عمومی بر این بود که افسردگی یک اختلال ویژه بزرگسالان است اما تحقیقات اخیر با رد باور عمومی نشان داد که از ابتدای زندگی امکان ابتلا به افسردگی حتی در خردسالان وجود دارد تا جایی که ادعا شده افسردگی در کودکان بسیار جدی و خطرناک‌تر از افسردگی در بزرگسالی است چراکه نشان از وجود زمینه‌ها و عوامل وراثتی یا وقوع ضربه دارد. از سوی دیگر با توجه به وجود دوره‌های حساس رشدی در دوران کودکی، اختلال افسردگی می‌تواند منجر به آسیب‌های جبران ناپذیری در رابطه با سایر جنبه‌های رشدی کودکان شود.

در ویراست پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، تشخیص جدیدی با عنوان اختلال کژتنظیمی خُلقی ایذایی که مربوط به کودکان زیر ۱۲ سال است، در بخش مربوط به اختلالات افسردگی، افزوده شده است که نشان از شیوع این اختلال در کودکان دارد.

دیدگاه‌های روان‌شناختی در مورد افسردگی

رویکردهای مختلف روان‌شناسی زمینه‌ها و عوامل مختلفی را به عنوان عامل بروز افسردگی معرفی کرده‌اند که در ادامه به سه چشم‌انداز زیستی، شناختی و روان‌پویشی اشاره می‌شود.

۱. دیدگاه زیست‌شناختی: نقش ژنتیک و شیمی مغز

در این دیدگاه از نوعی آسیب‌پذیری زیستی در برابر این اختلال‌ها سخن به میان آمده است. بررسی خانواده بیماران افسرده، میزان بروز افسردگی را در میان وابستگان درجه اول آنان بیشتر از میزان بروز افسردگی در گروه‌های گواه نشان می‌دهد. دو پیام عصبی نوراپی‌نفرین و سروتونین در اختلال‌های خُلق، بسیار نقش‌آفرین هستند از این رو نقش ناهنجاری‌های زیست‌‌شیمیایی مطرح است.

۲. دیدگاه شناختی: قدرت افکار و باورهای منفی

آرون تمکین بک

افسردگی در این چشم‌انداز ناشی از تفسیر منفی و مایوس‌کننده از رویدادهای زندگی شناخته می‌شود. آرون تِمکین بِک از روان‌شناسان مطرح در زمینه شناخت‌درمان‌گری، تحقیقات فراوانی در رابطه با افسردگی و درمان آن انجام داده است. وی با ساخت پرسشنامه افسردگی، افکار افراد مبتلا به افسردگی را در سه طبقه تقسیم کرده و آن را سه‌گانه شناخت نامیده است.
منفی‌اندیشی درباره خویشتن با گزاره‌هایی نظیر من بی‌ارزشم، من از عهده هیچ کاری برنمی‌آیم؛
منفی‌اندیشی درباره تجارب کنونی با گزاره هایی نظیر من همیشه شکست می‌خورم؛
و منفی‌اندیشی درباره آینده.
فرد با توسل به این افکار با غوطه‌ورشدن در افکار منفی، مسیر تغییر و بهبود را برای خود نامیسّر می‌سازد. به اعتقاد بِک، افراد افسرده گرفتار خطاهای بنیادی تفکر یا تحریفات شناختی نظیر بیش‌تعمیمی، انتزاع گزینشی، درشت‌نمایی و ریزنمایی، خودمسئول‌پنداری و برداشت دلبخواه هستند که همخوان با باورهای منفی آنان از خودشان است.

۳. دیدگاه روانکاوی: واکنش به فقدان و خشم سرکوب‌شده

در این رویکرد، افسردگی به عنوان یک واکنش در برابر فقدان رخ می‌دهد. با توجه به اهمیت تجربیات دوران کودکی در رویکرد روانکاوی، فقدان در نتیجه طردشدن، فقدان والدین یا فقدان مهر و محبت یا هر چیز دیگر، همگی باعث می‌شود تا فرد همه ترس‌های فقدان در دوران کودکی را به یادآورد، در این حالت، مانند همان کودک نیازمند محبت و مراقبتی است که در کودکی از آن محروم بوده است.

پس بخشی از رفتار افسرده‌ها درخواست محبت و توقع عطوفت و امنیت است. افراد افسرده چون ترس از طردشدن دارند، احساس خشم خود را سرکوب کرده با درونی‌سازی خشم به خودسرزنش‌گری روی می‌آورند که نتیجه آن احساس بی‌ارزشی است، که تکرار این چرخه باعث تشدید و عمیق‌تر شدن افسردگی می‌شود.

افسردگی از منظر منابع و پژوهش‌های اسلامی

1. خرافات در اروپا در برابر رویکرد منطقی در سرزمین‌های اسلامی: همزمان با اعتقاد به جن‌زدگی و تسلط شیاطین بر روح و روان بیماران روانی در قرون وسطی و قبل از آن در کشورهای اروپایی، وضعیت منطقی‌تری در سرزمین‌های اسلامی در جریان بود.
2. نقش حکمای مسلمان در شناخت بیماری‌های روانی: حکمای مسلمان نظیر ابوعلی سینا، زکریای رازی، جرجانی و عقیلی خراسانی در حدود قرن نهم تا دوازدهم میلادی نه‌تنها به شناسایی بیماری‌های اعصاب و روان اقدام کردند بلکه برنامه‌هایی نیز جهت پیشگیری و درمان، تدوین و تالیف کردند.
3. مبانی نظری درمان: نظریه اخلاط و تغییر مزاج به عنوان مبانی نظری درمان: تبیین برخی بیماری‌ها بر اساس غلبه اخلاط و تغییر مزاج در اندام‌ها از نمونه‌های این تلاش‌ها به شمار می‌رود.
4. رویکردی کل‌نگر و پیشرفته در درمان: از ویژگی‌های برجسته رویکرد دانشمندان مسلمان، تمرکز بر شناسایی و رفع علل بیماری به جای سرکوب علائم بود. آن‌ها به نقش مؤثر عوامل محیطی در بهبودی بیمار توجه ویژه‌ای داشتند که موارد زیر از آن جمله‌اند:

• عوامل محیطی: نور، آب و هوای محل سکونت؛
• محیط بصری: رنگ اتاق و لباس بیمار؛
• موسیقی‌درمانی: استفاده از آهنگ‌های آرامش‌بخش؛
• سبک زندگی: تغذیه صحیح، خواب کافی و رعایت بهداشت.

کارل یونگ

نگاهی به تحول رابطه روان‌شناسی و دین در درمان افسردگی

۱. گذار به روان‌شناسی مدرن و ظهور روش علمی

با آغاز دوره جدید و تحولات علمی پس از رنسانس در قرن‌های هجده و نوزده میلادی، دانش روان‌شناسی با پذیرش روش علمی، شیوه‌های گذشته علت‌یابی و درمان بیماران روانی را کنار گذاشت. روان‌شناسان در رویکردهای جدید به تبیین زمینه‌ها و علل افسردگی در حوزه‌های زیستی، روانی و محیطی پرداختند.

۲. دیدگاه‌های متضاد در مورد نقش دین در سلامت روان

در تحقیقات جدید اگرچه برخی روان‌شناسان نظیر فروید یا اِلیس از تاثیر منفی مذهب بر سلامت روان سخن گفته‌اند اما بسیاری از روان‌شناسان دیگر مانند جیمز، یونگ، آلپورت، مازلو، آدلر و فروم به نقش مثبت مذهب در سلامت روان اذعان کرده‌اند.

۳. کشف خلاء معنوی در روان‌شناسی

اصولاً با گسترش دامنه پژوهش‌های روانشناختی، خلاء ناشی از نگاه ناقص به ابعاد وجودی انسان بیش از پیش نمایان‌تر شد و توجه به بعد معنوی انسان در رویکردهای جدید امری پذیرفته و ثابت‌شده است. غالب مطالعات انجام شده در ارتباط با عوامل خطرزای افسردگی تاکنون، بیشتر بر دو عامل زیستی و روانی و تعامل آن دو متمرکز شده است.

۴. بازگشت به معنویت و دین به‌عنوان عامل محافظ

با این وجود به نظر می‌رسد عامل یا عوامل دیگری نیز می‌توانند نقش واسطه‌ای مهمی در این میان داشته باشند که فقدان آنها زمینه‌ساز ایجاد یا بروز عوامل و افکار فعال‌ساز افسردگی است. مطالعات جدید و نتایج حاصل از تجربیات گذشته، روان‌شناسان و درمانگران را به سمت مذهب و عوامل معنوی به عنوان عاملی قدرتمند در برابر بسیاری از بیماری‌ها سوق داده است. گذشته از آن‌که رویکردهای معنوی در مقایسه با درمان‌های سکولار و غیردینی، بهبودی سریعتری را در نشانگان افسردگی نشان داده‌اند.

پیشگیری و درمان افسردگی از منظر طب سنتی ایران

درمان افسردگی از دیدگاه پژوهشگران اسلامی در دو حیطه کلی پیشگیری و درمان قابل ارائه است.

راهکارهای پیشگیرانه

گیاه اسطوخودوس

رویکرد اصلی در طب سنتی ایران، پیشگیری از بیماری‌ها با تمرکز بر شش اصل ضروری حیات است که به «اسباب ستّه ضروریه» شهرت دارند. مدیریت صحیح این اصول، سلامت فرد را تضمین کرده و از بروز بیماری‌ها، از جمله افسردگی، جلوگیری می‌کند.

۱. راهکارهای پیشگیرانه بر اساس اصول شش‌گانه (ستّه ضروریه)

این اصول شش‌گانه و ارتباط آن‌ها با پیشگیری از افسردگی به شرح زیر است:

• هوا: استنشاق هوای پاک و توجه به تأثیر فصول مختلف (از نظر گرما، سرما، رطوبت و خشکی) بر مزاج فرد.
• تغذیه (خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها): شناخت طبع و خواص مواد غذایی و مصرف آن‌ها متناسب با مزاج شخصی و همچنین مدیریت کیفیت و کمیت خوراک.
• خواب و بیداری: تنظیم کمیت، کیفیت و زمان خواب و بیداری برای حفظ تعادل بدن و روان.
• حرکت و سکون: داشتن فعالیت بدنی و تحرک کافی در زندگی روزمره برای ایجاد نشاط و دفع مواد زائد.
• اعراض نفسانی (حالات روحی و روانی): مدیریت هیجانات و حالات روانی. برای مثال، هیجاناتی مانند خشم و شادی طبع گرم دارند، در حالی که ترس و اندوه طبع سرد ایجاد می‌کنند. کنترل این حالات از تأثیرات منفی آن‌ها بر جسم (مانند اشتها و گوارش) جلوگیری می‌کند.
• احتباس و استفراغ (دفع و نگهداری مواد در بدن): این اصل به لزوم نگهداری مواد مفید در بدن (احتباس) و ضرورت دفع مواد زائد و سمی مانند سودای اضافی (استفراغ) برای پیشگیری از بیماری‌ها اشاره دارد.

۲. درمان‌های گیاهی برای افسردگی

پژوهش‌ها در حوزه طب سنتی نشان می‌دهد که برخی گیاهان دارویی می‌توانند در کنترل و درمان افسردگی مؤثر باشند.

• زعفران: برای درمان افسردگی خفیف مفید است.
• اسطوخودوس: در کنترل افسردگی خفیف تا متوسط فواید درمانی قابل توجهی دارد.

یکی از ویژگی‌های مثبت و مهم درمان با گیاهان دارویی، ایمنی بالا و عوارض جانبی کم در مقایسه با داروهای شیمیایی است که نگرانی‌های جدی در مورد عوارض آن‌ها وجود دارد.

راهکارهای درمانی افسردگی با رویکرد روان‌شناسی اسلامی

۱. مداخلات شناختی: تغییر بنیادین افکار و باورها

پژوهش‌های روانشناختی با محوریت آموزه‌های اسلامی یکی از مهم‌ترین راهکارهای درمانی در اختلالات افسردگی را مداخلات شناختی می‌داند. از آنجایی که افسردگی نتیجه مستقیم افکار منفی و خُلق پایین است، مداخله شناختی و تغییر در باورها و بازتنظیم آنها می‌تواند چشم‌انداز جدیدی از واقعیت‌های موجود برای فرد افسرده به ارمغان آورد. در این تحقیقات توجه به داشته‌های شخصی و در نظر گرفتن گرفتاری‌های دیگران علاوه بر اینکه فرد را از اثر هاله‌ایِ هیجانات منفی در امان نگه می‌دارد، فرد را از برخی باورهای منفی نظیر منحصربه‌فرد بودن در ابتلا به بلاها و مشکلات نجات می‌دهد. توضیح اینکه در «اثر هاله‌ای» یا خطای هاله‌ای، فرد تمایل دارد که ارزیابی کلی مثبت یا منفی از یک موقعیت، شخص یا صفت بارزی را در سایر جنبه‌های ناشناخته یا در برداشت کلی از آن موقعیت یا شخص دخالت دهد.

برای مثال یک معلم با دیدن ظاهر نامنظم یک دانش‌آموز احتمالاً در ارزیابی درسی از وی، نمرات پایین‌تری لحاظ می‌کند در مقایسه با دانش‌آموزی که ظاهر مرتبی دارد. یا افراد در برخورد با یک فرد خوش‌اخلاق غالباً دچار پیش‌بینی مثبت می‌شوند و برخی صفات خوب دیگر را نیز برای او محتمل‌تر می‌دانند. همچنین از دیگر عوامل پایداری و تشدید هیجانات منفی، باور فرد به این است که فقط او دچار این حالت یا مشکل شده است که همین باعث رنج و اندوه مضاعف شده و راه درمان را طولانی‌تر می‌کند.

در رابطه با افسردگی، غالباً با بروز برخی ناکامی‌ها و مشکلات در بخشی از زندگی، افکار منفی نقش کلید فعال‌ساز خُلق منفی را بازی می‌کنند، فرد با نمونه‌یابی ناقص از گذشته و تعمیم حس منفی حاصل از این اتفاقات به زمان حال و حتی آینده، فضایی تیره و تار در تمام جنبه‌های زندگی برای خود ترسیم می‌کند که نتیجه‌ای جز انزوا، کاهش انرژی و نهایتاً افسردگی در پی ندارد.

۲. تقویت اعتماد به نفس و اصلاح تصور از خداوند

با توجه به ارتباط برخی ویژگی‌های شخصیتی منفی، اعتماد به نفس پایین، احساس تنهایی و تصور منفی و تنبیه‌کننده از خدا با افسردگی، برخی مداخلات شناختی بر ایجاد و پرورش احساس ارزشمندی و برجسته‌سازی ارتباط انسان با خداوند تاکید دارند. در این زمینه پژوهش‌ها نشان می‌دهد که داشتن تصور مثبت از خداوند مانند پذیرنده، دوست‌دارنده، خیرخواه و حاضر با کاهش سطح افسردگی رابطه دارد. از سوی دیگر با توجه به اثرپذیری و پیروی نظام احساسات و عواطف انسان از نظام شناختی، مدیریت و تنظیم نظام ارزیابی از دیگر عوامل موثر بر کنترل و کاهش افسردگی است.

۳. بازتنظیم نظام ارزیابی: نگاه خیرگرا به سختی‌ها

توضیح اینکه پدیده‌ها با محوریت طبع انسان به دو دسته خوشایند و ناخوشایند تقسیم می‌شود در حالی که قرآن سخن از خیر بودن برخی از رویدادها علی‌رغم ناخوشایندی آن برای انسان دارد. از این رو در مقابل الگوی لذت‌محور یا خواست‌گرا که تابع خوشایندی یا ناخوشایندی ظاهری است، الگوی اصیل‌تری با محوریت خیر و شر وجود دارد و غمگینی و تنیدگی ناشی از سختی‌ها و مشکلات، ریشه در ناآگاهی انسان از همین حقیقت است چراکه در بسیاری از مواقع همین سختی‌ها و مشکلات زمینه‌ساز رشد و تعالی انسان است.

ارزیابی خیرگرا نه‌تنها تحمل سختی را تسهیل می‌کند بلکه از آن فرصتی برای لذت‌جویی و کامیابی از زندگی می‌سازد. همانطور که سعدی گفته است:
غم و شادی برِ عارف چه تفاوت دارد *** ساقیا باده بده شادی آن، کاین غم از اوست.

۴. تنظیم و مدیریت هیجانات

تنظیم و مدیریت هیجانات و رغبت‌ها از دیگر عواملی است که پژوهش‌های اسلامی بر ارتباط آن با افسردگی و خُلق منفی تاکید کرده است. توجه به هیجانات مثبت و بسط آن علاوه بر توانمندی باعث می‌شود روان انسان از انقباض و گرفتگی خارج شود. در آموزه‌های دینی سه ویژگی برای هیجانات مثبت و اثرگذاری بهینه آن در نظر گرفته شده است. یک: همه ابعاد مادی و معنوی انسان را پوشش دهد. دو: متوازن و متعادل باشد و سه: نباید پیامد منفی داشته باشد.

۵. مدیریت اعمال و رفتار هدفمند

مدیریت اعمال و رفتار نیز ارتباط مستقیمی با خُلق منفی به‌ویژه افسردگی و اضطراب دارد. عمل هر گونه کنش یا رفتار آشکاری است که فرد به صورت ارادی آن را آغاز و به پایان می رساند. هدفمندی، معناداری، ارزشمندی و تعالی‌بخشی از جمله ویژگی‌های مثبتی است که می‌تواند مانع ایجاد خُلق منفی شود. در مقابل، اعمال زیاد بی‌ارتباط با هدف که فرد را به سختی می‌اندازد و مشغولیت فکری و توجّهی ایجاد می‌کند، یکی از عوامل زمینه‌ساز بروز افسردگی است.

منابع

• اتکینسون، ریتا ال و دیگران، زمینه روان‌شناسی هیلگارد، ترجمه براهنی و دیگران، تهران، رشد، ۱۳۹۶ش.
• اختراعی، امیر و زوار، اعظم، رهایی از اضطراب و افسردگی، تهران، رزا، ۱۳۹۸ش.
• انجمن روان‌پزشکی آمریکا، راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی ویرایش پنجم، ترجمه فرزین رضاعی و دیگران، تهران، ارجمند، ۱۳۹۷ش.
• بهرامی احسان، هادی و دیگران، تبیین ریشه‌های افسردگی از منظر سوره مبارکه غاشیه؛ تمرکز بر نقش رفتارهای بی‌حاصل، فرهنگ در دانشگاه اسلامی، س۳، ش۳، ۱۳۹۲ش.
• بیانی، علی‌اصغر و دیگران، بررسي رابطه جهت‌گيري مذهبي با اضطراب و افسردگي در دانشجويان، مجله علمی ـ ‌پژوهشی اصول بهداشت روانی، س۱۰، ش۳، ۱۳۸۷ش.
• پسندیده، عباس و دیگران، پایه نظری و الگوی هیجانات مثبت از دیدگاه اسلام، دوفصلنامه مطالعات اسلام و روانشناسی، س۵، ش۹، ۱۳۹۰ش.
• پورافکاری، نصرت‌الله، فرهنگ جامع روان‌شناسی–روان‌پزشکی، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۸۶ش.
• توکلی، الهام، افسردگی در کودکان؛ علائم، ویژگی‌ها و راهبردهای درمانی، تعلیم و تربیت استثنایی، س۱۸، ش۴، ۱۳۹۷ش.
• رضایی، حدیث و عرب، آرمین، جایگاه افسردگی در طب سنتی ایران، نهمین کنگره پیشگامان پیشرفت، تهران، ۱۳۹۵ش.
• سعدی شیرازی، مشرف‌الدین مصلح، دیوان غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۰ شهریور ۱۴۰۰ش.
• عميد، حسن، فرهنگ عمید، سرپرست تأليف و ويرايش: فرهاد قربان‌زاده، تهران، اَشجَع، ۱۳۸۹ش.
• محمدی، جمیله و دیگران، تبیین عوامل مؤثر بر کاهش علائم افسردگي از منظر دین اسلام؛ یک تحلیل محتوای کیفي، مجله طب نظامی، س۲۰، ش۲، ۱۳۹۷ش.