پیش‌نویس:اشتغال زنان

اشتغال زنان، حضور زنان در بازار کار.

زنان از زمان‌های گذشته تا به امروز غیر از خانه‌داری، در امور مختلف کشاورزی، گله‌داری، صنایع دستی و حتی امور نظامی، فعالیت داشته‌اند. در دوره‌هایی که خانواده یک واحد اقتصادی نیز به‌حساب می‌آمد، فعالیت‌های تولیدی زن که در خانه و یا نزدیکی آن انجام می‌گرفت، جزء امور خانگی محسوب می‌شد و زن در ازای کار مزدی دریافت نمی‌کرد. با وقوع انقلاب صنعتی در اروپای غربی و تبدیل کارگاه‌های خانگی به کارخانه‌ها، فعالیت اقتصادی زنان در مقابل دریافت مزد از خانه به‌کارخانه کشیده شد. تغییر کیفیت اشتغال و تبدیل آن به ارزش برای جامعه موجب کشیده شدن زنان به بازار اقتصاد و کار، حتی به قیمت از بین رفتن سلامتی، احساسات و زندگی خانوادگی و فردی شد.

مفهوم‌شناسی اشتغال زنان

شغل یا پیشه، کاری است که در برابر مزد یا حقوق منظمی انجام می‌شود. یعنی فعالیت فرد در یکی از نهادها و سازمان‌های دولتی یا خصوصی از طریق گردش سرمایه در بازار به‌صورت رسمی یا قراردادی یا پیمانی به‌طوری که فرد درآمد ماهیانه دریافت می‌کند. اشتغال در لغت به‌معنای «به کاری پرداختن» و «به کاری سرگرم شدن» و در اصطلاح، به ورود افراد به بازار کار با سطح دستمزد معین گفته می‌شود که هرگونه فعالیت فکری یا بدنی را به تولید کالا یا ارائه خدمت، منتهی می‌سازد. از این منظر، زنان در طول تاریخ و هم‌پای مردان، دارای اشتغال و فعالیت اقتصادی بوده‌اند.

تاریخچه اشتغال زنان

زنان از زمان‌های دور تا به امروز علاوه بر خانه‌داری در فعالیت‌های اقتصادی مختلفی مثل کشاورزی، دامداری، صنایع‌دستی و حتی در جنگ در کنار مردان حضور داشتند. از آنجا که خانه در گذشته خاستگاه تمام امور اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی بود و اساسا تفکیکی بین نهاد خانواده و نهاد اقتصاد وجود نداشت، اشتغال و کسب درآمد موضوعیتی نداشت. با وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و تبدیل کارگاه‌های خانگی به کارخانه، جایگزینی نیروی انسانی با ماشین، جداشدن سپهر عمومی و خصوصی، از بین رفتن کارکرد اقتصادی خانواده و افزایش اوقات فراغت زنان و همچنین تغییرات فکری‌فلسفی و سیاسی در سبک زندگی مدرن بحث حقوق شهروندی، کسب مالکیت و انجام فعالیت اقتصادی اهمیت زیادی پیدا کرد. از طرفی حضور گسترده زنان در سطوح تحصیلی بالاتر، حضور زنان در فعالیت‌های تولیدی و ظهور شعارهای برابری جنسیتی و عدالت جنسیتی زمینه را هرچه بیشتر برای اشتغال زنان فراهم کرد.

اشتغال زنان از همان ابتدا و در عصر ظهور اسلام وجود داشته و مواردی از آن به چشم می‌خورد. عبدالله بن مسعود که نابینا و ناتوان شده بود همسرش برای تأمین معیشت خانواده، صنایع‌دستی می‌ساخت و می‌فروخت. زینب حولاء معروف به عطاره، به خانه‌های اهل‌مدینه سر می‌زد و عطر می‌فروخت. ام‌عطیه انصاری نیز به آرایشگری مشغول بود. حضرت محمد نیز در روزهای عید فطر و قربان به زنان اجازه می‌داد تا برای فروش اجناس‌شان و کسب روزی حلال، بساط خود را در کوچه و خیابان پهن کنند. همچنین کارهایی مانند مامایی، تعلیم و تربیت از اموری بود که زنان به آن مشغول بودند و وجود احکام شرعی مربوط به کار زنان در فقه اسلامی، از وجود و جواز این مشاغل برای بانوان حکایت دارد.

زنان در گذشته، بیشتر در تولید صنایع دستی، محصولات کشاورزی و فرآورده‌های دامی، فعال بودند؛ اما به تدریج به مشاغل جدیدی مثل کارگری، کارمندی، معلمی، رانندگی و اخیرا پست‌های مهمی مثل نمایندگی مجلس، وزارت و ریاست جمهوری دست یافتند. امروزه، اشتغال زنان، نیازمند فعالیت منظم در خارج از خانه و در ساعات معین است. تحولات روزافزون اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در دورۀ معاصر، اشتغال زنان را با مسائلی نوپدید روبرو کرده است.

دیدگاه‌ها در مورد اشتغال زنان

برخی اندیشمندان، اختلاف دیدگاه‌ها دربارهٔ اشتغال زنان را به‌دلیل توجه به پیامدهای مثبت و منفی روی‌آوری زنان به کار در خارج از خانه دانسته‌اند.

1. مدافعان پرده‌نشینی: این دیدگاه با تأکید بر تفاوت‌های بیولوژیک، زنان را موجوداتی ضعیف می‌‏داند و حتی گاهی در انسان بودن آنان خدشه وارد می‌‏سازد و نه تنها اشتغال، بلکه هر نوع فعالیت عمومی آنان را منع می‌‏کند.
2. روشنفکران رادیکال: طرفداران این دیدگاه خواهان حضور بی‏‌قید و شرط زنان در تمام سطوح اجتماعی، سیاسی و حکومتی بوده، مرد را عامل بدبختی و زن را جنس برتر می‌‏دانند.
3. دیدگاه واقع‌گرا: بر مشارکت زنان در زمینه‌های مختلف اجتماعی‌ و سیاسی، با اعمال برخی محدودیت‌‏ها و حفظ کرامت زن و متناسب با توانمندی‌های آنان، می‌پذیرد. اندیشمندان مسلمان هرگونه مانع‌تراشی عقلی، دینی و عرفی در راه اشتغال زنان را نفی کرده و بر این باور هستند که اگر اداره جامعه بر بنیان حیا و پاکی استوار باشد، حضور زنان در عرصهٔ اجتماعی بسیار سودمند است.

اشتغال به‌مثابه حق و نه تکلیف

توجه آموزه‌های اسلام به ویژگی‌های شخصیتی زن و تفاوت‌های زیستی، رفتاری و اقتصادی زنان موجب شده است که با وجود پذیرش حق زنان برای اشتغال در حوزه‌های متناسب با جنس زن، فعالیت اقتصادی به‌عنوان یک تکلیف بر زنان تحمیل نشده است. در قرآن کریم آشکارا به مالکیت زنان بر مالی که آن را کسب کرده‌اند اشاره شده است. پیامبر اسلام برای زنان سرپرست خانوار ارزش فراوانی قائل بود و کار آن‌ها را معادل دو ثواب می‌دانست. اسلام با اشتغال زنان در صورت رعایت اصول و شرایطی که برای آن مقرر شده و همچنین رعایت منزلت مادری، مخالف نیست، اما در تعارض میان کار زنان و ارزش‌های مهم و بنیادی‌تر، نگاه اسلام به کار زنان متفاوت است. بر اساس قاعده تزاحم، ارزش‌ها و نهادهایی مثل خانواده که در اسلام دارای اهمیت بنیادین‌اند، صیانت می‌شوند و حفظ آن‌ها در درجه اول اهمیت قرار دارد. ادیان و مذاهب مختلف میان مرد و زن تفاوت قایل شده‏‌اند. این تفاوت در اسلام، یهود و زرتشت دیده می‌‏شود. شریعت اسلام کارهای بیرونی را به عهده مرد گذاشته و تلاش مرد را برای تأمین هزینه‏‌ها نه تنها مطلوب، بلکه واجب دانسته است.

اشتغال زنان از منظر فقه

اشتغال در اسلام بخشی از نظام کلی اجتماعی است که در کنار آن، باید اهداف معنوی، اخلاقی و دینی فرد و جامعه در مسیر تعالی و کمال تأمین گردد. فقه اسلامی ضوابط و معیارهایی کلی را برای اشتغال بیان کرده است. بر اساس فقه اسلامی زن دربارهٔ تأمین مخارج خانه وظیفه‌ای ندارد، اما پرداختن زن به فعالیت‌های اقتصادی و کسب درآمد نه‌تنها از نظر شرعی مانعی ندارد، بلکه پسندیده است و در روایات اهل‌بیت نیز به آن سفارش شده است.

آمار اشتغال زنان در ایران

در ایران بخش خدمات با جذب ۶۱.۳درصد از زنان شاغل، مهم‌ترین بخش کاری برای بانوان محسوب می‌شود. در مقابل، سهم بخش صنعت ۲۵.۵درصد و بخش کشاورزی ۱۳.۱درصد است. زنان همچنین در مشاغل دولتی حضور چشمگیری دارند؛ ۶۴درصد از فرهنگیان و ۷۰درصد از پرستاران کشور را بانوان تشکیل می‌دهند و سهم آنان از کل کارمندان ۴۵درصد گزارش شده است. همچنین، طبق اظهارات وزیر بهداشت در سال 1401ش، ۶۶ هزار پزشک زن در ایران مشغول طبابت بودند که ۹ هزار و ۳۴۰ نفر از آنان از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور هستند. علی‌رغم این مشارکت، ۷۵درصد از زنان شاغل، در بخش خصوصی فعالیت می‌کنند که کمتر از یک سوم آن‌ها تحت پوشش بیمه رسمی قرار دارند. آمارهای پراکنده در مورد کارآفرینی زنان نیز نشان‌دهنده روند رو به رشد آن است. سهم زنان از کل مجوزهای صادر شده توسط مرکز تجارت الکترونیکی از ۱۴درصد در سال ۱۴۰۰ش به ۱۹درصد در سال ۱۴۰۲ش افزایش یافته است. همچنین ۲۲درصد از متقاضیان دریافت اینماد را در سال 1402ش زنان تشکیل داده‌اند.

یکی از جدی‌ترین چالش‌های ملی، کمبود متخصصان زن در حوزه سلامت است. ۹۱ شهرستان کشور فاقد متخصص زنان و زایمان هستند که زنان را مجبور می‌کند برای معاینات ساده نیز به شهرهای دیگر سفر کنند. این کمبود در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان حادتر است؛ جایی که علاوه بر کمبود کلی پزشک زن، فقدان متخصص زن در حوزه‌های سونوگرافی و رادیولوژی نیز مشاهده می‌شود.

آمار اشتغال زنان در خرده‌فرهنگ‌های مختلف ایرانی

توزیع اشتغال زنان در بخش‌ها به‌صورت منطقه‌ای متفاوت است. گزارش‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در زمستان ۱۴۰۲ش، 49درصد از زنان شاغل در استان سیستان و بلوچستان در بخش صنعت فعالیت داشته‌اند. این نرخ، بالاترین سهم اشتغال زنان در بخش صنعت در سراسر کشور است و این استان را در رتبه اول قرار داده است. دلایل آمار بالای اشتغال، استفاده گسترده از نیروی کار خانوار و فامیلی در کنار مردان و رونق فعالیت‌های سنتی و خانگی مانند سوزن‌دوزی، گلیم‌بافی و فرش‌بافی که از نظر آماری و طبقه‌بندی، در زمره فعالیت‌های صنعتی قرار می‌گیرند. استان آذربایجان شرقی با ۴۲.۱درصد، پس از سیستان و بلوچستان، در جایگاه دوم قرار گرفته است. استان‌های ایلام و لرستان با سهم کمتر از ۱۰درصد، پایین‌ترین میزان اشتغال زنان در بخش صنعت را داشته‌اند.

طبق بررسی آمارهای نیروی کار در پاییز ۱۴۰۳ش، بیشترین سهم زنان شاغلی که بیش از ۴۹ ساعت در هفته کار می‌کنند، در استان البرز با 26.8درصد ثبت شده است. در مقابل، استان کردستان دارای کمترین سهم از این گروه یعنی 3.5درصد از زنان شاغل با ساعات کار بسیار طولانی است. استان قم با ۲۰.۷ درصد، تهران با ۱۹.۱درصد، خراسان رضوی با ۱۳.۱درصد، آذربایجان شرقی با ۱۱درصد و اصفهان با ۸.۴درصد در رتبه‌های بعدی پس از البرز قرار می‌گیرند.

همچنین بر اساس گزارش مرکز آمار ایران از وضعیت بازار کار در تابستان 1403ش، استان زنجان با نرخ ۲۵.۶درصد، بالاترین نرخ مشارکت اقتصادی زنان را در میان استان‌ها به خود اختصاص داده است. علاوه بر زنجان، استان‌های اردبیل ۲۲.۱درصد، یزد ۲۰.۶درصد و خراسان شمالی ۲۰.۲ درصد نیز نرخ مشارکتی به نسبت بالا داشته‌اند. استان کهگیلویه و بویراحمد با نرخ ۸.۳درصد، کمترین نرخ مشارکت اقتصادی زنان را ثبت کرده است. در سه استان کهگیلویه و بویراحمد، فارس و مرکزی، نرخ مشارکت زنان کمتر از ۱۰درصد بوده است.

قوانین جمهوری اسلامی ایران در مورد اشتغال زنان

قوانین جمهوری اسلامی ایران، اشتغال زنان را با رعایت شرایطی به رسمیت شناخته است. اصل ۲۰، ۲۱ و ۲۸ قانون اساسی نیز به عدم مخالفت شغل با احکام، موازین اسلامی، مصالح عمومی و حقوق دیگران اشاره کرده و ماده ۹۷۵ قانون مدنی و ماده ۶ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی نیز به عدم مغایرت شغل با نظم عمومی و اخلاق حسنه پرداخته و محدودیت‌های عمومی اشتغال زنان را بیان می‌دارد. همچنین قانون برای اشتغال زنان به طور خاص محدودیت‌هایی را پیش‌بینی کرده از جمله:

• تعارض نداشتن شغل زن با نقش‌های اختصاصی همسری؛
• تعارض نداشتن شغل زن با وظیفه مادری ؛
• تناسب شغل با ویژگی‌های زنانه؛
• رعایت حجاب، عفاف و عدم اختلاط.

پیامدهای اشتغال زنان

برای فعالیت اقتصادی زنان در جامعه، به آثار مثبتی مانند استقلال مالی، افزایش میزان درآمد خانواده، رفاه مالی و تأمین خدمات ویژهٔ زنان، احساس رضایت‌مندی و افزایش اعتماد به نفس، افزایش سطح آگاهی اجتماعی، تجربه، بر خورداری از پویایی، کمک به اقتصاد خانواده‏‌، شکوفایی استعدادهای زنان در عرصه‌های مختلف اشاره شده است.

در مقابل برای اشتغال زنان پیامدهای منفی متنوعی نیز مانند کم‌توجهی به رابطه همسری، سست شدن کانون خانواده و سردی روابط زوجین، محرومیت فرزندان از نظارت و حمایت مادر فشار مضاعف به زنان، افزایش بیکاری مردان، کاهش میل به فرزندآوری، کاهش نرخ موالید، وابستگی به صاحب کار و افزایش انتظارات مالی ذکر شده است. این پیامدها خاستگاه مشاجرات خانوادگی، آسیب‌های روحی و جسمی زن، سردی روابط عاطفی زوجین، افزایش آمار طلاق و شانه خالی کردن از فرزندپروری بوده است.

به طور کلی باز گذاشتن میدان برای بروز توانایی‌ها و شکوفایی استعدادهای زنان با حفظ شخصیت و کرامت انسانی آنان و حفظ مصالح خانوادگی، ارزش بسیار دارد. اگر مشارکت زنان در محیط کار با سیاست‌های درستی همراه شود، کشور دچار کاهش زاد و ولد و پیری جمعیت نخواهد شد. بنابراین، دولت‌ها باید برای بهره‌گیری کامل از استعدادها و توانایی‌های سرشار زنان، ضمن برداشتن موانع موجود بر سر راه مشارکت زنان، مادران و همسران شاغل و موفق را در جامعه و در کنار مردان به کار گیرند. تدوین طرح جامع اشتغال زنان در نظام جمهوری اسلامی که با توجه هم زمان به شرایط کنونی و آینده جامعه، ویژگی‌ها و کارآمدی‌های زنان، آموزه‌های دینی و اهداف انقلاب اسلامی، قابل دفاع باشد، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

گروهی از زنان پرستار ایرانی در ایام کرونا

اشتغال بانوان در سازمان تأمین اجتماع

منابع

قرآن کریم.

• ابرقویی، حسام‌الدین، «نقشه اشتغال زنان در ایران؛ پرکارترین زنان ایران در کدام استان هستند؟»، وب‌سایت اکو ایران، تاریخ درج مطلب: 28 بهمن 1403ش.

• ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللالی، قم، مؤسسه سید الشهداء، ۱۴۰۳ق.
• ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
• «اشتغال زنان یک پنجم مردان است؛ ۷۵ درصد فعالیت زنان در بخش خصوصی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1404ش.
• العسقلانی، ابن‌حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
• العسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، ۲۰۰۰م.
• پناهی، علی‌احمد، «اشتغال؛ آثار تربیتی و روان‌شناختی»، ماهنامه معرفت، شماره ۱۱۹، ۱۳۸۶ش.
• تقوی، نعمت‌الله، محمدی، قادر، «بررسی تأثیر اشتغال خارج از خانه زنان بر روابط خانوادگی (مقاله پژوهشی دانشگاه آزاد)»، مطالعات علوم اجتماعی ایران، سال یازدهم، شماره ۳ (پیاپی ۴۲)، پاییز ۱۳۹۳ش.
• توسلی، غلام‌عباس، جامعه‌شناسی کار و شغل، تهران، سمت، ۱۳۷۵ش.
• جارالهی، عذرا، «تاریخچه اشتغال زن در ایران»، فصلنامه علوم اجتماعی، ۲(۳.۴)، ۱۳۷۲ش.
• جوادی آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، قم، اسراء، ۱۳۸۳ش.
• «چند درصد شاغلان کشور زن هستند؟+ نمودار»، اقتصادنیوز، تاریخ درج مطلب: 4 مرداد 1403ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن‏، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، به‌تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، ۱۴۰۹ق.
• خیری، یوسف، بانوان شیعه، شماره ۹، ۱۳۸۵.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۸ش.
• دیواندری، تکتم؛ پور عبدالله، کبری، «پیشرفت فرهنگی و آسیب‌شناسی اشتغال زنان»، پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، بهار و تابستان ۱۳۹۵ش.
• زیبایی نژاد، محمد‌رضا، تأثیر اشتغال زنان بر روابط خانواده، نشست آزاد اندیشی، برگزار کننده: مدرسه علمیه فاطمیه اندان و الزهرا(س) خمینی شهر، ۱۳۹۷ش.
• «سیاست‌های اشتغال زنان در جمهوری اسلامی ایران»، مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، در وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ تصویب: ۲۰ مرداد ۱۳۷۱ش.
• طوسی، محمد بن حسن‏، تهذیب الأحکام، به‌تحقیق حسن الموسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیه‏، ۱۴۰۷ق‏.
• علاسوند، فریبا، زن در اسلام، قم، هاجر، چ ششم، ۱۳۹۷ش.
• فرهادیان، فاطمه، «اثرات و پیامدهای منفی اشتغال زنان»، پیام زن، شماره ۲۱۸، اردیبهشت ۱۳۸۹ش.
• قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1358/1/10ش.
• قانون مدنی، مصوب 1307/2/18ش.
• قانون آئین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب ( در امور مدنی)، مصوب 1379/1/21ش.
• قدیر، محسن، «اشتغال زنان از منظر اسلام و غرب»، مجموعه هم‌اندیشی بررسی مسائل و مشکلات زنان، اولویت‌ها و رویکردها، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، ۱۳۸۰ش.
• قره‌باغیان، مرتضی، فرهنگ اقتصاد و بازرگانی، تهران، مؤسسه فرهنگی رسا، ۱۳۷۳ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب‏، الکافی، تصحیح دارالحدیث، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.
• گاردنر، ویلیام، جنگ علیه خانواده، ترجمه معصومه محمدی، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، ۱۳۹۶ش.
• «لغو تعهد ۸۰۰ پزشک زن با اجرای یک قانون!/ یک پزشک سهم 18 هزار نفر جمعیت تلنگ»، وب‌سایت عصرهامون، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1401ش.
• محمّدی ری‌شهری، محمّد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۶ش.
• مطهری، مرتضی، «نظری بر نظام اقتصادی اسلام»، در مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.
• مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• ملک‌زاده، فهیمه، «نقش اشتغال زنان در توسعه و تعدد نقش‌ها»، فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شماره ۴۹، ۱۳۸۷ش.
• «نگاهی به کارآفرینی زنان در ایران و خاورمیانه؛ جسارت و نوآوری زیر سقف شیشه‌ای»، وب‌سایت پیوست، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1403ش.
• «وجود ۶۶ هزار پزشک زن در کشور/ بیش از ۹ هزار استاد پزشکی، زن هستند»، مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 26 دی 1401ش.
• «وضعیت قرمز زنان در بازار کار 3 استان»، وب‌سایت اکو ایران، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1403ش.
• هاشمی‌زاده، فخرالسادات، «معمای اشتغال زنان در «سیستان و بلوچستان»»، وب‌سایت اکوایران، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1403ش.
• «64درصد از جامعه فرهنگیان را بانوان تشکیل می‌دهند»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1401ش.
• «۷۰درصد پرستاران کشور زن هستند»، مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1402ش.
• «۹۱ شهرستان بدون متخصص زنان و زایمان/ پیدا و پنهان مشکلات زنانه»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 6 آبان 1402ش.