پیش‌نویس:انغوزه

گیاه انغوزه

انغوزه (انگوزه)؛ گیاهی که شیرۀ آن دارای خواص دارویی بسیار است و بیشتر در افغانستان و ایران می‌رویَد.

انغوزه (اَنگُوزَه یا هینگ)، شیرۀ تلخ و تندبو است که از ریشۀ نوعی گیاه چتری (گونه‌ای از Ferula) به‌دست می‌آید. این گیاه بیشتر در مناطق خشک و کوهستانی افغانستان، ایران، کشورهای آسیای میانه و هند می‌روید. انگوزه به‌عنوان یک پدیده زیست‌فرهنگی، در منظومۀ پیچیدۀ روابط انسان و طبیعت در ایران و افغانستان جایگاهی ممتاز دارد و در گذر تاریخ، کارکردهای متنوعی در سبک زندگی مردم ایفا کرده است.

نام‌گذاری

نام علمیِ گیاه انغوزه از واژه لاتین foetid از ریشۀ «fetid» به‌معنای بدبو، مشتق شده است. این گیاه در افغانستان به انگوزه، انغوزه و هینگ بدبو شهرت دارد و در مناطق مختلف ایران به نام‌های آنغوزۀ هراتی، انگژد، انگشت گنده، پترک، هینگ، خوراکما، انگوزاکما، بژ، انگدان، انجدان، کوله پر، آنغوزه کما و کورن کما معروف است. به نظر کارشناسان تنوع نام‌های محلی در سراسر ایران و افغانستان بیانگر توزیع جغرافیایی این گیاه و درهم‌تنیدگی آن با خرده‌فرهنگ‌های مختلف است.

تاریخچۀ انغوزه

انگوزه از زمان‌های باستان نزد مردم ایران قدیم شناخته‌شده بوده است و بوی تند، مرموز و تا حدی آزاردهندۀ آن نوعی رازوارگی را نزد مردم تداعی می‌کرده تا مانند دیگر گیاهان بودار چون سیر و پیاز یا دیگر شیره‌ها همچون سقز و کتیرا توجه همگان را برانگیزد؛ انگوزه به‌سبب بوی خاص و تعفن‌گونه‌اش، از یک‌سو رمانندۀ جن‌ها و دفع‌کنندۀ پلیدی‌ها و جانوران موذی و از سوی دیگر نوعی محرک و هیجان‌آور حیوانات و حتى انسان، به ‌شمار آمده است.

برخی سابقۀ این گیاه را در ایران قدیم، به عصر هخامنشیان و اشکانیان می‌رسانند که به‌عنوان ادویه در پخت غذاهای مطبوع به‌کار می‌رفته و همچون امروز به دیگر نقاط جهان صادر می‌شده است.

گیاه‌شناسی

گل انغوزه

انغوزه گیاهی علفی، کرک‌دار، چندساله و از خانواده‌ی چتریان (Apiaceae) است و در طول عمر خود فقط یک‌بار گل می‌دهد و سپس چرخۀ رویشی آن پایان می‌یابد. ریشۀ این گیاه راست، گوشتی و ضخیم بوده و مقدار کمی فیبر دارد. درون آن، شیره‌ای تولید و ذخیره می‌شود که با عمل تیغ‌زدن استخراج می‌شود.

انگوزه در پنج سال نخست زندگی خود، تنها دارای برگ‌های بزرگ، گوشتی و بدون دم‌برگ است که به‌صورت خوابیده بر سطح زمین ظاهر می‌شوند. ساقۀ گیاه که بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر طول دارد، زردرنگ، توخالی، منشعب و بدون کرک است و در بخش میانی، قطری در حدود ۱۵ میلی‌متر دارد.

گل‌های آن زردرنگ‌اند و به‌صورت گل‌آذین چتر مرکب شکوفا می‌شوند. چتر در مرحلۀ میوه‌دهی دارای ۲۰ تا ۲۵ اشعه بوده که هر کدام به‌صورت تقریبی ۵ سانتی‌متر طول دارد و فاقد کرک است.

گسترۀ جغرافیایی انغوزه

گیاه انغوزه در نزدیکی آیاز قلعه در جمهوری قره‌قالپاقستان و صحرای قزل‌قوم در ازبکستان

خاستگاه اصلی انگوزه در استپ‌های ایران و افغانستان ذکر شده است. در فلور روسیه به پراکنش آن در آسیای مرکزی، قراقوم، ترکمنستان و بادغیس اشاره شده است. این گیاه در نواحی بایر، زمین‌های ماسه‌ای خشک و آهکی گرم می‌روید. با نگاه به مناطق دارای این گیاه، مشاهده می‌شود که مناطق رویشی این گیاه متنوع بوده و از ناحیۀ فلات مرکزی ایران و مناطق کویری تا کوه‌های زاگرس و دامنه‌های جنوبی البرز تا کوه‌های مرزی استان هرمزگان را در بر می‌گیرد.

از نظر ارتفاع و رویشگاه به‌صورت غالب در ارتفاعات بالای ۱۰۰۰ متر رویش دارد و به‌طور معمول در مناطق با پستی و بلندی زیاد و سنگ مادر آهکی می‌روید، اما در برخی نقاط مانند استان‌های یزد و اصفهان این گیاه را در مناطق استپی و با پستی و بلندی کم و مسطح می‌توان دید. پانزده گونۀ انگوزه از جمله کما یا انغوزۀ لرستانی، کمای بینالودی و کمای جندقی، بومی ایران هستند.

انغوزه در فرهنگ مردم ایران

انغوزه از دیرباز تا امروز در تاروپود زندگی مردم ایران تنیده شده است. پژوهشگران با بررسی جایگاه این گیاه در فرهنگ ایرانی، از ریشه‌های عمیق واژه‌شناسی تا کاربردهای گستردۀ دارویی و غذایی آن سخن گفته‌اند و اصل این گیاه را از ایران دانسته‌اند.

در حال‌حاضر خواص درمانی انگوزه همچون اثرات ضدتشنج، قاعده‌آور و ضدکرم به‌ویژه برای کرمک، توجه بسیاری را در سراسر ایران به خود جلب کرده است. برای مثال در میان مردم سیستان، این گیاه به‌عنوان دارویی همه‌کاره شناخته می‌شود که هم نیروبخش است و هم آرامش‌دهندۀ اعصاب، هم مقوی معده و بادشکن است و هم درمانی برای بی‌خوابی، ضعف قلب و استرس‌های روحی است.

این باورهای کهن که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده، امروز با تأیید علم مدرن، انگوزه را به گیاهی تبدیل کرده که نه‌تنها یادآور خِرد گذشتگان است، بلکه در زندگی مدرن نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. این گیاه از آشپزی سنتی تا طب جدید، گذشته و حال فرهنگ ایرانی را به هم پیوند زده است. برای مثال در سال‌های اخیر دانشمندان ایرانی از گیاه انگوزه کپسول‌هایی تولید کرده‌اند که در بیماری‌های سیستم ریوی مانند کاهش التهاب‌های ناشی از بیماری کرونا بسیار مؤثر است.

انگوزه در فرهنگ مردم افغانستان

انگوزه، در عمق تاریخ و فرهنگ مردم افغانستان ریشه دارد. از دشت‌های هرات تا کوهپایه‌های شمال و جنوب، مرکز و شرق افغانستان، این گیاه همواره در سبک زندگی مردم این کشور نقش داشته است؛ برای مثال مادران افغانستانی از دیرباز با ترکیب انگوزه و عسل، دارویی شفابخش برای کودکان می‌ساختند و سالخوردگان آن را اکسیر جوانی می‌دانستند.

در حال‌حاضر نیز با وجود چالش‌های فراوان، کشاورزان افغانستان همچنان به کشت و پرورش این گیاه ادامه می‌دهند و سنت‌های کهن را زنده نگه داشته‌اند. گیاه انگوزه امروزه از مهم‌ترین اقلام گیاهان طبی و صادراتی افغانستان محسوب می‌شود و میزان کشت و تولید شیرۀ آن در سال‌های اخیر رشد قابل ملاحظه داشته است. این گیاه بیش‌تر در ولایات بلخ، تخار، جوزجان، سمنگان و بدخشان کشت می‌شود.

انگوزه در خرده‌فرهنگ‌های محلی افغانستان

شمال افغانستان به‌ویژه منطقۀ بلخاب مرکز انگوزه در افغانستان محسوب می‌شود و این گیاه در اقتصاد و فرهنگ‌های محلی این مناطق اهمیت زیادی دارد. نقش انگوزه از گذشته‌های دور برای مردم مشخص بوده، اما در پنجاه سال اخیر انگوزه از مهم‌ترین صادرات بلخاب بوده و هند و پاکستان مقصد اصلی آن است.

از قدیم در بلخاب، انگوزه دو کاربرد مهم چون دفع کرم معده و مبارزه با نوعی آفت زراعی داشته است؛ برای دفع کرم معده مقدار کمی انگوزه به بیمار خورانده می‌شد. برای مبارزه با آفت نیز مقداری انگوزه در کیسه‌ای در مسیر آبی قرار داده می‌شد که به‌سوی زمین‌های زراعی جریان داشت.

در شرایط فعلی نیز انگوزه در بلخاب مصرف بسیار کم دارد و تمام آن صادر می‌شود. انگوزه در این محل نسبت به تریاک، سود بیشتری دارد و به‌همین دلیل مردم در بلخاب به‌ندرت خشخاش کشت می‌کنند. امروزه، در برخی از مناطق بلخاب باغ‌های بزرگ میوه را به کشت‌زار انگوزه تبدیل کرده‌اند.

افزایش کاشت گیاه انغوزه

شیرۀ انغوزه در چند دهۀ قبل از گیاه خودرو آن در کوه‌ها و بیابان‌ها به دست می‌آمد. در چهل سال گذشته به‌دلیل بهره‌وری غیرفنی از آن، در بیشتر مناطق، گیاه خودرو انگوزه نابود شده است. اما در چند سال اخیر، این گیاه در زمین‌های آبی و در برخی از موارد در زمین‌های دیمی کشت می‌شود. بیشتر کشاورزان در ولایت‌های مختلف افغانستان به کشت گیاه انگوزه رو آورده‌اند. کشاورزان معتقدند که درآمد این گیاه در مقایسه با فرآورده‌های کشاورزی دیگر سود بیشتر دارد.

فرایند کاشت انغوزه

در افغانستان، تخم گیاه انگوزه از خارج وارد شده و کِشت می‌شود. گیاه کاشته‌شده حدود سه سال بعد از تخم‌پاشی شیره می‌دهد و حدود بیست‌وپنج سال عمر می‌کند. تپه‌ها، دامنۀ کوه‌ها، زمین‌های ناهموار و پرشیب و تمامی مناطق گرمسیر استعداد خوبی برای پرورش بوتۀ انگوزه دارند. پرورش آن بوته در دشت‌ها و بغل کوه‌ها، محصول به‌مراتب بیشتری از کاشت آن در زمین‌های آبی دارد.

در سال‌های اخیر کاشت گیاه انگوزه به روش گلخانه‌ای در برخی مناطق افغانستان رایج شده است. در این روش، ابتدا نهال این گیاه در گلخانه‌ها پرورش داده شده و سپس در زمین‌های زراعتی کشت می‌شود.

شیرۀ انغوزه

ریشه گیاه انغوزه که از آن، شیرۀ دارویی استحصال می‌شود

گیاه انغوزه ریشه‌ای بزرگ در زیر زمین دارد، برگ‌ها و ساقۀ آن که بوی تند و زننده‌ای دارد همه‌ساله سبز شده و رشد می‌کنند. این برگ و ساقه بعد از تکمیل دورۀ رشد بریده شده و ریشۀ آن در زیرزمین باقی می‌ماند. شیره‌ای که از ریشۀ گیاه می‌تراود، جمع‌آوری شده و در بازارها به فروش می‌رسد. این شیره، بوی تند و زننده‌ای دارد. شیره‌گیری بیش از حد، شیره‌گیری توسط افراد ناوارد و تازه‌کار، زیر خاک نکردن ریشه بعد از اتمام دورۀ شیره‌گیری و استفاده از روش‌های نادرست شیره‌گیری، سبب خشک‌شدن دایمی ریشۀ گیاه می‌شود.

شیوۀ جمع‌آوری شیره انگوزه در افغانستان

گیاه انگوزه در بهار سبز می‌شود و بوی بسیار تندی دارد. وقتی در اواخر بهار شاخه‌های آن کامل شد و به زردی گرایید، هِنگ‌زَن‌ها (کسانی که شیرۀ گیاه را جمع‌آوری می‌کنند) ابتدا با استفاده از کلنگ، خاک اطراف گیاه را کنده، شاخ‌و‌برگ آن را بریده و بر ریشۀ آن پوشال یا سنگی می‌گذارند. آنها، در حدود پانزده یا بیست روز بعد برای جمع‌آوری شیره مراجعه می‌کنند. خاک‌های اطراف ریشه را برداشته و با ابزار آهنی تیغ‌دار به‌نام دستکاله که کوچکتر از کف دست است، از قسمت بالای ریشه، کمی برش می‌زنند که از آن شیره بیرون می‌آید.

شیرۀ اول، زرد و خشک است. آن را جمع می‌کنند و در ظرف مخصوص می‌ریزند. قسمت ریشه را تمیز می‌کنند. با دِستکاله سر آن را به اندازۀ پوست پیاز می‌بُرند؛ به‌گونه‌ای که بر اثر برش، در وسط آن گودی ایجاد شود. شیره در همان گودی جمع می‌شود و سپس چند سنگ اطراف و بالای آن می‌گذارند تا از دید آفتاب و آسیب خاک و سنگ در امان بماند. دو یا سه روز بعد وقتی‌ که شیره کمی سخت شد، آن را در ظرفی با دستۀ چوبی که به آن دَولک می‌گویند، جمع کرده و دوباره با دستکاله از جای برش قبلی، کمی برش می‌زنند.

بعد از برش دوم شیرۀ سفیدرنگی بیرون می‌آید. سپس هر پانزده روز یک‌بار، آن را برش می‌زنند تا حدود ده، پانزده یا بیست مرتبه که دورۀ شیر‌ه‌دهی سال زراعی به پایان می‌رسد و شیرۀ گیاه خشک می‌شود. هر چه هوا گرم‌تر باشد، گیاه شیرۀ بیشتری می‌دهد. سال بعد همان بوته دوباره یاله و برگ کرده و شیره می‌دهد. این فرایند ادامه می‌یابد تا حدود ۲۵ سال که گیاه خشک شود و از بین برود.

کَلَنگ یا زاقنُول، دو عدد دَستکالَه (یکی برای برش و دیگری برای جمع‌آوری شیره) و دُول یا دُولَک که شیره را در آن می‌ریزند، از جمله وسایل جمع‌آوری شیره در افغانستان هستند.

خواص دارویی انغوزه

گل انغوزه در نزدیکی قلعه آیاز در جمهوری قره‌قالپاقستان و صحرای قزل‌قوم در ازبکستان

از شیرۀ گیاه انغوزه، بیش از ۶۰ نوع دارو و ۱۰ نوع علف‌کش (سموم کشاروزی) تولید می‌شود. انگوزه در درمان بسیاری از مشکلات جسمی کاربرد دارد که برخی از مهم‌ترین خواص درمانی آن عبارت‌اند از:

1. تنها داروی طبیعی مؤثر در درمان صرع (ضد تشنج، ضد صرع و ضد رعشه)؛

2. بهبود اختلالات عصبی در کودکان؛

3. درمان فلج و لرزش اندام‌ها؛

4. تقویت بینایی و درمان ناخنک چشم (در ترکیب با عسل)؛

5. تسکین درد دندان (مخلوط با آبلیمو)؛

6. کمک به خروج جنین مرده (به‌صورت شیاف)؛

7. تسریع بهبودی مادران پس از زایمان؛

8. درمان سندروم روده تحریک‌پذیر؛

9.   رفع نفخ شکم (در ترکیب با آب)؛

10. درمان یرقان (در ترکیب با انجیر)؛

11. بهبود آسم، برونشیت و سیاه سرفه؛

12. تسکین درد گوش و کاهش کم‌شنوایی (در روغن زیتون)؛

13. درمان ترشحات ادراری و قاعدگی (با فلفل)؛

14. درمان کزاز (با فلفل و سداب)؛

15. خاصیت آنتی‌بیوتیک و درمان ورم‌های چرکی؛

16. رفع خشونت صدا و گرفتگی گلو (با سرکه یا آب)؛

17. در مان بیماری‌های جنسی و افزایش لذت جنسی (با روغن زنبق)؛

18. صمغ انگوزه، علاوه‌بر مصرف مستقیم، به‌صورت جوشانده نیز کاربرد دارویی دارد. همچنین برگ و ریشۀ آن دارای خواص درمانی است. اگر قسمت‌های هوایی گیاه، به‌ویژه گل‌ها و برگ‌ها، پودر شده و با سرکه مخلوط شوند، استفاده از آن به‌صورت غرغره می‌تواند در خارج کردن زالو از حلق بسیار مؤثر واقع شود.

صادرات انگوزه

پرونده:انغوزه.mp4 امروزه بخش عمده‌ای از تولیدات این گیاه در استان‌های افغانستان به خارج به‌ویژه کشور هند صادر می‌شود که یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان انگوزه در جهان است. هند از این محصول در تهیه ادویه‌جات، ترشی‌ها و داروهای آیورودایی استفاده می‌کند.

تجارت انگوزه برای کشاورزان افغانستان منبع درآمد مهمی است و سالانه میلیون‌ها دلار ارزش صادراتی دارد. بااین‌حال، نبود صنایع تبدیلی پیشرفته در افغانستان باعث می‌شود سود اصلی این تجارت به دلالان و فرآوری‌کنندگان خارجی برسد.

اگر تکنولوژی تبدیل انگوزه به فرآورده‌های دارویی وارد افغانستان شود، درآمد مردم از صادرات این محصولِ باارزش، چند برابر می‌شود.

انگوزه به جای تریاک

برای دهه‌ها، کشت تریاک به‌عنوان یکی از منابع درآمد اصلی در بسیاری از مناطق روستایی افغانستان، به‌ویژه در ولایت‌های هلمند، قندهار و بدخشان، تداوم داشته است. بر اساس گزارش‌های دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل، افغانستان تا سال ۲۰۲۰م بیش از ۸۰% تریاک جهان را تولید می‌کرد. این صنعت غیرقانونی نه‌تنها به قاچاق بین‌المللی دامن زد، بلکه باعث گسترش اعتیاد در افغانستان، ناامنی، و فروپاشی ساختارهای اجتماعی شد.

در سال‌های اخیر، با تلاش‌های دولت و سازمان‌های بین‌المللی، کشاورزان افغانستان به کشت انگوزه به‌عنوان یک محصول جایگزین روی آورده‌اند. انگوزه در بازارهای جهانی، به ویژه هند و خاورمیانه، تقاضای بالایی دارد؛ برای مثال قیمت هر کیلوگرم انگوزه مرغوب به ۵۰ تا ۱۰۰ دلار می‌رسد، که در مقایسه با ریسک قاچاق تریاک، درآمدی پایدارتر ایجاد می‌کند.

کاهش نرخ اعتیاد و آسیب‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی در مناطق روستایی و تقویت اقتصاد محلی ‌ از طریق ایجاد بازارهای قانونی و کاهش نفوذ قاچاقچیان از دیگر کارکردهای مهم جایگزینی کشت انگوزه است.

منابع

• «احیاء آنغوزه، احیاء فرصتی اقتصادی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مرداد ۱۳۹۹ش.
• «انغوزه؛ ریشه درخاک ایران ؛ سود صمغش در جیب هندی‌ها»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۲۰ دی ۱۳۹۹ش.
• «بازار میلیاردی آنغوزه ایرانی در دست هندی‌ها»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۲۹ شهريور ۱۴۰۰ش.
• «خواص انغوزه در طب سنتی چیست؟»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 24 فروردين 1400ش.
• «سازمان ملل: افغانستان در سال ۲۰۲۲ بیشترین تریاک جهان را تولید کرد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ تیر ۱۴۰۲ش.
• «گیاه دارویی آنغوزه: کشت جایگزین خشخاش در افغانستان»، وب‌سایت شکبۀ خبری-آموزشی گیاهان دارویی، تاریخ بازدید: 24 فروردین 1404ش.
• «وزارت زراعت: ساحات زیر کشت آنغوزه گسترش می‌یابد»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: 14 مرداد 1402ش
• ابریشمی، محمدحسن، «انگدان، کما و گونه‌های متناظر»، نشر دانش، تهران، 1388 ش
• ابومنصور موفق هروی، الأبنیة عن حقائق ‌الأدویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
• اخوت، احمدرضا و قهرمان، احمد، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
• رهیاب (بلخی)، سید حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، 1401ش.
• زارع کاریزی، امیر و دیگران، «مروزی بر اثرات فارماکولوژی گیاه دارویی آنغوزه»، فصلنامۀ گیاهان دارویی، شمارۀ 40، 1390ش.
• سلطانی، ابوالقاسم، دایرة المعارف طب سنتی (گیاهان دارویی)، تهران، [بی‌نا]، 1378ش.
• صدیقی، محمدتمیم، «هینگ افغانستان؛ بی‌نظیر، ارگانیک و پردرآمد»، وب‌سایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری، تاریخ درج مطلب: 27 بهمن 1399ش.
• عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن‌ الأدویة، کلکته، [بی‌نا]، ۱۸۴۴م.