آینه‌دوزی

آینه‌دوزی؛ دوخت آینه روی پارچه و لباس.

آینه‌دوزی از هنرهای کهن و ارزشمند استان سیستان و بلوچستان است که در قالب‌های گوناگون، بر روی پوشاک سنتی، تزئینات پارچه‌ای و آویزهای دیواری اجرا می‌شود. این هنر با دوخت تکه‌های کوچک آینه بر پارچه، جلوه‌ای خاص از درخشش و زیبایی را پدید می‌آورد. در فرهنگ بلوچ، آینه نمادی از خورشید، زایش، قدرت، تولد و آبادانی است؛ از این‌رو هنرمندان بلوچ با بهره‌گیری از آن، مفاهیم زندگی، روشنایی و امید را در آثار خویش متجلی می‌سازند.

تعریف آینه‌دوزی

آینه‌دوزی شامل دوختن آینه‌های کوچک در ابعاد مختلف مربع، دایره، مثلث، بیضی و اشک با انواع نخ‌های ابریشمی رنگی و نخ عمامه روی لباس‌های محلی و آویزهای دیواری است.

تاریخچۀ آینه‌دوزی

هنر آینه‌دوزی از بلوچستان پاکستان به سیستان ایران آورده شده است. این هنر در دورۀ صفویه به اوج شکوفایی خود رسید که مرکز اصلی آن در ایران، زابل و سیستان و بلوچستان بود.

مواد تشکیل‌دهندۀ آینه‌ها

درگذشته آینه‌ها از ورقه‌های نازکی چون برنج، مس یا نقره ساخته می‌شدند؛ اما امروزه آینه‌های پلکسی در اندازه‌ها و طرح‌های مختلف در بازار عرضه می‌شوند.

فرآیند آینه‌دوزی

برای شروع فرآیند آینه‌دوزی ابتدا طرحی روی پارچه کشیده و سپس روی کارگاه گلدوزی محکم می‌شود. هنرمند آینه را روی پارچه می‌چسباند و سپس اطراف آن را با انواع دوخت‌های ساده، قلاب‌بافی یا زنجیره‌ای تزیین می‌کند.

کاربرد آینه‌دوزی

آینه‌دوزی میان بومیان بلوچستان برای تزیین مرکب نوعروسان و اتاق‌ها و خانه‌های مسکونی به‌کار می‌رود. علاوه‌براین، به‌دلیل انعکاس نور، آینه درخشندگی قابل توجهی به قطعه می‌دهد و اغلب زنان در مراسم‌های خاص مانند عروسی، لباس‌هایی با تزیین آینه می‌پوشند.

آینه‌دوزی علاوه‌بر لباس، در تزیین دکوراسیون منزل، رومیزی، آباژور، روکش کوسن، کمربند و کیف نیز کاربرد دارد.

سبک‌های مختلف آینه‌دوزی

زنان مناطق مختلف، سبک‌های متفاوتی از آینه‌دوزی دارند. مثلاً در گجرات، آینه‌ها با الگوهای آزاد و بی‌قائده‌ای به‌پارچه دوخته می‌شوند. در راجستان، اسب‌ها، فیل‌ها و طاووس‌ها در کنار آینه‌ها گلدوزی می‌شوند. در سند، آینه‌ها با گلدوزی‌هایی از مربع‌های مورب و طرح‌های هندسی و در پاکستان با طرح‌های ساده تزیین می‌شوند.

شیوه‌های دوخت آینه‌دوزی

آینه‌دوزی به دو روش زنجیره و بست‌دوزی روی لباس دوخته می‌شود. در روش زنجیره، ابتدا نخ را از زیر سوزن رد می‌کنند و با زدن یک بخیه، حلقه‌ای شبیه زنجیر شکل می‌گیرد. این دوخت از بالا به پایین انجام می‌شود و حلقه‌ها پشت سر هم، شکل زنجیرۀ منظمی را می‌سازند. بست‌دوزی، دوخت یک بخیه برای اتصال آینه روی پارچه است.

آینه‌دوزی بلوچی

آینه از عناصر فرهنگی و هنری مهم در سوزن‌دوزی بلوچی به شمار می‌رود. آینه در زبان بلوچی «آدینَک» نام دارد که به دوخت آن «آدینک دوچی» یا سامان گفته می‌شود. آینه تقریباً در تمام مناطق بلوچستان کاربرد دارد؛ اما بومیان منطقه، مبدأ اصلی آن را جنوب سیستان می‌دانند. همچنین معتقد هستند که اگر شباهت‌هایی بین آینه‌دوزی بلوچی با آینه‌دوزی‌های کشورهایی چون هند و پاکستان وجود دارد، تنها به‌دلیل شباهت‌های فراوانی است که اقوام بلوچ به‌ویژه اهالی جنوب استان از نظر زبان، فرهنگ و نژاد با کشورهای همسایه دارند.

نمادگرایی در آینه‌دوزی بلوچ

آینه به‌دلیل ویژگی بازتابندگی خود، در فرهنگ‌های گوناگون دارای مفاهیم و نمادهای بسیاری است. این شیء همواره نشانه‌ای از خورشید، آتش، قدرت، تولد و آبادانی در فرهنگ بلوچ به کار می‌رود:

الف) اشاره به آتش، نور و روشنایی

ستاره

ستاره، شناخته‌شده‌ترین نقش میان سوزن‌دوزان بلوچ است که در تمام مناطق استان از آن برای تزیین لباس در قسمت حاشیه استفاده می‌کنند. مردم بلوچ واژۀ ستاره را در ارتباط با خورشید به‌کار می‌برند، چراکه خورشید منبع نور و درخشنده‌ترین پدیده در مناطق کویری است. هنرمندان بلوچی از نقش خورشید الهام می‌گیرند و نمادی از آن را روی لباس سوزن‌دوزی می‌کنند و تابش و گرمای آن را با آینه گره می‌زنند.

سه آدینکی

نقش سه آدینکی از سه آینۀ دایره‌ای‌شکل تشکیل شده است. این دایره‌ها به‌گونه‌ای کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند که در مرکز، مثلثی با رأس رو به بالا را به‌وجود آورده است. این مثلث، نمادی از شعله‌های آتش و اشعۀ نور خورشید است. سه آدینکی بیشتر در حاشیۀ لباس به‌کار می‌رود.

کَپ و نال

نقش یک لوزی است که درون آن دو لوزی در مرکز طراحی شده است. مرز بین لوزی بزرگ و کوچک با دوخت‌های فشرده و رنگی مشهور به «جالر» و حاشیۀ لوزی کوچک با دوخت «گورچم» (چشم باز و بسته) سوزن‌دوزی شده است. این نقش اغلب در جنوب استان و درقسمت‌های مختلف لباس کاربرد دارد و گاهی نیز به‌صورت کَپ (نصف و ناقص) دوخته می‌شود.

جنبۀ نمادین نقش کپ و نال در ارتباط با رسم کهن نال در بلوچستان است که از آن به‌عنوان سوگند آتش یاد می‌شود. در میان برخی از طوایف بلوچستان رسم است که با استفاده از شعله‌های آتش گناهکار را از بی‌گناه تشخیص دهند؛ به این صورت که اگر دست متهم در آتش سوخت، مجرم و در غیر این صورت بی‌گناه است.

نقش کَپ نیز داستان «شهداد و مهناز» را یادآوری می‌کند که در آن مهناز برای اثبات بی‌گناهی خود تصمیم به انجام مراسم سوگند نال را دارد؛ اما مهناز این مراسم را به‌طور کامل اجرا نمی‌کند و به‌همین‌دلیل «کپ» در زبان بلوچی نصف و ناقص معنا می‌شود.

بانوی بلوچی با سوزن‌دوزی این نقش قصد دارد صحنه‌ای از مراسم سوگند نال را به تصویر کشد و برای نشان دادن شعله‌های آتش از آینه استفاده می‌کند و آن را در مرکز قرار می‌دهد. در واقع آتش نشانه‌ای از پاک‌کنندگی جهان از پلیدی‌ها است و در فرهنگ بلوچ آن را وسیلۀ داوری و آزمون قرار می‌دهند.

هفتصد آدینکی

نقشی که از تکرار پشت سرهم آینه‌های گرد و دوخت پریوار به وجود آید، هفت آدینکی نام دارد. در این نقش بیشترین آینه به‌کار رفته و برخی هنرمندان نیز آن را با نام «هزار آینه‌ای» می‌شناسند.

مردم بلوچ استفاده از این نقش را عنصری درخشان برای زیبایی بیشتر لباس عروس می‌دانند. برخی نیز بر این باور هستند که استفاده از تعداد بالای آینه‌ها در لباس، به زیبایی آن می‌افزاید و چشم نامحرم را به‌سوی شخص پوشندۀ لباس جذب می‌کند. از این رو پوشیدن آن در حالت عادی و ملأ عام گناه است.

استفاده از این نقش روی لباس اشاره به قسم نال و پاک‌کنندگی توسط آتش دارد.

آینه در این نقش نماد دنیا و آخرت را نشان می‌دهد. در دنیا به‌عنوان عنصر درخشان برای تزیین لباس کاربرد دارد و زمانی نماد آتش خواهد بود که وسیلۀ انحراف نامحرم شود.

گُل کُندی

این نقش از چند ضلعی تشکیل شده که در مرکز آن لوزی دیده می‌شود. درگذشته این نقش تنها در قسمت پیش‌سینه و جیب دوخته می‌شد؛ اما امروزه از آن در حاشیۀ لباس نیز استفاده می‌شود.

خطوط متقاطع این نقش پدیده‌های طبیعی ناهموار جغرافیایی بلوچستان را تداعی می‌کند و نمادی از غارهای استان با کُنج‌های تنگ و تاریک در دل کوه را نشان می‌دهد. مردم بلوچ به مکان‌هایی که گوشه‌های بسیار دارد «کُندی» می‌گویند که با شکل ظاهری این نقش نیز مطابقت دارد.

بانوی بلوچ با طراحی حاشیۀ پلکانی ناهمواری‌های کوه و مسیر رسیدن به غار را نشان می‌دهد. آینه‌های دوخته شده در اطراف مسیر پلکانی، نمادی از نور و روشنایی است که توسط خود انسان به‌وسیلۀ روشن کردن مشعل برای روشنایی و گرمای درون غار به‌کار رفته است.

شمس بانور

این طرح از چند نقش که شامل یک چشم، یک شکل هندسی، دو نقش گیاهی، خورشید و اشکال هندسی مربع و دایره است، تشکیل شده است. این طرح بیشتر در حاشیۀ لباس به‌ویژه سر آستین‌ها کاربرد دارد.

«بانور» در فرهنگ بلوچی به دختر آراسته‌ای گفته می‌شود که جشن عروسی وی برپا است. شمس بانور نیز قطعه‌ای از طلا است که روی پیشانی عروس آویزان می‌شود. بنابراین طرح چشم نمادی از چشم‌های آرایش‌شدۀ عروس است که بالاتر از سایر نقش‌ها قرار دارد و نشان از شاخص بودن او در این مراسم است.

اشکال هندسی این طرح نیز نماد حجلۀ عروس است. آینۀ دوخته شده وسط این طرح نیز نماد آب یا آینه در مراسم «آینه و قرآن» است.

ب) اشاره به آب روان و آبادانی

حریر

حریر، نقش پی در پی آینه‌های لوزی و مربع‌شکل است که فضای بین آن‌ها با سوزن‌دوزی تزیین شده است. تکرار آینه‌ها در حاشیۀ لباس حرکت آب را تداعی می‌کند که در مسیری مشخص در حرکت است.

کُردِلُک

نقش کردلک از دو مربع تودرتو تشکیل شده که فاصلۀ بین آن با خطوط عمود بر اضلاع به‌صورت مشبک دوخته شده‌اند. وسط این نقش نیز آینۀ کوچک به‌شکل دایره تعبیه شده است. استفاده از این نقش بیشتر در منطقۀ سراوان کاربرد دارد و معمولاً در قسمت پیش‌سینۀ لباس دوخته می‌شود.

کردلک در زبان بلوچی به‌معنای باغ کوچک بوده و نمادی از زمین‌های کشاورزی و باغ‌های سرسبز است که اطراف آن با حصار بسته شده است. آینۀ کار شده وسط این نقش، نماد آب است؛ چراکه آب عنصری حیاتی برای حاصلخیزی زمین محسوب می‌شود. همچنین به‌دلیل کم‌آبی و کویری بودن منطقه، آینه نسبت به سایر نقوش کوچک‌تر درنظر گرفته شده است.

تک زَراَفشان

نقش تک زرافشان از چهار مربع تشکیل شده که به‌شکل لوزی به‌یکدیگر چسبیده‌اند. در اضلاع خارجی لوزی‌ها، هشت مثلث طراحی شده که در فاصلۀ بین آن‌ها گل‌های کوچکی سوزن‌دوزی شده است. این نقش در قسمت پیش‌سینه، روی جیب و گاهی به‌صورت پراکنده روی لباس دوخته می‌شود.

درون هریک از لوزی‌ها آینه‌ای دایره‌ای‌شکل قرار گرفته که نمادی از آب چشمه برای رویش گیاهان است.

گل و گلدان

این نقش تصویر گل درون گلدان را نشان می‌دهد. مرکز گلدان، ریشۀ گل محسوب می‌شود که به‌وسیلۀ آینه‌ای دایره‌ای‌شکل گلدوزی شده است. گل و گلدان از نقوش قدیمی در فرهنگ بلوچ است که اغلب در حاشیۀ لباس استفاده می‌شود و نمادی از آب در حیات گیاه است؛ چراکه داستان آفرینش گل از دل خاک را نشان می‌دهد.

پردیسی

نقش پردیسی از یک آینۀ لوزی‌شکل تشکیل شده که دو طرف آن دو برگ و روی رأس آن یک گل قرار دارد. آینه در این نقش همچون گل و گلدان درون خاک قرار دارد و نماد آبی است که حیات ریشۀ گیاه را تضمین می‌کند.

کوه‌دامُن

کوه‌دامُن نقشی شبیه کوه است که اطراف آن با آینه‌هایی تزیین شده است. این نقش به‌صورت پیوسته در حاشیۀ لباس دوخته می‌شود و نشان‌دهندۀ طبیعت منطقۀ دامن با دره‌های سبز و رودخانه‌های بسیار است.

ج) اشاره به معصومیت و پاکی

مروارید

مروارید، نقشی لوزی‌شکل است که زائده‌های کوچکی از چهار ضلع آن خارج شده است. درون این لوزی، آینه‌ای دایره‌ای‌شکل قرار دارد. این نقش شبیه مروارید در صدف است که در این‌جا یک قطره آب را در دل خود می‌پروراند.

نقش مروارید نماد عفت و پاکدامنی است که روی لباس زنان به‌ویژه پیراهن عروس سوزن‌دوزی می‌شود.

نُه آدینکی

نقش نه آدینکی از تزیینات کاربردی جنوب استان است و برای تزیین تمام قسمت‌های لباس از آن استفاده می‌شود. در سوزن‌دوزی این نقش، یک آینه در مرکز و هشت آینۀ دیگر به‌صورت دایره‌ای‌شکل دور تا دور آینۀ مرکزی دوخته شده‌اند.

نه آدینکی نماد تولد است؛ چراکه عدد نه در باور عمومی مردم نشان‌دهندۀ مدت زمان لازم برای تکامل جنین و همچنین پاکی و معصومیت نوزاد متولد شده است.

چَم آهوگ

نقش چم آهوگ از یک لوزی مشبک تشکیل شده که درون هریک از رأس‌های آن آینه‌ای مربع‌شکل تعبیه شده است. هنرمندان بلوچی از این نقش به‌صورت کامل یا نیمه در همۀ قسمت‌های لباس استفاده می‌کنند.

در زبان بلوچی آهو، «آسک» یا «آهوگ» نادیده می‌شود و به‌دلیل ویژگی‌های ظاهری چون چشم‌های زیبا همواره مورد توجه انسان‌ها بوده و از آن به‌عنوان نماد زنانه یاد می‌شود.

در فرهنگ بلوچ نیز چم آهوگ را در وصف دخترانی به‌کار می‌برند که چشمی زیبا دارند. از سویی آهو در مناطق گرمسیری به‌دنبال آب است و به سوی چشمه می‌رود؛ درنتیجه چشم آهو با آب در ارتباط است و زنان بلوچی با دوخت آینه در این نقش، زلالی آب را نشان می‌دهند. چم آهوگ نیز نمادی از چشم دختران بلوچ است که هنرمند بلوچی خلوص و پاکی آن را با آینه پیوند می‌زند.

اشک عروس

اشک عروس از یک لوزی تشکیل شده که درون آن آینه‌ای دایره‌ای‌شکل قرار گرفته است. دو ضلع بیرونی لوزی با خطوطی شبیه مژه طراحی شده است. درگذشته این نقش روی لباس عروس به‌صورت تکی و قرینه دوخته می‌شد.

اشک عروس شبیه چشم و نمادی از چشم آرایش‌شدۀ عروس است. آینۀ دوخته شده در این نقش نمودی از اشک یا قطرۀ آب است که نشان از پاکی و طهارت دارد.

د) اشاره به خودآگاهی، عشق، استقامت و از خودگذشتگی

مورت تاک

مورت تاک، نقش یک لوزی است که درون آن آینه‌ای دایره‌ای‌شکل سوزن‌دوزی شده است. در دو طرف این لوزی مثلث‌هایی طراحی شده‌اند که روی قائدۀ آن‌ها خطوطی شبیه دندانه‌های شانه تکرار شده است.

مورت، نام درختی است که از برگ‌های پودر شدۀ آن برای درمان ریزش مو استفاده می‌شود. بنابراین ارتباط این نقش با نام‌گذاری آن در خطوط شانه‌مانندی است که در قسمت‌های مختلف نقش دیده می‌شود؛ چراکه کاربرد شانه، آرایش مو است و قرار گرفتن آن کنار آینه خودآرایی و جوانی را در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند.

در فرهنگ بلوچی مادر را به آینه و دختر را به شانه تعبیر می‌کنند؛ از طرف دیگر چون فرد در مرحلۀ جوانی نیازمند راهنمایی برای انتخاب مسیر درست است، بنابراین مادر واقعیت‌های زندگی را برای فرزند خود آشکار می‌کند و مسیر درست را به او نشان می‌دهد. در نتیجه آینه در این نقش هم نماد جوانی و هم تربیت درست در جهت تشخیص راه درست از نادرست است.

چَم مژه

این نقش از یک دایره در مرکز تشکیل شده که در چهار جهت آن چهار مثلث طراحی شده است. روی قاعدۀ هر یک از مثلث‌ها خطوطی شبیه مژه قرار دارد. از این طرح به‌صورت کامل در تمام قسمت‌های لباس و به‌صورت نیمه در حاشیۀ لباس کاربرد دارد. خطوط روی قاعدۀ مثلث‌ها به‌رنگ مشکی دوخته می‌شود و یادآور مژه‌های چشم بانوان بلوچی است.

بانوان بلوچ برادر را بسیار گرانقدر می‌دانند و از آن به‌عنوان نور چشم خواهر یاد می‌کنند. درنتیجه نقش چم مژه نماد پشتیبانی و عشق خواهر به برادر را نشان می‌دهد.

دل‌بنده

نقش دل‌بنده چارچوب کلی چادر عشایر را از نمای بالا نشان می‌دهد که شبیه مربع است. از اطراف این نقش زائده‌هایی به‌سمت بیرون طراحی شده که درواقع همان میخ‌های نگه‌دارندۀ چادر هستند. این نقش با آینه‌های بسیاری تزیین شده و اشاره به حجلۀ عروس و داماد دارد؛ چراکه در فرهنگ بلوچی رسم است چادر عروس را آینه‌بندان کنند.

نقش دل‌بنده علاوه‌بر خاصیت تزیینی نمادی از عشق و زندگی زناشویی است.

کوه سر عاشق

چارچوب کلی این نقش شبیه کلبه‌ای است که سقف آن با خطوط موازی و به هم پیوسته‌ای سوزن‌دوزی شده است. درون این نقش سه آینۀ دایره‌ای‌شکل درون قابی از دوخت‌های تزیینی قرار گرفته‌اند. این نقش بیشتر در جنوب استان و به‌عنوان حاشیه در لبۀ پیراهن و سر آستین‌ها کاربرد دارد.

نام کوه و تصویر کلبه‌مانند آن کوچ‌نشینی و بیابان‌گردی قوم بلوچ را نشان می‌دهد و نقش کوه سر عاشق نماد عشق و پیوند زناشویی است.

کوه بندر

کوه بندر نقش یک لوزی مشبک است که درون هر یک از خانه‌های آن آینه‌ای دایره‌ای‌شکل دوخته شده است. از این طرح هم در قسمت پیش‌سینه و هم به‌صورت حاشیه در لبۀ لباس استفاده می‌شود.

این طرح مختص منطقۀ چابهار است و بومیان آن کوه را به‌معنای تکه سنگ می‌شناسند که به‌جهت سخت بودن، نمادی از استواری و مقاومت تلقی می‌شود.

پنج همسایه

این نقش از پنج مربع تشکیل شده که به‌صورت علامت مثبت کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. درون هریک از مربع‌ها، یک آینه سوزن‌دوزی شده است.

هدف هنرمند از ترسیم پنج مربع کنار یکدیگر می‌تواند اشاره‌ای به خانه‌های همسایگان باشد؛ چراکه در فرهنگ بلوچ، همسایه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و آن را نزدیک‌تر از هر شخص دیگر به‌خود می‌دانند. بنابراین این نقش نمادی از وصلت، ارتباط و هماهنگی بین افراد تلقی می‌شود.

ه) اشاره به دارندگی و قدرت

شَرین جَنِک

نقش یک لوزی با دایره‌ای در مرکز است که بر هریک از رئوس آن یک مثلث بزرگ همراه با 6 مثلث کوچک قرار گرفته‌اند. این نقش نیز در قسمت پیش‌سینۀ لباس دوخته می‌شود.

شرین جنک در فرهنگ بلوچ به زنی با صفات برگزیده گفته می‌شود که یکی از صفات شاخص آن استفاده از زیورآلات فراوان است. درنتیجه آینه در این نقش نماد زیبایی و دارندگی فرد است.

دژ

دژ یک نقش لوزی است که درون آن 5 آینۀ دایره‌ای‌شکل قرار دارد. از این نقش در قسمت‌های مختلف لباس استفاده می‌شود. دژ به سازه‌های محکم که بیشتر جنبۀ نظامی دارد، گفته می‌شود. درنتیجه آینه در نقش دژ نماد قدرت تلقی می‌شود.

---

منابع

• آذرلی، غلامرضا، فرهنگ کوچک پارسی-بلوچی، بلوچی-پارسی، تهران، بهجت، 1394ش.
• «آینه‌دوزی روی لباس»، وب‌سایت پروژه هنر، تاریخ  درج مطلب: 18 خرداد 1402ش.
• افروغ، محمد، نماد و نشانه‌شناسی در فرش ایران، تهران، جمال‌هنر، 1389ش.
• افشار‌سیستانی، ایرج، عشایر و طوایف سیستان و بلوچستان، تهران، نسل دانش، 1370ش.
• پالوده، سما، «سرزمین آفتاب؛ آینۀ تمام نمایی از خاک مردم هنردوست سیستان»، پایگاه خبری حیات، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور 1403ش.
• جهان‌دیده، عبدالغفور، فرهنگ بلوچی-فارسی، تهران، معین، 1396ش.
• شوالیه، ژان و گربران، آلن، فرهنگ نمادها و نشانه‌ها، ترجمه سودابه فضایلی، تهران، جیحون، 1379ش.
• شوالیه، ژان و گربران، آلن، فرهنگ نمادها و نشانه‌ها، ترجمه سودابه فضایلی، تهران، جیحون، 1385ش.
• شوالیه، ژان و گربران، آلن، فرهنگ نمادها و نشانه‌ها، ترجمه سودابه فضایلی، تهران، جیحون، 1387ش.
• عناصری، جابر، تجلی دوازده ماه در آینۀ اساطیر و فرهنگ عامۀ ایران، مرند، قمری، 1374ش.
• گلستانه، مزار، فرهنگ عامه: ادبیات و شعر عامیانۀ مردم سیستان، مشهد، عروج اندیشه، 1386ش.
• میرزایی، فاطمه و مافی‌تبار، آمنه، «تحلیل و طبقه‌بندی نقش آینه در سوزن‌دوزی بلوچ از منظر باورهای فرهنگی»، فصلنامۀ هنرهای صناعی اسلامی، بهار و تابستان 1402ش.
• «هنر اصیل ایرانی»، وب‌سایت بلوگفا، تاریخ بازدید: 13 آبان 1404ش.