پرش به محتوا

پیش‌نویس:گنبد خشتی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌ترتفاوت با ویرایش جدیدتر ←
دیداریویکی‌متن
project>زهرا غلامی
بدون خلاصۀ ویرایش
project>زهرا غلامی
ابرابزار
خط ۱: خط ۱:
<big>'''گنبد خشتی'''</big>؛ بنایی تاریخی- مذهبی در شهر مشهد.<br>
{{درشت|'''گنبد خشتی'''}}؛ بنایی تاریخی- مذهبی در شهر مشهد.


'''گنبد خشتی''' یک بنای تاریخی و مذهبی در شهر مشهد است که متعلق به دورۀ تیموری است و قدمت آن حدود ۶۰۰ سال تخمین زده می‌شود. این بنا آرامگاه امامزاده سیدمحمد از نوادگان امام موسی بن جعفر است و در خیابان طبرسی مشهد واقع شده است. این اثر تاریخی در سال 1345ش، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.  
'''گنبد خشتی''' یک بنای تاریخی و مذهبی در شهر مشهد است که متعلق به دورهٔ تیموری است و قدمت آن حدود ۶۰۰ سال تخمین زده می‌شود. این بنا آرامگاه امامزاده سیدمحمد از نوادگان امام موسی بن جعفر است و در خیابان طبرسی مشهد واقع شده است. این اثر تاریخی در سال ۱۳۴۵ش، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.


==نام‌گذاری==
== نام‌گذاری ==
دلیل نام‌گذاری این مقبره، خشتی بودن گنبد آن است. این مکان تاریخی که همواره به‌دلیل نزدیکی به حرم امام رضا، در بی‌توجهی قرار می‌گرفته، نزد مردم مشهد به «شاهزاده غریب» معروف شده است. همچنین، مردم مازندران، از اصطلاح «فقیر بِرار» برای این امام‌زاده استفاده می‌کردند، زیرا آنها بر این باور بودند که سیدمحمد از برادران امام رضا است. از دیگر القابی که برای این امام‌زاده در طول تاریخ استفاده شده می‌توان به «امام‌زاده نون‌ماستی» یا «آقا نون‌ماستی» اشاره کرد. دلیل این نام‌گذاری، دخیل بستن زنان در روزهای سه‌شنبه به این امام‌زاده بوده است. آنها بنا بر رسمی 200 ساله، نذر می‌کنند که اگر حاجت‌روا شوند، به اندازۀ وسع خود، مقداری نان و ماست را بین زائران این امام‌زاده توزیع کنند.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/27432/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%87%D9%85%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D9%87-%D8%B4%D8%B4%D8%B5%D8%AF-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D9%85%D8%B7%D9%87%D8%B1-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7%D8%B9 «گنبد خشتی؛ همسایۀ ششصد سالۀ حرم مطهر امام رضا»، خبرگزاری شهرآرانیوز.]</ref>
دلیل نام‌گذاری این مقبره، خشتی بودن گنبد آن است. این مکان تاریخی که همواره به‌دلیل نزدیکی به حرم امام رضا، در بی‌توجهی قرار می‌گرفته، نزد مردم مشهد به «شاهزاده غریب» معروف شده است. همچنین، مردم مازندران، از اصطلاح «فقیر بِرار» برای این امام‌زاده استفاده می‌کردند، زیرا آنها بر این باور بودند که سیدمحمد از برادران امام رضا است. از دیگر القابی که برای این امام‌زاده در طول تاریخ استفاده شده می‌توان به «امام‌زاده نون‌ماستی» یا «آقا نون‌ماستی» اشاره کرد. دلیل این نام‌گذاری، دخیل بستن زنان در روزهای سه‌شنبه به این امام‌زاده بوده است. آنها بنا بر رسمی ۲۰۰ ساله، نذر می‌کنند که اگر حاجت‌روا شوند، به اندازهٔ وسع خود، مقداری نان و ماست را بین زائران این امام‌زاده توزیع کنند.<ref>[https://shahraranews.ir/fa/news/27432/گنبد-خشتی-همسایه-ششصد-ساله-حرم-مطهر-امام-رضاع «گنبد خشتی؛ همسایۀ ششصد سالۀ حرم مطهر امام رضا»، خبرگزاری شهرآرانیوز.]</ref>
==تاریخچه==
گنبد خشتی، مدفن یکی از نوادگان امام موسی بن جعفر (امام هفتم شیعیان) است که با هجده واسطه به امام زین‌العابدین (امام چهارم شیعیان) می‌رسد. هرچند، گروهی بر این باورند که او امام‌زاده نبوده و تنها یکی از پزشکانِ سپاه در دوران هارون‌الرشید بوده که در راه مَرو درگذشته و در این نقطه (شهر تاریخی نوغان) به خاک سپرده شده است.<ref> [https://www.eghamat24.com/blog/2283/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.]</ref><br>کارشناسان، بنای اولیۀ این بقعه را، با توجه به شیوۀ معماری آن، مربوط به دوران [[تیموریان]] می‌دانند که در عصر [[صفویان]] و سپس در دورۀ [[قاجاریان]] تکمیل شده است. برای مثال، گنبد خشتی و بقعۀ این بنا، در دوران شاه‌عباس صفوی ساخته شد. قدمت این بنا، در حدود 600 سال تخمین زده شده است.<ref>[https://www.eghamat24.com/blog/2283/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.]</ref> بنابراین، گنبد خشتی، پس از حرم امام رضا، قدیمی‌ترین زیارتگاه در مشهد به‌شمار می‌رود.<ref>[https://traveltomashhad.ir/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF/ «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد.]</ref>
==معماری==
این بقعه، از نظر معماری، شامل دو بخش مهم و پیوسته است: فضای زیر گنبد به‌صورت چهار شاه‌نشین و هشتی ورودی. پلان این بنا، شامل سرداب، چهارطاقی دارای چهار ایوان که بر روی سرداب واقع‌ شده و گنبدی ساقه‌دار بر فراز این بنا است.<ref>[https://traveltomashhad.ir/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF/ «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.]</ref> برای ورود به داخل این مقبره، لازم است از دالانی مسقف و با ارتفاع چهار متر به سطحی در زیر زمین رفت. طول این دالان، در حدود 4.7 متر است که به محوطۀ ضریح ختم می‌شود. محوطۀ ضریح نیز دارای ابعادی در حدود 9.5 در 7 متر بوده و سقفی بلند به ارتفاع 12 متر دارد.<ref>[https://www.eghamat24.com/blog/2283/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.]</ref>


همچنین، بنای گنبد خشتی، دارای چهار ایوان است که یکی از آنها، مدخل اصلی سایت و سه ایوان دیگر، به فضاهای اطراف دسترسی دارند. کل این بنا، از آجر و گچ ساخته‌ شده و گنبد آن نیز از دو پوشش تشکیل شده است. معماران، از [[مقرنس‌کاری|مقرنس‌های]] گچی زیبا برای تزئین داخل گنبد استفاده کرده‌اند. همچنین، بر روی مزار سیدمحمد، سنگ قبری در ابعاد 183 در 76 سانتی‌متر و ارتفاع 79 سانتی‌متر گذاشته شده است. این سنگ قبر، به‌صورت صندوقی برش داده شده و داخل آن آیاتی از قرآن به خط کوفی و معلقی، شجره‌نامۀ کامل سیدمحمد و نقوش زیبای گل و گیاه حکاکی شده است. علاوه بر آن، بر حاشیۀ این سنگ قبر، سلام و صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث و در شش قاب حک شده است.<ref>[https://www.safarbazi.com/mag/gonbad-kheshti-in-mashhad/ «همسایۀ 600 سالۀ امام رضا»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری سفربازی.]</ref>
== تاریخچه ==
گنبد خشتی، مدفن یکی از نوادگان امام موسی بن جعفر (امام هفتم شیعیان) است که با هجده واسطه به امام زین‌العابدین (امام چهارم شیعیان) می‌رسد. هرچند، گروهی بر این باورند که او امام‌زاده نبوده و تنها یکی از پزشکانِ سپاه در دوران هارون‌الرشید بوده که در راه مَرو درگذشته و در این نقطه (شهر تاریخی نوغان) به خاک سپرده شده است.<ref>[https://www.eghamat24.com/blog/2283/گنبد-خشتی-مشهد «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.]</ref>{{سخ}}کارشناسان، بنای اولیهٔ این بقعه را، با توجه به شیوهٔ معماری آن، مربوط به دوران [[تیموریان]] می‌دانند که در عصر [[صفویان]] و سپس در دورهٔ [[قاجاریان]] تکمیل شده است. برای مثال، گنبد خشتی و بقعهٔ این بنا، در دوران شاه‌عباس صفوی ساخته شد. قدمت این بنا، در حدود ۶۰۰ سال تخمین زده شده است.<ref>[https://www.eghamat24.com/blog/2283/گنبد-خشتی-مشهد «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.]</ref> بنابراین، گنبد خشتی، پس از حرم امام رضا، قدیمی‌ترین زیارتگاه در مشهد به‌شمار می‌رود.<ref>[https://traveltomashhad.ir/گنبد-خشتی-مشهد-امامزاده-سید-محمد/ «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد.]</ref>


==مرمت و بازسازی==
== معماری ==
یکی از اولین مراحل مرمت گنبد خشتی، متعلق به دوران قاجاریان است. در آن دوران، تمام قسمت‌های داخلی این بنا که نیاز به مرمت داشتند، به‌صورتی اساسی بازسازی شدند؛ برای مثال، قسمت‌های مختلف این مکان بهسازی شده و روی کتیبه‌های اصیل و مقرنس‌ها رنگ‌کاری‌های لازم صورت گرفته است.<ref>[https://tourgardan.com/blog/detail/886/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF بیاتی، «گنبد خشتی مشهد متعلق به کیست؟»، وب‌سایت تورگردان.]</ref>  
این بقعه، از نظر معماری، شامل دو بخش مهم و پیوسته است: فضای زیر گنبد به‌صورت چهار شاه‌نشین و هشتی ورودی. پلان این بنا، شامل سرداب، چهارطاقی دارای چهار ایوان که بر روی سرداب واقع شده و گنبدی ساقه‌دار بر فراز این بنا است.<ref>[https://traveltomashhad.ir/گنبد-خشتی-مشهد-امامزاده-سید-محمد/ «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.]</ref> برای ورود به داخل این مقبره، لازم است از دالانی مسقف و با ارتفاع چهار متر به سطحی در زیر زمین رفت. طول این دالان، در حدود ۴٫۷ متر است که به محوطهٔ ضریح ختم می‌شود. محوطهٔ ضریح نیز دارای ابعادی در حدود ۹٫۵ در ۷ متر بوده و سقفی بلند به ارتفاع ۱۲ متر دارد.<ref>[https://www.eghamat24.com/blog/2283/گنبد-خشتی-مشهد «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.]</ref>


مرمت اساسی دیگری در این بنا، توسط سازمان میراث فرهنگی از 1378ش تا 1380ش صورت گرفت و پس از آن، این بنای تاریخی‌مذهبی در اختیار بازدیدکنندگان و زائران قرار گرفته است.<ref> [https://www.eghamat24.com/blog/2283/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.]</ref>
همچنین، بنای گنبد خشتی، دارای چهار ایوان است که یکی از آنها، مدخل اصلی سایت و سه ایوان دیگر، به فضاهای اطراف دسترسی دارند. کل این بنا، از آجر و گچ ساخته شده و گنبد آن نیز از دو پوشش تشکیل شده است. معماران، از [[مقرنس‌کاری|مقرنس‌های]] گچی زیبا برای تزئین داخل گنبد استفاده کرده‌اند. همچنین، بر روی مزار سیدمحمد، سنگ قبری در ابعاد ۱۸۳ در ۷۶ سانتی‌متر و ارتفاع ۷۹ سانتی‌متر گذاشته شده است. این سنگ قبر، به‌صورت صندوقی برش داده شده و داخل آن آیاتی از قرآن به خط کوفی و معلقی، شجره‌نامهٔ کامل سیدمحمد و نقوش زیبای گل و گیاه حکاکی شده است. علاوه بر آن، بر حاشیهٔ این سنگ قبر، سلام و صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث و در شش قاب حک شده است.<ref>[https://www.safarbazi.com/mag/gonbad-kheshti-in-mashhad/ «همسایۀ 600 سالۀ امام رضا»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری سفربازی.]</ref>
==کتیبه‌ها==
بنای گنبد خشتی، دارای دو کتیبۀ [[قرآن|قرآنی]] است که در آنها، آیاتی از سورۀ ملک و واقعه نوشته شده‌اند. در کتیبۀ اول، بیست آیۀ ابتدایی سورۀ ملک را با خط ثلث، از ایوان جنوبی تا لبه‌های چهار ایوان ثبت کرده‌اند. در کتیبۀ دوم نیز هفده آیۀ اول سورۀ واقعه را، با خط ریحان، دور تا دور گنبد داخلی حک کرده‌اند.<ref> [https://traveltomashhad.ir/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF/ «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد.]</ref>
==مسیر دسترسی==
گنبد خشتی، در شهر [[مشهد]]، ابتدای خیابان طبرسی، نرسیده به میدان طبرسی، بازارچۀ احسان، کوچۀ خشتی قرار دارد.<ref> [https://www.kojaro.com/attraction/6728-%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C/ «گنبد خشتی»، وب‌سایت کجارو.]</ref>


==اثر فرهنگی‌، مذهبی، گردشگری گنبد خشتی بر منطقه==
== مرمت و بازسازی ==
گنبد خشتی مشهد علاوه بر اهمیت تاریخی و معماری، نقش بسیار مهمی در زندگی فرهنگی، مذهبی و گردشگری مردم منطقه ایفا می‌کند. این بنای باشکوه که آرامگاه امامزاده سلطان محمد است، به‌عنوان یک مرکز معنوی، محل عبادت و زیارت برای اهالی و زائران محسوب می‌شود و موجب افزایش ارتباط مردم با باورها و سنت‌های مذهبی خود شده است.<ref>[https://ourflight.ir/2024/07/28/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF/ «گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت پرواز ما.]</ref>
یکی از اولین مراحل مرمت گنبد خشتی، متعلق به دوران قاجاریان است. در آن دوران، تمام قسمت‌های داخلی این بنا که نیاز به مرمت داشتند، به‌صورتی اساسی بازسازی شدند؛ برای مثال، قسمت‌های مختلف این مکان بهسازی شده و روی کتیبه‌های اصیل و مقرنس‌ها رنگ‌کاری‌های لازم صورت گرفته است.<ref>[https://tourgardan.com/blog/detail/886/گنبد-خشتی-مشهد بیاتی، «گنبد خشتی مشهد متعلق به کیست؟»، وب‌سایت تورگردان.]</ref>


از بُعد گردشگری، گنبد خشتی از جاذبه‌های مهم شهر مشهد به‌شمار می‌رود که سالانه گردشگران و زائران زیادی را جذب می‌کند. این بنا فرصتی ارزشمند برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد تا با معماری دورۀ تیموری، هنر اسلامی و فرهنگ غنی ایرانی آشنا شوند. همچنین بازدید از گنبد خشتی تجربه‌ای فرهنگی همراه با آشنایی با رسوم محلی، مانند نذر نان و ماست، را به بازدیدکنندگان می‌دهد که نشان‌دهندۀ پیوند عمیق جامعه با این مکان تاریخی است. همچنین این گنبد به‌دلیل موقعیت جغرافیایی نزدیک به حرم امام رضا و دسترسی آسان، یک گزینۀ محبوب برای گردشگران و زائران است که می‌خواهند علاوه بر زیارت، از آثار تاریخی و فرهنگی مشهد بهره‌مند شوند. همچنین فضای پیرامون بنا با وجود فضاهای سبز، آب‌نماها و معماری جانبی، محیطی آرام و دلپذیر برای استراحت و تفکری معنوی فراهم می‌آورد.<ref>[https://ourflight.ir/2024/07/28/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF-%D8%AE%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF/ «گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت پرواز ما.]</ref>
مرمت اساسی دیگری در این بنا، توسط سازمان میراث فرهنگی از ۱۳۷۸ش تا ۱۳۸۰ش صورت گرفت و پس از آن، این بنای تاریخی‌مذهبی در اختیار بازدیدکنندگان و زائران قرار گرفته است.<ref>[https://www.eghamat24.com/blog/2283/گنبد-خشتی-مشهد «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.]</ref>


==پانویس==
== کتیبه‌ها ==
بنای گنبد خشتی، دارای دو کتیبهٔ [[قرآن|قرآنی]] است که در آنها، آیاتی از سورهٔ ملک و واقعه نوشته شده‌اند. در کتیبهٔ اول، بیست آیهٔ ابتدایی سورهٔ ملک را با خط ثلث، از ایوان جنوبی تا لبه‌های چهار ایوان ثبت کرده‌اند. در کتیبهٔ دوم نیز هفده آیهٔ اول سورهٔ واقعه را، با خط ریحان، دور تا دور گنبد داخلی حک کرده‌اند.<ref>[https://traveltomashhad.ir/گنبد-خشتی-مشهد-امامزاده-سید-محمد/ «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد.]</ref>
 
== مسیر دسترسی ==
گنبد خشتی، در شهر [[مشهد]]، ابتدای خیابان طبرسی، نرسیده به میدان طبرسی، بازارچهٔ احسان، کوچهٔ خشتی قرار دارد.<ref>[https://www.kojaro.com/attraction/6728-گنبد-خشتی/ «گنبد خشتی»، وب‌سایت کجارو.]</ref>
 
== اثر فرهنگی، مذهبی، گردشگری گنبد خشتی بر منطقه ==
گنبد خشتی مشهد علاوه بر اهمیت تاریخی و معماری، نقش بسیار مهمی در زندگی فرهنگی، مذهبی و گردشگری مردم منطقه ایفا می‌کند. این بنای باشکوه که آرامگاه امامزاده سلطان محمد است، به‌عنوان یک مرکز معنوی، محل عبادت و زیارت برای اهالی و زائران محسوب می‌شود و موجب افزایش ارتباط مردم با باورها و سنت‌های مذهبی خود شده است.<ref>[https://ourflight.ir/2024/07/28/گنبد-خشتی-مشهد/ «گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت پرواز ما.]</ref>
 
از بُعد گردشگری، گنبد خشتی از جاذبه‌های مهم شهر مشهد به‌شمار می‌رود که سالانه گردشگران و زائران زیادی را جذب می‌کند. این بنا فرصتی ارزشمند برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد تا با معماری دورهٔ تیموری، هنر اسلامی و فرهنگ غنی ایرانی آشنا شوند. همچنین بازدید از گنبد خشتی تجربه‌ای فرهنگی همراه با آشنایی با رسوم محلی، مانند نذر نان و ماست، را به بازدیدکنندگان می‌دهد که نشان‌دهندهٔ پیوند عمیق جامعه با این مکان تاریخی است. همچنین این گنبد به‌دلیل موقعیت جغرافیایی نزدیک به حرم امام رضا و دسترسی آسان، یک گزینهٔ محبوب برای گردشگران و زائران است که می‌خواهند علاوه بر زیارت، از آثار تاریخی و فرهنگی مشهد بهره‌مند شوند. همچنین فضای پیرامون بنا با وجود فضاهای سبز، آب‌نماها و معماری جانبی، محیطی آرام و دلپذیر برای استراحت و تفکری معنوی فراهم می‌آورد.<ref>[https://ourflight.ir/2024/07/28/گنبد-خشتی-مشهد/ «گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت پرواز ما.]</ref>
 
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع==  
 
*«آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.
== منابع ==
*بیاتی، بابک، «گنبد خشتی مشهد متعلق به کیست؟»، وب‌سایت تورگردان، تاریخ بارگذاری: 2 خرداد 1400ش.
* «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت ۲۴، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
*«گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.
* بیاتی، بابک، «گنبد خشتی مشهد متعلق به کیست؟»، وب‌سایت تورگردان، تاریخ بارگذاری: ۲ خرداد ۱۴۰۰ش.
*«گنبد خشتی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.
* «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
*«گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت پرواز ما، تاریخ بارگذاری: 7 مرداد 1403ش.
* «گنبد خشتی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
*«گنبد خشتی؛ همسایۀ ششصد سالۀ حرم مطهر امام رضا»، خبرگزاری شهرآرانیوز، تاریخ بارگذاری: 31 اردیبهشت 1399ش.
* «گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت پرواز ما، تاریخ بارگذاری: ۷ مرداد ۱۴۰۳ش.
*«همسایۀ 600 سالۀ امام رضا»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری سفربازی، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.
* «گنبد خشتی؛ همسایهٔ ششصد سالهٔ حرم مطهر امام رضا»، خبرگزاری شهرآرانیوز، تاریخ بارگذاری: ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
* «همسایهٔ ۶۰۰ سالهٔ امام رضا»، وب‌سایت مجلهٔ گردشگری سفربازی، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.

نسخهٔ ۲۶ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۰۱:۳۳

گنبد خشتی؛ بنایی تاریخی- مذهبی در شهر مشهد.

گنبد خشتی یک بنای تاریخی و مذهبی در شهر مشهد است که متعلق به دورهٔ تیموری است و قدمت آن حدود ۶۰۰ سال تخمین زده می‌شود. این بنا آرامگاه امامزاده سیدمحمد از نوادگان امام موسی بن جعفر است و در خیابان طبرسی مشهد واقع شده است. این اثر تاریخی در سال ۱۳۴۵ش، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نام‌گذاری

دلیل نام‌گذاری این مقبره، خشتی بودن گنبد آن است. این مکان تاریخی که همواره به‌دلیل نزدیکی به حرم امام رضا، در بی‌توجهی قرار می‌گرفته، نزد مردم مشهد به «شاهزاده غریب» معروف شده است. همچنین، مردم مازندران، از اصطلاح «فقیر بِرار» برای این امام‌زاده استفاده می‌کردند، زیرا آنها بر این باور بودند که سیدمحمد از برادران امام رضا است. از دیگر القابی که برای این امام‌زاده در طول تاریخ استفاده شده می‌توان به «امام‌زاده نون‌ماستی» یا «آقا نون‌ماستی» اشاره کرد. دلیل این نام‌گذاری، دخیل بستن زنان در روزهای سه‌شنبه به این امام‌زاده بوده است. آنها بنا بر رسمی ۲۰۰ ساله، نذر می‌کنند که اگر حاجت‌روا شوند، به اندازهٔ وسع خود، مقداری نان و ماست را بین زائران این امام‌زاده توزیع کنند.[۱]

تاریخچه

گنبد خشتی، مدفن یکی از نوادگان امام موسی بن جعفر (امام هفتم شیعیان) است که با هجده واسطه به امام زین‌العابدین (امام چهارم شیعیان) می‌رسد. هرچند، گروهی بر این باورند که او امام‌زاده نبوده و تنها یکی از پزشکانِ سپاه در دوران هارون‌الرشید بوده که در راه مَرو درگذشته و در این نقطه (شهر تاریخی نوغان) به خاک سپرده شده است.[۲]
کارشناسان، بنای اولیهٔ این بقعه را، با توجه به شیوهٔ معماری آن، مربوط به دوران تیموریان می‌دانند که در عصر صفویان و سپس در دورهٔ قاجاریان تکمیل شده است. برای مثال، گنبد خشتی و بقعهٔ این بنا، در دوران شاه‌عباس صفوی ساخته شد. قدمت این بنا، در حدود ۶۰۰ سال تخمین زده شده است.[۳] بنابراین، گنبد خشتی، پس از حرم امام رضا، قدیمی‌ترین زیارتگاه در مشهد به‌شمار می‌رود.[۴]

معماری

این بقعه، از نظر معماری، شامل دو بخش مهم و پیوسته است: فضای زیر گنبد به‌صورت چهار شاه‌نشین و هشتی ورودی. پلان این بنا، شامل سرداب، چهارطاقی دارای چهار ایوان که بر روی سرداب واقع شده و گنبدی ساقه‌دار بر فراز این بنا است.[۵] برای ورود به داخل این مقبره، لازم است از دالانی مسقف و با ارتفاع چهار متر به سطحی در زیر زمین رفت. طول این دالان، در حدود ۴٫۷ متر است که به محوطهٔ ضریح ختم می‌شود. محوطهٔ ضریح نیز دارای ابعادی در حدود ۹٫۵ در ۷ متر بوده و سقفی بلند به ارتفاع ۱۲ متر دارد.[۶]

همچنین، بنای گنبد خشتی، دارای چهار ایوان است که یکی از آنها، مدخل اصلی سایت و سه ایوان دیگر، به فضاهای اطراف دسترسی دارند. کل این بنا، از آجر و گچ ساخته شده و گنبد آن نیز از دو پوشش تشکیل شده است. معماران، از مقرنس‌های گچی زیبا برای تزئین داخل گنبد استفاده کرده‌اند. همچنین، بر روی مزار سیدمحمد، سنگ قبری در ابعاد ۱۸۳ در ۷۶ سانتی‌متر و ارتفاع ۷۹ سانتی‌متر گذاشته شده است. این سنگ قبر، به‌صورت صندوقی برش داده شده و داخل آن آیاتی از قرآن به خط کوفی و معلقی، شجره‌نامهٔ کامل سیدمحمد و نقوش زیبای گل و گیاه حکاکی شده است. علاوه بر آن، بر حاشیهٔ این سنگ قبر، سلام و صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث و در شش قاب حک شده است.[۷]

مرمت و بازسازی

یکی از اولین مراحل مرمت گنبد خشتی، متعلق به دوران قاجاریان است. در آن دوران، تمام قسمت‌های داخلی این بنا که نیاز به مرمت داشتند، به‌صورتی اساسی بازسازی شدند؛ برای مثال، قسمت‌های مختلف این مکان بهسازی شده و روی کتیبه‌های اصیل و مقرنس‌ها رنگ‌کاری‌های لازم صورت گرفته است.[۸]

مرمت اساسی دیگری در این بنا، توسط سازمان میراث فرهنگی از ۱۳۷۸ش تا ۱۳۸۰ش صورت گرفت و پس از آن، این بنای تاریخی‌مذهبی در اختیار بازدیدکنندگان و زائران قرار گرفته است.[۹]

کتیبه‌ها

بنای گنبد خشتی، دارای دو کتیبهٔ قرآنی است که در آنها، آیاتی از سورهٔ ملک و واقعه نوشته شده‌اند. در کتیبهٔ اول، بیست آیهٔ ابتدایی سورهٔ ملک را با خط ثلث، از ایوان جنوبی تا لبه‌های چهار ایوان ثبت کرده‌اند. در کتیبهٔ دوم نیز هفده آیهٔ اول سورهٔ واقعه را، با خط ریحان، دور تا دور گنبد داخلی حک کرده‌اند.[۱۰]

مسیر دسترسی

گنبد خشتی، در شهر مشهد، ابتدای خیابان طبرسی، نرسیده به میدان طبرسی، بازارچهٔ احسان، کوچهٔ خشتی قرار دارد.[۱۱]

اثر فرهنگی، مذهبی، گردشگری گنبد خشتی بر منطقه

گنبد خشتی مشهد علاوه بر اهمیت تاریخی و معماری، نقش بسیار مهمی در زندگی فرهنگی، مذهبی و گردشگری مردم منطقه ایفا می‌کند. این بنای باشکوه که آرامگاه امامزاده سلطان محمد است، به‌عنوان یک مرکز معنوی، محل عبادت و زیارت برای اهالی و زائران محسوب می‌شود و موجب افزایش ارتباط مردم با باورها و سنت‌های مذهبی خود شده است.[۱۲]

از بُعد گردشگری، گنبد خشتی از جاذبه‌های مهم شهر مشهد به‌شمار می‌رود که سالانه گردشگران و زائران زیادی را جذب می‌کند. این بنا فرصتی ارزشمند برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد تا با معماری دورهٔ تیموری، هنر اسلامی و فرهنگ غنی ایرانی آشنا شوند. همچنین بازدید از گنبد خشتی تجربه‌ای فرهنگی همراه با آشنایی با رسوم محلی، مانند نذر نان و ماست، را به بازدیدکنندگان می‌دهد که نشان‌دهندهٔ پیوند عمیق جامعه با این مکان تاریخی است. همچنین این گنبد به‌دلیل موقعیت جغرافیایی نزدیک به حرم امام رضا و دسترسی آسان، یک گزینهٔ محبوب برای گردشگران و زائران است که می‌خواهند علاوه بر زیارت، از آثار تاریخی و فرهنگی مشهد بهره‌مند شوند. همچنین فضای پیرامون بنا با وجود فضاهای سبز، آب‌نماها و معماری جانبی، محیطی آرام و دلپذیر برای استراحت و تفکری معنوی فراهم می‌آورد.[۱۳]

پانویس

  1. ↑ «گنبد خشتی؛ همسایۀ ششصد سالۀ حرم مطهر امام رضا»، خبرگزاری شهرآرانیوز.
  2. ↑ «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.
  3. ↑ «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.
  4. ↑ «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد.
  5. ↑ «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.
  6. ↑ «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.
  7. ↑ «همسایۀ 600 سالۀ امام رضا»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری سفربازی.
  8. ↑ بیاتی، «گنبد خشتی مشهد متعلق به کیست؟»، وب‌سایت تورگردان.
  9. ↑ «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24.
  10. ↑ «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد.
  11. ↑ «گنبد خشتی»، وب‌سایت کجارو.
  12. ↑ «گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت پرواز ما.
  13. ↑ «گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت پرواز ما.

منابع

  • «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت ۲۴، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
  • بیاتی، بابک، «گنبد خشتی مشهد متعلق به کیست؟»، وب‌سایت تورگردان، تاریخ بارگذاری: ۲ خرداد ۱۴۰۰ش.
  • «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سیدمحمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
  • «گنبد خشتی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
  • «گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت پرواز ما، تاریخ بارگذاری: ۷ مرداد ۱۴۰۳ش.
  • «گنبد خشتی؛ همسایهٔ ششصد سالهٔ حرم مطهر امام رضا»، خبرگزاری شهرآرانیوز، تاریخ بارگذاری: ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
  • «همسایهٔ ۶۰۰ سالهٔ امام رضا»، وب‌سایت مجلهٔ گردشگری سفربازی، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:گنبد_خشتی&oldid=6960»