پیشنویس:الگوی مصرف: تفاوت میان نسخهها
| خط ۸۴: | خط ۸۴: | ||
مسجد، نهادی دینی است که یکی از کارکردهای مهم آن کارکرد اقتصادی بوده که در منابع دینی از آن بهعنوان عقل معاش یاد میشود. آیتالله خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی ایرانی، سال 1388ش را بهنام «اصلاح الگوی مصرف» نامگذاری کرده و آن را یکی از مهمترین ابعاد اقتصاد مقاومتی خواند که مساجد در تحقق آن نقشی اساسی دارند. مساجد بهعنوان پایگاه اجتماعی پذیرفته شده در جامعۀ ایران، به اَشکال مختلفی میتوانند در زمینۀ اصلاح الگوی مصرف نقشآفرینی کنند که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد: | مسجد، نهادی دینی است که یکی از کارکردهای مهم آن کارکرد اقتصادی بوده که در منابع دینی از آن بهعنوان عقل معاش یاد میشود. آیتالله خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی ایرانی، سال 1388ش را بهنام «اصلاح الگوی مصرف» نامگذاری کرده و آن را یکی از مهمترین ابعاد اقتصاد مقاومتی خواند که مساجد در تحقق آن نقشی اساسی دارند. مساجد بهعنوان پایگاه اجتماعی پذیرفته شده در جامعۀ ایران، به اَشکال مختلفی میتوانند در زمینۀ اصلاح الگوی مصرف نقشآفرینی کنند که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد: | ||
==== 1. تبیین مفهوم اصلاح الگوی مصرف در مساجد ==== | ====1. تبیین مفهوم اصلاح الگوی مصرف در مساجد==== | ||
رهبر جمهوری اسلامی ایرانی در سخنان خود تأکید کردهاند که صرفهجویی بهمعنای مصرف نکردن نبوده بلکه صرفهجویی بهمعنای درست مصرف کردن، بهجا مصرف کردن، ضایع نکردن مال، مصرف را کارآمد و ثمربخش کردن است. بههمین دلیل، اصلاح الگوی مصرف را درست مصرف کردن خواندهاند که با زیادهروی و سختگیری بیجا در تضاد است.<ref>[https://pajhoh.masjed.ir/fa/article/3085/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8 «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- 95»، وبسایت مسجد پژوهه.]</ref> | رهبر جمهوری اسلامی ایرانی در سخنان خود تأکید کردهاند که صرفهجویی بهمعنای مصرف نکردن نبوده بلکه صرفهجویی بهمعنای درست مصرف کردن، بهجا مصرف کردن، ضایع نکردن مال، مصرف را کارآمد و ثمربخش کردن است. بههمین دلیل، اصلاح الگوی مصرف را درست مصرف کردن خواندهاند که با زیادهروی و سختگیری بیجا در تضاد است.<ref>[https://pajhoh.masjed.ir/fa/article/3085/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8 «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- 95»، وبسایت مسجد پژوهه.]</ref> | ||
==== 2. ارائۀ الگوی مدیریت مصرف در مساجد ==== | ====2. ارائۀ الگوی مدیریت مصرف در مساجد==== | ||
تدبیر در مصرف و تقدیر در معیشت، همواره در سخنان و سیرۀ معصومین مورد تأکید بوده است. از دیگر جنبههای مدیریت مصرف، تعادل در مصرف بهعنوان حرکتی جهادی است. بههمین دلیل، فرد یا جامعهای که در مسیر پایداری در مصرف حرکت کند، به پایداری در اقتصاد رسیده و جامعه به همان مطلوب یعنی اقتصاد سالم، شکوفا و مقاومتی دست خواهد یافت. در این زمینه، مساجد میتوانند با مدیریت بهینۀ منابعی مانند آب، برق و مواد سوختنی در نهادینه شدن فرهنگ صرفهجویی در جامعه تأثیرگذار باشند. | تدبیر در مصرف و تقدیر در معیشت، همواره در سخنان و سیرۀ معصومین مورد تأکید بوده است. از دیگر جنبههای مدیریت مصرف، تعادل در مصرف بهعنوان حرکتی جهادی است. بههمین دلیل، فرد یا جامعهای که در مسیر پایداری در مصرف حرکت کند، به پایداری در اقتصاد رسیده و جامعه به همان مطلوب یعنی اقتصاد سالم، شکوفا و مقاومتی دست خواهد یافت. در این زمینه، مساجد میتوانند با مدیریت بهینۀ منابعی مانند آب، برق و مواد سوختنی در نهادینه شدن فرهنگ صرفهجویی در جامعه تأثیرگذار باشند. | ||
==== 3. فرهنگسازی اصلاح الگوی مصرف در مساجد ==== | ====3. فرهنگسازی اصلاح الگوی مصرف در مساجد==== | ||
تحقق اصلاح الگوی مصرف تنها با مشارکت مردم امکانپذیر بوده و استقبال از هر نوع فعالیت اقتصادی مردمی، برای بالا بردن مشارکت مردمی حائز اهمیت است. در این زمینه، مساجد بهترین گزینه در راستای فرهنگسازی در جلوگیری از زیادهرویها و اصلاح الگوی مصرف و نیز نهادینهسازی آن در میان اقشار مختلف جامعه هستند. | تحقق اصلاح الگوی مصرف تنها با مشارکت مردم امکانپذیر بوده و استقبال از هر نوع فعالیت اقتصادی مردمی، برای بالا بردن مشارکت مردمی حائز اهمیت است. در این زمینه، مساجد بهترین گزینه در راستای فرهنگسازی در جلوگیری از زیادهرویها و اصلاح الگوی مصرف و نیز نهادینهسازی آن در میان اقشار مختلف جامعه هستند. | ||
==== 4. تشویق و ترغیب بر قناعتورزی در مساجد ==== | ====4. تشویق و ترغیب بر قناعتورزی در مساجد==== | ||
سبک زندگی اسلامی همواره بر کسب درآمد و تولید پرتلاش تأکید داشته و در جهت مصرف نیز بر محور قناعت تأکید کرده است. قناعت در این زمینه بهمعنای اکتفا کردن به اندک و راضی شدن به سهم خود است. کارشناسان، از جمله زمینههای ایجاد صفت قناعت، مقایسۀ زندگی خود با زندگی فقرا دانستهاند. در روایتی از امام باقر آمده است که در قدرت و تمکن همواره به پایینتر از خود نگاه کن زیرا چنین کاری تو را به روزی خود قانعتر میسازد.<ref>[https://pajhoh.masjed.ir/fa/article/3085/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8 «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- 95»، وبسایت مسجد پژوهه.]</ref> | سبک زندگی اسلامی همواره بر کسب درآمد و تولید پرتلاش تأکید داشته و در جهت مصرف نیز بر محور قناعت تأکید کرده است. قناعت در این زمینه بهمعنای اکتفا کردن به اندک و راضی شدن به سهم خود است. کارشناسان، از جمله زمینههای ایجاد صفت قناعت، مقایسۀ زندگی خود با زندگی فقرا دانستهاند. در روایتی از امام باقر آمده است که در قدرت و تمکن همواره به پایینتر از خود نگاه کن زیرا چنین کاری تو را به روزی خود قانعتر میسازد.<ref>[https://pajhoh.masjed.ir/fa/article/3085/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8 «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- 95»، وبسایت مسجد پژوهه.]</ref> | ||
===چالشهای اصلاح الگوی مصرف در ایران=== | ===چالشهای اصلاح الگوی مصرف در ایران=== | ||
#از بزرگترین مشکلات جامعۀ امروزیِ ایران، پرداختن به ظاهر زندگی بوده که بهعنوان ارزشی اجتماعی تلقی شده و در صورتیکه کسی بخواهد در این زمینه تعادل را رعایت کند، نهتنها در جامعه پذیرفتنی نیست بلکه متهم به عناوینی همچون خساست و تنگنظری میشود. این در حالی است که برخی از افراد تلاش میکنند تا بدون توجه به این آسیب اجتماعی مدرن، زندگی متعادلی را داشته و علاوه بر پسانداز و مشارکت در اقتصاد کشور، هزینههای اضافی را برای مصارف جمعی و کمک به نیازمندان خرج کنند.<ref>[https://www.irna.ir/news/82016649/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87 «جایگاه زنان در اصلاح الگوی مصرف خانواده»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> | #از بزرگترین مشکلات جامعۀ امروزیِ ایران، پرداختن به ظاهر زندگی بوده که بهعنوان ارزشی اجتماعی تلقی شده و در صورتیکه کسی بخواهد در این زمینه تعادل را رعایت کند، نهتنها در جامعه پذیرفتنی نیست بلکه متهم به عناوینی همچون خساست و تنگنظری میشود. این در حالی است که برخی از افراد تلاش میکنند تا بدون توجه به این آسیب اجتماعی مدرن، زندگی متعادلی را داشته و علاوه بر پسانداز و مشارکت در اقتصاد کشور، هزینههای اضافی را برای مصارف جمعی و کمک به نیازمندان خرج کنند.<ref>[https://www.irna.ir/news/82016649/%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87 «جایگاه زنان در اصلاح الگوی مصرف خانواده»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> | ||
#مدگرایی و تجملگرایی نیز از دیگر عوامل الگوی نامناسب مصرف هستند که با احساس محرومیت مبنی بر چشموهمچشمی شناخته شده و برای برطرف شدن، نیاز به برنامهریزی استراتژیک دارند. امروزه، مد، استراتژی نوینی برای نشان دادن پرستیژ اجتماعی برای تمامی طبقات بجز طبقات بسیار ثروتمند است زیرا آنها با استفاده از شیوههای دیگر مصرف، بهدنبال متمایز کردن خود هستند. این نظریه که با عنوان «رخنه به پایین» یعنی تقلید طبقات از یکدیگر شناخته میشود، امروزه بهشدت فعال شده و حتی شیوههای زندگی افراد را نیز تحت تأثیر قرار داده است. در مصرفگرایی مدرن، لذت خواستن اشیاء، بیش از لذت داشتن آنها بوده و مصرف کردن، چرخهای بیانتها محسوب میشود زیرا تجربۀ مصرف از خیال مصرف همواره عقبتر است.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1402/09/12/2999364/%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81 «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم.]</ref> | #مدگرایی و تجملگرایی نیز از دیگر عوامل الگوی نامناسب مصرف هستند که با احساس محرومیت مبنی بر چشموهمچشمی شناخته شده و برای برطرف شدن، نیاز به برنامهریزی استراتژیک دارند. امروزه، مد، استراتژی نوینی برای نشان دادن پرستیژ اجتماعی برای تمامی طبقات بجز طبقات بسیار ثروتمند است زیرا آنها با استفاده از شیوههای دیگر مصرف، بهدنبال متمایز کردن خود هستند. این نظریه که با عنوان «رخنه به پایین» یعنی تقلید طبقات از یکدیگر شناخته میشود، امروزه بهشدت فعال شده و حتی شیوههای زندگی افراد را نیز تحت تأثیر قرار داده است. در مصرفگرایی مدرن، لذت خواستن اشیاء، بیش از لذت داشتن آنها بوده و مصرف کردن، چرخهای بیانتها محسوب میشود زیرا تجربۀ مصرف از خیال مصرف همواره عقبتر است.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1402/09/12/2999364/%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81 «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم.]</ref> | ||
#نکته آن است که مد و مدگرایی، در اصل، مسئلهای ناهنجار و مذموم نیستند. مدگرایی، علاوه بر شکلی منفی و بازدارنده، شکلی مثبت و پیشبرنده نیز دارد. در صورتیکه مد با هنجارها و ارزشهای دینی جامعه در تضاد باشد و جز ایستایی فرهنگی و اقتصادی ثمرهای دیگر نداشته باشد، ضدارزش محسوب شده و همانند مدهایی که ساخته و پرداختۀ کشورهای بیگانه و استعمارگر هستند با انگیزۀ تخریب روح معنوی و دینی جامعه تولید میشوند. در مقابل، آن دسته از مدهایی که مصداق نوآوری و حاصل ابتکار در عمل و نیز هماهنگ با ارزشهای میلی و مذهبی هستند، افزون بر ارزشمندی، از پویایی و شادابی جامعه خبر میدهند. این گروه از مدهای مثبت و سازنده، در ابتدا، براساس علاقه و انتخاب خود مردم پدید آمده، سپس بهصورت عادت درآمده و در صورت همسویی با باورهای سنتی، فرهنگی و دینی، هر چه سریعتر جای خود را در میان مردم باز کرده و به نمادی فرهنگی تبدیل میشوند.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/94384/%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D9%88-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81 «موانع و راهکارهای اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]</ref> | |||
#اسراف و ریختوپاش: کارشناسان، الگوی درست مصرف را لازمۀ سبک زندگی اسلامی میدانند. نهادینه شدن سبک زندگی اسلامی بهمعنای عدم استفاده از امکانات رفاهی موجود نبوده زیرا دین اسلام، همواره بر پیشرفت علم و عقلگرایی تأکید دارد. نحوۀ استفادۀ ایرانیان مسلمان از امکانات موجود میتواند زندگی آنها را به سعادت رسانده یا دستخوش آسیبهای دنیوی و اخروی کند.<ref>[https://rasanews.ir/fa/news/284318/%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D9%84%D8%A7%D8%B2%D9%85%D9%87-%D8%B3%D8%A8%DA%A9-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%A7%D «توجه به الگوی مصرف لازمۀ سبک زندگی اسلامی است»، خبرگزاری رسا.]</ref> از سوی دیگر، جامعۀ اسرافکار همواره در معرض تهیدستی و فقر مادی و فرهنگی قرار دارد؛ برای مثال، در دعایی از امام سجاد آمده است که خداوندا، مرا از زیادهروی و اسراف باز دار و روزی من را از تلف شدن محافظت کن و دارایی مرا با برکت دادن به آن افزوده فرما و راه مصرف آن را در کارهای خیر به من بنمایان.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/94384/%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D9%88-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81 «موانع و راهکارهای اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]</ref> علاوه بر آن، اسراف، مفهومی گسترده داشته و تنها به بهرهبرداری از آب، نان، پوشاک و اموری از این دست محدود نمیشود؛ برای مثال، هدر دادن نعمتهایی مانند هوا، نفت، گاز و معادن طبیعی و منابع زمینی بهویژه آب از مصادق بارز اسراف هستند. علاوه بر آن، هدر دادن استعدادها و نیروهای انسانی، بهمعنای نشناختن توانایی و استعداد افراد بوده که نوعی اسراف بهشمار میرود. از سوی دیگر، کارشناسان دینی، درست و بهینه مصرف نکردن را نیز اسراف میدانند. در منابع دینی، اسراف تنها به جنبۀ کمّی بهرهوری از مال و ثروت محدود نشده و کیفیت مصرف را نیز در بر میگیرد.<ref>[https://pajhoh.masjed.ir/fa/article/3085/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8 «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- 95»، وبسایت مسجد پژوهه.]</ref> | #اسراف و ریختوپاش: کارشناسان، الگوی درست مصرف را لازمۀ سبک زندگی اسلامی میدانند. نهادینه شدن سبک زندگی اسلامی بهمعنای عدم استفاده از امکانات رفاهی موجود نبوده زیرا دین اسلام، همواره بر پیشرفت علم و عقلگرایی تأکید دارد. نحوۀ استفادۀ ایرانیان مسلمان از امکانات موجود میتواند زندگی آنها را به سعادت رسانده یا دستخوش آسیبهای دنیوی و اخروی کند.<ref>[https://rasanews.ir/fa/news/284318/%D8%AA%D9%88%D8%AC%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D9%84%D8%A7%D8%B2%D9%85%D9%87-%D8%B3%D8%A8%DA%A9-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%A7%D «توجه به الگوی مصرف لازمۀ سبک زندگی اسلامی است»، خبرگزاری رسا.]</ref> از سوی دیگر، جامعۀ اسرافکار همواره در معرض تهیدستی و فقر مادی و فرهنگی قرار دارد؛ برای مثال، در دعایی از امام سجاد آمده است که خداوندا، مرا از زیادهروی و اسراف باز دار و روزی من را از تلف شدن محافظت کن و دارایی مرا با برکت دادن به آن افزوده فرما و راه مصرف آن را در کارهای خیر به من بنمایان.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/94384/%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D9%88-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81 «موانع و راهکارهای اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.]</ref> علاوه بر آن، اسراف، مفهومی گسترده داشته و تنها به بهرهبرداری از آب، نان، پوشاک و اموری از این دست محدود نمیشود؛ برای مثال، هدر دادن نعمتهایی مانند هوا، نفت، گاز و معادن طبیعی و منابع زمینی بهویژه آب از مصادق بارز اسراف هستند. علاوه بر آن، هدر دادن استعدادها و نیروهای انسانی، بهمعنای نشناختن توانایی و استعداد افراد بوده که نوعی اسراف بهشمار میرود. از سوی دیگر، کارشناسان دینی، درست و بهینه مصرف نکردن را نیز اسراف میدانند. در منابع دینی، اسراف تنها به جنبۀ کمّی بهرهوری از مال و ثروت محدود نشده و کیفیت مصرف را نیز در بر میگیرد.<ref>[https://pajhoh.masjed.ir/fa/article/3085/%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%81-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8 «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- 95»، وبسایت مسجد پژوهه.]</ref> | ||
==الگوی مصرف در شرایط بحران و جنگ== | ==الگوی مصرف در شرایط بحران و جنگ== | ||
نسخهٔ ۱۳ مرداد ۱۴۰۴، ساعت ۱۰:۱۶
الگوی مصرف؛ مجموعهای از عادات و رفتارهای مصرفی توسط فرد یا گروه در طول زمان.
الگوی مصرف، روش خاصی است که افراد یا گروهها در جامعه، کالاها و خدمات را مصرف میکنند. این الگوها شامل مواردی مانند نوع و میزان مصرف، دفعات مصرف و نیز تأثیراتی است که این مصرف بر محیطزیست و جامعه دارد. درک الگوی مصرف به سازمانها و سیاستگذاران کمک میکند تا نیازهای مصرفکنندگان را بهتر شناسایی کرده و برنامهریزی بهتری برای تولید و توزیع کالاها و خدمات داشته باشند. همچنین، درک الگوی مصرف میتواند به افراد کمک کند تا مصرف خود را آگاهانهتر مدیریت کرده و تأثیرات منفی مصرف بر محیطزیست و جامعه را کاهش دهند.
تعریف الگوی مصرف
مصرف از رفتارهای فراگیر و گستردۀ آدمی است که در تمامی دورههای زندگی و در غالب شئونات حیاتی او جریان دارد. بههمین دلیل، شناخت الگوی مصرف، یکی از تجلّیهای عمومیِ رفتار آدمی بوده که از اهمیتی بسیار برخوردار است. ارضای نیازهای گوناگون زیستی و روانی، انسانها را بهسمت مصرف سوق داده و فرهنگ جوامع از عوامل اصلی تعیینکنندۀ کمیت و کیفیت آن بهشمار میرود. در این میان، تمایزات مصرفی، نشاندهندۀ تمایزات فرهنگی و سبک زندگی، مراحل و درجۀ رشدیافتگی جوامع بوده و بررسی مصرف را میتوان گامی مهم در شناخت فرهنگی جوامع تلقی کرد. الگوی مصرف به مجموعۀ ارزشها و بینشهایی گفته میشود که به رفتار اقتصادی مانند انتخاب مصرف و پسانداز، عدم مصرف، نوع مصرف و میزان مصرف منتهی شده و ذیل نظام فرهنگی جامعه تعیین میشود. این الگو، از الگوهای تولید، توزیع و بازیافت نیز تأثیر میپذیرد.[۱]
رعایت الگوی مصرف نیز بهمعنای مصرفی متعادل، صحیح و منطقی از امکانات و منابعِ موجود بوده بهگونهای که علاوه بر تأمین شایستۀ نیازها، از اتلاف و هدررفت سرمایههای موجود جلوگیری شود. بههمین دلیل است که رعایت الگوی مصرف مستلزم برنامهریزی برای مصرف مناسب و در سطوح مختلف جامعه، اعم از افراد و خانوادهها، سازمانهای دولتی و غیردولتی، بنگاههای اقتصادی و در سطح تراکمی و کلان اقتصاد است.[۲]
الگوی مصرف در جامعۀ ایران
الگوی مصرف در جامعۀ ایران، بهخصوص در سالهای اخیر، با چالشهایی جدی مواجه شده است. کارشناسان، این الگوی مصرفی را ترکیبی از اسراف در برخی حوزهها مانند انرژی و غذا و کممصرفی در حوزههای ضروری مانند سلامت و آموزش میدانند. مصرفگرایی و گرایش به کالاهای لوکس و وارداتی، بهویژه در کلانشهرهای ایران، افزایش چشمگیری یافته است. این در حالی است که بسیاری از کالاهای مصرفیِ داخلی کیفیت و قیمت مناسبی دارند. همچنین، مصرف بیرویۀ برخی از مواد غذایی مانند شکر، انواع نوشابه و فستفود، بهدلیل عدم رعایت تغذیۀ سالم، سلامت جامعۀ ایران را به خطر انداخته است.
مصرفگرایی مدرن در جامعۀ ایران
الف. موادغذایی: کارشناسان معتقدند که مدیریت مصرف خرید و استفادۀ موادغذایی در ایران مطلوب نبوده و این موضوع با دورریز مواد غذایی در خانوارهای ایرانی به اثبات میرسد. برخی آمارها نشان دادهاند که ایران، یکی از بالاترین نرخهای ضایعات غذایی در جهان را داشته و در حدود 30 درصد از مواد غذایی در ایران دورریز میشوند. از مصادیق بارز این دورریز میتوان به اسراف موادغذایی در تالارها و رستورانها اشاره کرد.
ایرانیان، در سالهای اخیر، نهتنها در ابعاد فنی و تخصصی بلکه در بُعد فرهنگی نیز با نارساییهایی مواجه هستند که همچون دو لبۀ تیغههای قیچی، به تحمیل ضرر و خساراتی به سرزمین ایران منجر شده که از نظر اقتصادی، جبرانناپذیر هستند. از سوی دیگر، بسیاری از دستگاهها و تجهیزات تولید مواد غذایی در کارخانجات مرتبط با این حوزه، بهروز نبوده و با نوسازی آنها میتوان به کاهش دورریز موادغذایی کمک شایانی کرد.[۳]
ب. انرژی: ایران، یکی از پرمصرفترین کشورهای جهان در حوزۀ انرژیهایی همچون برق، گاز و بنزین است. امروزه، ایران سومین تولیدکننده و چهارمین مصرفکنندۀ بزرگ گاز جهان پس از آمریکا، روسیه و چین است. نکته آن است که هر سه کشوری که پیش از ایران قرار دارند، از نظر جمعیت، وسعت و قرارگرفتن در منطقۀ سرد و نیمهسرد جهان با ایران قابل مقایسه نیستند. از سوی دیگر، شرکت ملی گاز ایران اعلام کرده که مصرف گاز در ایران از مجموع 12 کشور ثروتمند و سردسیر اروپایی بیشتر است.[۴]
از جمله مصادیق بارز اتلاف انرژی در جامعۀ ایران میتوان به هدررفت بنزین موقع سوختگیری و روشن بودن بیدلیل سیستمهای گرمایشی و سرمایشی در منازل و پاساژها اشاره کرد. از جمله دلایل اسراف انرژی در ایران نیز میتوان به پایین بودن کیفیت وسایل و عدم امکان بهروزرسانی آنها، رویکرد نادرست و سوبسیدی و عدم برابری آنها با نرخ واقعی انرژی در دنیا، وجود تحریمها علیه ایران و افزایش چشمگیر مصرف انرژی در ایران، عدم اجازه برای ورود خودروهای کممصرف و بهروز، سیستم قدیمی موتورخانههای ساختمانها و شرکتها اشاره کرد.[۵]
الگوی مصرف در طبقات مختلف جامعۀ ایران
الف. طبقۀ مرفه اجتماعی: ایرانیان حاضر در این طبقه که در حدود 10 درصد از جامعۀ ایرانی را شکل میدهند، به کالاهای وارداتی، برندهای خارجی و تجملاتی همچون خودروهای گرانقیمت، پوشاک مارکدار و مسافرتهای خارجی تمایل دارند. استفادۀ بیرویه از خودروهای پرمصرف و مصرف بالای انرژیهایی همچون برق و گاز در ویلاها و منازل بزرگ نیز از دیگر مصادیق الگوی مصرف در این گروه اجتماعی هستند.
ب. طبقۀ متوسط جامعه: این طبقه که در حدود 40 تا 60 درصد از جامعۀ ایرانی را شکل داده، بخشی از درآمد خود را صرف تفریحاتی همچون کافهگردی و رستوران میکنند. براساس آمار و اطلاعات منتشر شده، بخشی از مردم در این طبقۀ متوسط اجتماعی، ترکیبی از مصرف منطقی در برخی حوزهها و اسراف در حوزههای دیگر مانند فستفود و کالاهای غیرضروری دارند. گروهی دیگر نیز به تقلید از الگوهای مصرف در طبقات بالاتر اجتماعی پرداخته یا تحت تأثیر اینفلوئنسرها به خرید کالاهای خارجی تمایل پیدا کردهاند. از دیگر نمونههای عینی اسراف و الگوی مصرف ناصحیح در این طبقۀ میانی میتوان به تشکیل صف خرید برای گوشی آیفون 15 و 16، در انتظار روز عرضۀ آنها در ایران اشاره کرد.[۶]
ج. طبقۀ پایین جامعه: بیشتر ایرانیانی که در این طبقۀ اجتماعی قرار گرفتهاند، بر کالاهای اساسی با کمترین هزینه مانند نان، برنج و روغن تمرکز کردهاند. هزینههای درمانی و آموزشی در برخی از گروههای کمتر برخوردار اجتماعی در این طبقه نیز کاهش یافته و بسیاری تلاش میکنند تا از بازارهای محلی و فروشگاههای تخفیفی خرید کنند. همچنین، مطالعات انجام شده نشان داده است که فقیر شدن خانوارها، به کاهش مخارج مصرفی کالاهای خوراکی و افزایش مخارج غیرخوراکی آنها منجر شده است. از سوی دیگر، با توجه به اثر نامطلوب فقر بر الگوی مصرف موادغذایی و پیامدهای منفی آن بر امنیت غذایی و در نهایت سلامت فقرا، دولت میتواند با اجرای سیاستهای حمایتی مطلوب و نیز پرداخت کمک هزینههایی با هدف حمایت از اقشار آسیبپذیر، بهخصوص خانوارهایی که به دلایلی از جمله جهشهای ارزشی و افزایش قیمت مواد غذایی ناشی از آن به زیر خط فقر کشیده شدهاند، نقش مؤثری در معیشت آنها داشته باشد.[۷]
اصلاح الگوی مصرف در جامعۀ ایران
اصلاح الگوی مصرف بهمعنای نهادینه کردن روشهای درست و استفادۀ بهاندازه از منابع و ذخایر موجود است که باعث بهبود شاخصهای زندگی و کاهش هزینهها شده و زمینه و بستر را برای نشر و افزایش عدالت فراهم میکند. از سوی دیگر، مصرف بهینه، علاوه بر پیشرفتهای ناشی از ارتقای فنآوری، طراحی و ساخت وسایل و تجهیزات مطابق با استانداردهای جهانی، فرصت توزیع مناسب منابع و بهتبع آن پیشرفت و ارتقا در دیگر بخشهایی که کمتر مورد توجه بودهاند را فراهم میکند. همچنین، مصرف بهینه، صرفهجویی درست و ارتقای بهرهوری در مصرف انرژی و پتانسیلهای موجود، به پویایی و رشد بیشتر در قسمتهای مختلف از جمله اقتصاد ایران منتهی خواهد شد.[۸] بههمین دلیل است که کارشناسان، شناسایی نیازهای واقعی و رعایت اعتدال و صرفهجویی در بهرهبرداری از امکانات را الگوی صحیح مصرف خواندهاند.[۹]
مراحل اصلاح الگوی مصرف
1. فرهنگسازی
زمینهسازی ذهنی و فرهنگی برای اقشار مختلف جامعه، از پیشنیازهای اصلاح الگوی مصرف در جامعۀ ایران بوده و فرهنگسازی پایدار، بستر اصلی نهضت اصلاح الگوی مصرف است. با توجه به اینکه اسراف در میان خانوارهای ایرانی ریشه دوانده، مدیریت زمان و صرف وقت بسیاری برای مقابله با آن نیاز است.[۱۰]
از سوی دیگر، از آنجایی که فرهنگسازی نوع پیشرفتهای از جامعهپذیری بوده و نخستین نهادی که میتواند در این زمینه مؤثر باشد، خانواده است. بههمین دلیل، لازم است تا کودکان را از همان کودکی به درست مصرف کردن در خانه و خانواده عادت داده، نکات لازم و ضروری را با آنها در میان گذاشته و آموزشهای دین مقدس اسلام در این زمینه را برای آنها بیان کرد. سپس، کودکان نیز با بزرگ شدن، این روند را به سایر بخشهای جامعه تسری میدهند.[۱۱]
2. مدیریت قوی
مدیریت مدبرانه و عاقلانه، از دیگر ضروریات اولیۀ اصلاح الگوی مصرف است. مسئولان و متولیان امر در ایران میتوانند با پرهیز از شعارزدگی و برگزاری مکرر همایشها و سخنرانیها، به مدیریت صحیح و عاقلانه روی آورند تا با هدایت، تدوین و انتخاب استراتژی راهبردی، زمینۀ تحقق طرحی ملی و آیندهساز در ایران را فراهم کنند.[۱۲]
3. طراحی سازوکار
ترسیم اهداف، ابعاد و راهکارهای رسیدن به موضوع و نیز تعیین شاخصهایی برای سنجش و ارزیابی روند و چگونگی پیشرفت امور از دیگر پیشنیازهای اصلی در این مسیر است. عملیاتی شدن رویکرد اصلاح الگوی مصرف از طریق درونیسازی ارزشهای دینی- فرهنگی، مستلزم طرح جامعی است که ضمن توجه به اجزای فرهنگ و نحوۀ سازوکار آنها، برنامۀ مدونی برای هر کدام از نهادها و سازمانهای مرتبط تدوین کرده و با نظارت مستمر و آگاهانه بر فعالیتهای آنها، به تحقق این رویکرد منتهی شود.[۱۳]
4. جلب مشارکت مردم
پذیرفتن این مهم در جامعه که اصلاح الگوی مصرف، از جمله کارهای انجام شدنی بوده و هر یک از اعضای جامعه با مشارکت و ملزم نمودن خود به درست مصرف کردن از منابع، منافع عظیمی را برای جامعه حاصل میکنند.[۱۴]
5. احساس مسئولیت در مصرف
این احساس، اصلاح رفتار انسان و تنظیم آن براساس عقل و شرع را بهدنبال دارد. انسانی که خود را مسئول میبیند، از وجدانی بیدار و آگاه برخوردار بوده و در تلاش است تا نه به خود و نه به دیگران، آسیبی نرساند. بههمین دلیل، در راستای اصلاح الگوی مصرف خود و جامعه تلاش میکند.[۱۵]
6. رسانه
کارآمدترین عامل زمینهسازی اصلاح الگوی مصرف را برعهده دارند. رسانههای جمعی، مطبوعات، مساجد، تشکلها و اتحادیهها میتوانند با برنامهریزی دقیق و مناسب و نیز تبلیغات بهموقع و مؤثر، تجملگرایی و مصرفگرایی را دور کرده و افراد، بهخصوص زنانِ جامعه را در این زمینه تشویق کنند.[۱۶]
7. حمایت از تولید داخلی
این حمایت، از ارکان اصلی پیشرفت اقتصادی در هر جامعه بهشمار میرود. در صورتیکه کالاهای تولیدی جامعه، توسط مردم حاضر در همان اقتصاد خریداری و پشتیبانی نشود، آن اقتصاد رونق نخواهد گرفت. نهادینه شدن حمایت از تولید ملی در خانوادهها، نیازمند برنامهریزی دقیقی است که تلاش بسیاری را در زمینۀ ارتقای کیفیت محصولات داخلی و پاسخگویی به نیازهای جامعه طلب میکند. در این زمینه، زنان، بهعنوان مهمترین افراد متقاضی تأمین کالاهای خانگی، در صورت مصرف و حمایت از تولید داخلی میتوانند به کاهش بیکاری، اشتغالزایی و پویایی اقتصادی ایرانِ اسلامی منجر شوند.[۱۷]
8. رعایت اولویتها در تخصیص درآمد و مصرف
اولویتبندی، امری ضروری و اجتنابناپذیر در دستیابی به الگوی مصرف صحیح و جلوگیری از نارساییها و تضییع حقوق افراد است. در صورتیکه فرد، درآمد محدودی داشته باشد، این امر ضرورت بیشتری پیدا میکند. کارشناسان، تعیین اولویتهای تخصیص درآمد را از دو جنبه بررسی میکنند: 1. از نظر نوع و مقدار کالاهای مصرفی و خدمات؛ برخی از نیازمندیهای انسان، از جمله نیازهای اساسی و ضروری در زندگی بوده و برخی دیگر نیز تنها برای تأمین یا افزایش رفاه و آسایش زندگی هستند. 2. تأمین اولویتها براساس افراد و گروههای مصرفکننده؛ در شرایط عادی، براساس آموزههای دینی، تأمین نیازمندیهای شخصی انسان در اولویت بوده و پس از آن، رفع نیازهای والدین، فرزند، همسر و خویشاوندانِ نیازمند و سپس سایر نیازمندان و نیز مشارکت در خدمات اجتماعی و امور خیریه در اولویت قرار میگیرند.[۱۸]
9. تعمیق باورهای دینی
آموزههای دینی از ابعاد گوناگونی، مسئلۀ مصرف افراطی و آفات آن را مورد توجه قرار دادهاند. آیات کتاب وحی و سخنان پیشوایان دین همواره مسلمانان را از رفتارهای ناصحیحی که با صرفهجویی در مصرف در تعارض است، نهی نمودهاند؛ مانند نهی از اسراف در خوراکیها که در قرآن کریم، بارها تکرار شده است.[۱۹] دیگر آموزۀ اصلاحگرِ الگوی مصرف در فرهنگ اسلامی، مفهوم اقتصاد است که در زبان عربی بهمعنای میانهروی در مسائل مالی آمده است؛ برای مثال، در روایتی از امام علی بیان شده هنگامیکه خدا خیر بندهای را بخواهد، به او اقتصاد و حسن تدبیر الهام نموده و او را از سوءتدبیر و اسراف دور میکند. بههمین دلیل، الگوی صحیح مصرف را دارای بُعد توحیدی نیز میدانند که در رابطۀ میان انسان و خداوند، دارای جایگاهی ارزشمند است.[۲۰]
10. فاصله گرفتن از آدابورسوم ناصحیح
مصرف ناصحیح کالا و انرژی در جامعه، تنها محدود به اشخاص و اقشار پردرآمد نبوده بلکه بسیاری از افراد در طبقۀ متوسط و پایین جامعه، بهعلت سبک زندگی نادرستی که در منش و عادت آنها شکل گرفته، یا نسلبهنسل به آنها منتقل شده، مصرف صحیح را نیاموخته و دچار سوءمصرف مواد خوراکی و غیرخوراکی هستند؛ مانند شیوۀ برگزاری مهمانیهای خانوادگی، شیوۀ برگزاری مراسمهای عروسی و عزا، شیوۀ خرید و تأمین کالا و خدمات که از جهات مختلفی نیازمند اصلاح بوده اما افراد بهدلیل ریشه داشتن آنها در اعتقادات و آدابورسوم به اجرای آنها اصرار ورزیده و پایبند هستند.[۲۱]
سطوح فرهنگی اصلاح الگوی مصرف در ایران
1. سطح سازمانی
سه وظیفۀ مهم سازمانی و عمومی برای دولت و سازمانهای درگیر در این زمینه وجود دارد که از آن جمله میتوان به طراحی الگوها و استانداردسازی الگو در موضوعات مختلف؛ پیادهسازی، اطلاعرسانی و تنویر اذهان عمومی نسبت به الگوهای صحیح؛ تحقق و اجرای الگوها، حداقل در محیط داخلی سازمانی که خود نقش الهامبخشی و فرهنگسازی برای جامعه دارد؛ اشاره کرد. از سوی دیگر، از جمله الزامات فرهنگی مبارزه با اسراف با هدف اصلاح الگوی مصرف میتوان به حذف کامل مصادیق اسراف در مصارف سازمانی و محدودسازی فرآیندهای عمومی تولیدی یا خدماتی که مصرف بالاتر از حد را ایجاد میکنند و نیز آسیبشناسیِ جامع الگوهای فعلی اشاره کرد.[۲۲]
2. سطح خانوادگی
الگوهای مصرف، در حقیقت، مقولهای خانوادگی بوده و سبد مصرف در نهاد خانواده تنظیم میشود. در این راستا، رسانهها و سازمانهای خدمات عمومی مانند شهرداریها، بیشترین تأثیرگذاری را در معرفی الگوهای اصلاحشده دارند. همچنین، مقابله با جریان مسرفانه در زندگی خانوادگی، از جمله اخلاق چشموهمچشمی و تجملگرایی، نیازمند توجه خاص و ظرافتهایی ویژه است. دقت در تنوعهای فرهنگی مصرف خانواده در اقالیم و اقوام مختلف ایرانی در این راستا، از الزامات اساسی بوده که بهتر است در سیاستهای سلبی مورد توجه قرار بگیرد.
اصلاح نگرش خانواده و تواناسازی آنها براساس الگوی مصرف در اسلام و سنت نبوی و علوی، نسبت به مفاهیمی همچون مصرف، اسراف و پرهیز از مدگرایی افراطی؛ توسعۀ آگاهی والدین و هدایت آنها در راستای اولویتبخشی در تأمین حقوق مادی و معنوی فرزندان در زمینۀ تغذیه، بهداشت روانی، جسمانی، ورزش، تفریحات سالم، تحصیل و ازدواج و نیز استفادۀ بهینه از محصولات فرهنگی- رسانهای و تصویری در ساعات مختلف شبانهروز؛ توسعۀ فرهنگ قناعت، سادهزیستی، اعتدال و تعدیل روحیۀ تنوعطلبی بهمنظور تقویت امنیت روانی اعضای خانواده و نیز تهیۀ کتب و منابع فرهنگی و آموزشی لازم در این زمینه؛ توسعۀ فرهنگ عفاف و پایبندیهای اخلاقی در خانواده بهمنظور پرهیز از ظاهرگرایی صرف و زیادهروی در مصرف اقلام آرایشی و پوششی از جمله راهبردهای اصلاح الگوی مصرف در سطح خانواده است.[۲۳]
3. سطح فردی
اغلب ارزشهای اخلاقی و هنجارهای رفتاری، ابتدا در سطح فردی و شخصی نهادینه میشوند. بههمین دلیل، توجه به این سطح در ابعاد مختلفی نیازمند برنامهریزی است. افزایش درک آحاد جامعه نسبت به منابع کشور، ابعاد مختلف تأثیر موازنۀ تولید و مصرف در رشد ملی و تقویت آیندهنگری و دوراندیشی از جمله اهداف مدنظر در این سطح از اصلاح الگوی مصرف هستند.[۲۴]
تأثیر زنان در روند اصلاح الگوی مصرف در ایران
زنان آغازگر ترویج فرهنگ اصلاح الگوی مصرف در جامعه بوده و نقش مهمی در مدیریت مصرف انرژی برعهده دارند. در صورتیکه رفتار مصرفی بانوان در خانه و خانواده تغییر کند، بهتنهایی میتواند نقشی تأثیرگذار در تغییر رفتار مصرفی در دیگر اعضای خانواده بهویژه فرزندان داشته باشد؛ زیرا این امر به آموزش و انتقال غیرمستقیم بهینهسازی مصرف در خانواده و در نهایت جامعه منجر میشود.[۲۵]
اگر زنان الگوی مصرف را در مسائل مختلف منزل، از خوراکی و پوشاک گرفته تا تهیۀ وسایل خانه، براساس الگوی اسلامی مصرف رعایت کنند این موضوع بهعنوان الگوی عملی برای فرزندان خواهد بود. پژوهشها نشان دادهاند که اگر مادران، مدیریت داخلی منزل را به عهده داشته باشند و در زندگی خود صرفهجویی کنند، در عمل نیز زندگی موفقتری داشته و حتی در صورت بالا بودن سطح اقتصادی زندگی، دچار اسراف و ریختوپاشهای اضافی نخواهند شد.[۲۶]
امروزه، ثروت ملی بجای صرف در زیرساختهای جامعه، صرف بیتوجهیها، خودپسندیها، تجملگراییها و عدم آیندهنگری شده که اهمیت فرهنگسازی و نقش زنان و مادران در تبیین صرفهجویی را هویدا میکند. بههمین دلیل، برنامهریزیهای دقیق از سوی مسئولین امر میتواند علاوه بر آگاهسازی و توانمندسازی زنان، در راستای کنترل اقتصاد خانواده به بهترین شیوهها، زمینه را برای جلوگیری از اسراف در تمامی دستگاهها و نهادهای کشوری فراهم کند.[۲۷]
تأثیر دانش آموزان و مربیان در اصلاح الگوی مصرف
از آنجاییکه دانشآموزان مدارس با خانواده و جامعه در ارتباط هستند، با رعایت معیارهای لازم، بر اصلاح الگوی مصرف در سطح جامعه تأثیر میگذارند. از جملۀ این معیارها میتوان به رعایت اعتدال و میانهروی در زندگی، دوری از الگوهای نادرست رفتاری و کرداری، شناخت صحیح معلمان از الگوی صحیح مصرف و انتقال آن به دانشآموزان، مطالعه و بازنگری نقش مدیریت منابع انسانی، مدیریت زمان، مدیریت فرهنگی و اجتماعی، مدیریت منابع جغرافیایی و اقتصادی، توسعۀ فرهنگ امربهمعروف و نهیازمنکر بهعنوان سازوکاری در جهت اصلاح الگوی مصرف، ارائۀ تعاریف و مصادیق اصلاح الگوی مصرف در سطح کلاس و مدرسه، ارائۀ تجارب موفق در ارتقای بهرهوری و مدیریت بهینۀ منابع مختلف انسانی و اقتصادی در داخل و خارج از کشور، با تأکید بر اصلاح الگوی مصرف اشاره کرد. از سوی دیگر، پژوهشها نشان دادهاند که آموزشهای غیرمستقیم نسبت به آموزشهای مستقیم اثربخشتر بوده و آموزش از طریق فرهنگسازی، مهمترین و غنیترین منبع در آموزش بهشمار میروند.[۲۸]
کارکرد مساجد در اصلاح الگوی مصرف در ایران
مسجد، نهادی دینی است که یکی از کارکردهای مهم آن کارکرد اقتصادی بوده که در منابع دینی از آن بهعنوان عقل معاش یاد میشود. آیتالله خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی ایرانی، سال 1388ش را بهنام «اصلاح الگوی مصرف» نامگذاری کرده و آن را یکی از مهمترین ابعاد اقتصاد مقاومتی خواند که مساجد در تحقق آن نقشی اساسی دارند. مساجد بهعنوان پایگاه اجتماعی پذیرفته شده در جامعۀ ایران، به اَشکال مختلفی میتوانند در زمینۀ اصلاح الگوی مصرف نقشآفرینی کنند که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1. تبیین مفهوم اصلاح الگوی مصرف در مساجد
رهبر جمهوری اسلامی ایرانی در سخنان خود تأکید کردهاند که صرفهجویی بهمعنای مصرف نکردن نبوده بلکه صرفهجویی بهمعنای درست مصرف کردن، بهجا مصرف کردن، ضایع نکردن مال، مصرف را کارآمد و ثمربخش کردن است. بههمین دلیل، اصلاح الگوی مصرف را درست مصرف کردن خواندهاند که با زیادهروی و سختگیری بیجا در تضاد است.[۲۹]
2. ارائۀ الگوی مدیریت مصرف در مساجد
تدبیر در مصرف و تقدیر در معیشت، همواره در سخنان و سیرۀ معصومین مورد تأکید بوده است. از دیگر جنبههای مدیریت مصرف، تعادل در مصرف بهعنوان حرکتی جهادی است. بههمین دلیل، فرد یا جامعهای که در مسیر پایداری در مصرف حرکت کند، به پایداری در اقتصاد رسیده و جامعه به همان مطلوب یعنی اقتصاد سالم، شکوفا و مقاومتی دست خواهد یافت. در این زمینه، مساجد میتوانند با مدیریت بهینۀ منابعی مانند آب، برق و مواد سوختنی در نهادینه شدن فرهنگ صرفهجویی در جامعه تأثیرگذار باشند.
3. فرهنگسازی اصلاح الگوی مصرف در مساجد
تحقق اصلاح الگوی مصرف تنها با مشارکت مردم امکانپذیر بوده و استقبال از هر نوع فعالیت اقتصادی مردمی، برای بالا بردن مشارکت مردمی حائز اهمیت است. در این زمینه، مساجد بهترین گزینه در راستای فرهنگسازی در جلوگیری از زیادهرویها و اصلاح الگوی مصرف و نیز نهادینهسازی آن در میان اقشار مختلف جامعه هستند.
4. تشویق و ترغیب بر قناعتورزی در مساجد
سبک زندگی اسلامی همواره بر کسب درآمد و تولید پرتلاش تأکید داشته و در جهت مصرف نیز بر محور قناعت تأکید کرده است. قناعت در این زمینه بهمعنای اکتفا کردن به اندک و راضی شدن به سهم خود است. کارشناسان، از جمله زمینههای ایجاد صفت قناعت، مقایسۀ زندگی خود با زندگی فقرا دانستهاند. در روایتی از امام باقر آمده است که در قدرت و تمکن همواره به پایینتر از خود نگاه کن زیرا چنین کاری تو را به روزی خود قانعتر میسازد.[۳۰]
چالشهای اصلاح الگوی مصرف در ایران
- از بزرگترین مشکلات جامعۀ امروزیِ ایران، پرداختن به ظاهر زندگی بوده که بهعنوان ارزشی اجتماعی تلقی شده و در صورتیکه کسی بخواهد در این زمینه تعادل را رعایت کند، نهتنها در جامعه پذیرفتنی نیست بلکه متهم به عناوینی همچون خساست و تنگنظری میشود. این در حالی است که برخی از افراد تلاش میکنند تا بدون توجه به این آسیب اجتماعی مدرن، زندگی متعادلی را داشته و علاوه بر پسانداز و مشارکت در اقتصاد کشور، هزینههای اضافی را برای مصارف جمعی و کمک به نیازمندان خرج کنند.[۳۱]
- مدگرایی و تجملگرایی نیز از دیگر عوامل الگوی نامناسب مصرف هستند که با احساس محرومیت مبنی بر چشموهمچشمی شناخته شده و برای برطرف شدن، نیاز به برنامهریزی استراتژیک دارند. امروزه، مد، استراتژی نوینی برای نشان دادن پرستیژ اجتماعی برای تمامی طبقات بجز طبقات بسیار ثروتمند است زیرا آنها با استفاده از شیوههای دیگر مصرف، بهدنبال متمایز کردن خود هستند. این نظریه که با عنوان «رخنه به پایین» یعنی تقلید طبقات از یکدیگر شناخته میشود، امروزه بهشدت فعال شده و حتی شیوههای زندگی افراد را نیز تحت تأثیر قرار داده است. در مصرفگرایی مدرن، لذت خواستن اشیاء، بیش از لذت داشتن آنها بوده و مصرف کردن، چرخهای بیانتها محسوب میشود زیرا تجربۀ مصرف از خیال مصرف همواره عقبتر است.[۳۲]
- نکته آن است که مد و مدگرایی، در اصل، مسئلهای ناهنجار و مذموم نیستند. مدگرایی، علاوه بر شکلی منفی و بازدارنده، شکلی مثبت و پیشبرنده نیز دارد. در صورتیکه مد با هنجارها و ارزشهای دینی جامعه در تضاد باشد و جز ایستایی فرهنگی و اقتصادی ثمرهای دیگر نداشته باشد، ضدارزش محسوب شده و همانند مدهایی که ساخته و پرداختۀ کشورهای بیگانه و استعمارگر هستند با انگیزۀ تخریب روح معنوی و دینی جامعه تولید میشوند. در مقابل، آن دسته از مدهایی که مصداق نوآوری و حاصل ابتکار در عمل و نیز هماهنگ با ارزشهای میلی و مذهبی هستند، افزون بر ارزشمندی، از پویایی و شادابی جامعه خبر میدهند. این گروه از مدهای مثبت و سازنده، در ابتدا، براساس علاقه و انتخاب خود مردم پدید آمده، سپس بهصورت عادت درآمده و در صورت همسویی با باورهای سنتی، فرهنگی و دینی، هر چه سریعتر جای خود را در میان مردم باز کرده و به نمادی فرهنگی تبدیل میشوند.[۳۳]
- اسراف و ریختوپاش: کارشناسان، الگوی درست مصرف را لازمۀ سبک زندگی اسلامی میدانند. نهادینه شدن سبک زندگی اسلامی بهمعنای عدم استفاده از امکانات رفاهی موجود نبوده زیرا دین اسلام، همواره بر پیشرفت علم و عقلگرایی تأکید دارد. نحوۀ استفادۀ ایرانیان مسلمان از امکانات موجود میتواند زندگی آنها را به سعادت رسانده یا دستخوش آسیبهای دنیوی و اخروی کند.[۳۴] از سوی دیگر، جامعۀ اسرافکار همواره در معرض تهیدستی و فقر مادی و فرهنگی قرار دارد؛ برای مثال، در دعایی از امام سجاد آمده است که خداوندا، مرا از زیادهروی و اسراف باز دار و روزی من را از تلف شدن محافظت کن و دارایی مرا با برکت دادن به آن افزوده فرما و راه مصرف آن را در کارهای خیر به من بنمایان.[۳۵] علاوه بر آن، اسراف، مفهومی گسترده داشته و تنها به بهرهبرداری از آب، نان، پوشاک و اموری از این دست محدود نمیشود؛ برای مثال، هدر دادن نعمتهایی مانند هوا، نفت، گاز و معادن طبیعی و منابع زمینی بهویژه آب از مصادق بارز اسراف هستند. علاوه بر آن، هدر دادن استعدادها و نیروهای انسانی، بهمعنای نشناختن توانایی و استعداد افراد بوده که نوعی اسراف بهشمار میرود. از سوی دیگر، کارشناسان دینی، درست و بهینه مصرف نکردن را نیز اسراف میدانند. در منابع دینی، اسراف تنها به جنبۀ کمّی بهرهوری از مال و ثروت محدود نشده و کیفیت مصرف را نیز در بر میگیرد.[۳۶]
الگوی مصرف در شرایط بحران و جنگ
الگوی مصرف، در شرایط بحران و جنگ، بهشدت تحت تأثیر قرار گرفته و تغییر میکند. مردمِ جامعه، در این دوران، بیشتر بهسمت خرید کالاهای اساسی و ضروری رفته و تقاضای جامعه برای خرید کالاهای غیرضروری کاهش مییابد. همچنین، در برخی موارد و مواقع، تغییراتی در روشهای تهیه و ذخیرهسازی اقلام غذایی و سایر اقلام ضروری ایجاد میشود.
- تغییرات در الگوی مصرف: نیاز به مواد غذایی، آب، دارو و تجهیزات پزشکی در شرایط بحرانی افزایش یافته و مردم بهسمت خرید این گروه از اقلام ضروری روی میآورند. از سوی دیگر، تقاضا برای خرید کالاهای لوکس، خدمات تفریحی و سایر کالاهایی که در شرایط عادی خریداری میشوند، کاهش مییابد؛ برای مثال، در جنگ 12 روزۀ اسرائیل علیه ایران، مردم ایران با افزایش احساس خطر جنگ، بیش از هر چیزی برنج خریدهاند. همچنین، تماشای محتوای خبری و جنگی در وبسایت آپارات رشدی چشمگیر داشته است. در وبسایت دیوار نیز تعداد آگهیهای خرید و فروش مودم و تجهیزات شبکه برای اتصال به اینترنت افزایش یافته و همچنین تماشای محتوای کودکان در پلتفرم فیلیمو افزایش یافته است.[۳۷]
- تغییرات در روشهای تهیه و ذخیرهسازی: مردم، در شرایط جنگ و بحرانهای خاص، بهسمت ذخیرهسازی مواد غذایی، استفاده از روشهای پختوپز با صرفهجویی در انرژی و مواد و نیز تغییر در شیوۀ نگهداری مواد غذایی روی میآورند.
- اقدامات لازم برای مدیریت مصرف در شرایط بحرانی: هرچند، مردم، در این دورانهای سخت، بیشتر به اهمیت مصرف بهینه و صرفهجویی در مصرف توجه میکنند اما اقداماتی همچون برنامهریزی دقیق برای تأمین نیازهای اساسی با توجه به شرایط خاص، تغییر الگوی مصرف و سوق دادن آن بهسمت صرفهجویی و قناعت، آموزش و آگاهیرسانی به مردم دربارۀ نحوۀ مدیریت مصرف در شرایط بحرانی، مدیریت صحیح زنجیرۀ تأمین برای توزیع بهموقع و عادلانۀ کالاها و خدمات ضروری، همکاری و همبستگی بین مردم و دولت برای مدیریت بحران و تأمین نیازهای اساسی و ضروری زندگی لازم است.[۳۸]
پانویس
- ↑ «مبانی الزامات فرهنگی و سیاستهای اجرایی ناظر بر اصلاح الگوی مصرف، مصوب جلسۀ 504 مورخ 29/2/88 شورای فرهنگ عمومی»، وبسایت شورای فرهنگ عمومی کشور.
- ↑ «الگوی اسلامی مصرفی»، ویکی فقه.
- ↑ «مردم ایران چقدر مواد غذایی اسراف میکنند؟»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «ایران مبتلا به بلای اسراف انرژی است»، خبرگزاری جهان اقتصاد.
- ↑ «تا زمانیکه تکنولوژی نباشد وضعیت همین است/ چرایی اسراف انرژی در کشور»، خبرگزاری برنا.
- ↑ «ترافیک 15 هزار ایرانی در صف خرید آیفون16»، خبرگزاری کاماپرس.
- ↑ اجباری و سالم، «اثر فقر بر الگوی مصرف خوراکی و غیرخوراکی خانوارها در ایران: شواهدی از مدل تفاضل در تفاضل»، 1403ش، ص670-671.
- ↑ «اصلاح الگوی مصرف»، وبسایت سازمان متخصصین و مدیران ایران.
- ↑ «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «ضرورت توجه به رویکرد فرهنگی در اصلاح الگوی مصرف»، وبسایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «ضرورت توجه به رویکرد فرهنگی در اصلاح الگوی مصرف»، وبسایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «ضرورت توجه به رویکرد فرهنگی در اصلاح الگوی مصرف»، وبسایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «اصلاح الگوی مصرف»، وبسایت سازمان متخصصین و مدیران ایران.
- ↑ «موانع و راهکارهای اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «نقش زنان در زمینۀ اصلاح الگوی مصرف»، بهداشت نیوز.
- ↑ «موانع و راهکارهای اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ سورۀ انعام، آیۀ 141؛ سورۀ اعراف، آیۀ 31.
- ↑ «شیوههای اصلاح الگوی مصرف در سبک زندگی اسلامی»، وبسایت افسران جوان جنگ نرم.
- ↑ «شیوههای اصلاح الگوی مصرف در سبک زندگی اسلامی»، وبسایت افسران جوان جنگ نرم.
- ↑ «مصوبۀ طرح اصلاح الگوی مصرف در خانواده؛ مصوبۀ 653 جلسۀ مورخ 3/9/1388 شورای عالی انقلاب فرهنگی»، وبسایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «مصوبۀ طرح اصلاح الگوی مصرف در خانواده؛ مصوبۀ 653 جلسۀ مورخ 3/9/1388 شورای عالی انقلاب فرهنگی»، وبسایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «مبانی الزامات فرهنگی و سیاستهای اجرایی ناظر بر اصلاح الگوی مصرف، مصوب جلسۀ 504 مورخ 29/2/88 شورای فرهنگ عمومی»، وبسایت شورای فرهنگ عمومی کشور.
- ↑ «زنان آغازگر ترویج فرهنگ اصلاح الگوی مصرف در جامعه»، برق نیوز.
- ↑ «جایگاه زنان در اصلاح الگوی مصرف خانواده»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ نوبخت و تقدیمی، «بررسی نقش فرهنگسازی دبیران بر اصلاح الگوی مصرف»، 1392ش، ص11-112.
- ↑ «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- 95»، وبسایت مسجد پژوهه.
- ↑ «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- 95»، وبسایت مسجد پژوهه.
- ↑ «جایگاه زنان در اصلاح الگوی مصرف خانواده»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «موانع و راهکارهای اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «توجه به الگوی مصرف لازمۀ سبک زندگی اسلامی است»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «موانع و راهکارهای اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- 95»، وبسایت مسجد پژوهه.
- ↑ «الگوی مصرف مردم در جنگ؛ از رشد خرید برنج و مودم تا تماشای فیلم هندی و کارتون»، خبرگزاری عصر ایران،.
- ↑ «چطور در بحران جنگ مصرف کالاهای اساسی را مدیریت کنیم؟»، خبرگزاری ایسنا.
منابع
- قرآن کریم.
- اجباری، لیلا و سالم، علیاصغر، «اثر فقر بر الگوی مصرف خوراکی و غیرخوراکی خانوارها در ایران: شواهدی از مدل تفاضل در تفاضل»، تحقیقات اقتصادی، دورۀ 59، شمارۀ 4، شمارۀ پیاپی 149، 1403ش.
- «اصلاح الگوی مصرف»، وبسایت سازمان متخصصین و مدیران ایران، تاریخ بارگذاری: 24 فروردین 1404ش.
- «الگوی اسلامی مصرفی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1404ش.
- «الگوی مصرف مردم در جنگ؛ از رشد خرید برنج و مودم تا تماشای فیلم هندی و کارتون»، خبرگزاری عصر ایران، تاریخ بارگذاری: 19 تیر 1404ش.
- «ایران مبتلا به بلای اسراف انرژی است»، خبرگزاری جهان اقتصاد، تاریخ بارگذاری: 24 آذر 1400ش.
- «تا زمانیکه تکنولوژی نباشد وضعیت همین است/ چرایی اسراف انرژی در کشور»، خبرگزاری برنا، تاریخ بارگذاری: 26 مهر 1402ش.
- «ترافیک 15 هزار ایرانی در صف خرید آیفون16»، خبرگزاری کاماپرس، تاریخ بارگذاری: 29 آبان 1403ش.
- «توجه به الگوی مصرف لازمۀ سبک زندگی اسلامی است»، خبرگزاری رسا، تاریخ بارگذاری: 8 شهریور 1394ش.
- «جایگاه زنان در اصلاح الگوی مصرف خانواده»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 11 فروردین 1395ش.
- «چطور در بحران جنگ مصرف کالاهای اساسی را مدیریت کنیم؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 1 تیر 1404ش.
- «زنان آغازگر ترویج فرهنگ اصلاح الگوی مصرف در جامعه»، برق نیوز، تاریخ بارگذاری: 25 شهریور 1394ش.
- «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 12 آذر 1402ش.
- «شیوههای اصلاح الگوی مصرف در سبک زندگی اسلامی»، وبسایت افسران جوان جنگ نرم، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1404ش.
- «ضرورت توجه به رویکرد فرهنگی در اصلاح الگوی مصرف»، وبسایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 30 تیر 1404ش.
- «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- 95»، وبسایت مسجد پژوهه، تاریخ بارگذاری: 11 خرداد 1395ش.
- «مبانی الزامات فرهنگی و سیاستهای اجرایی ناظر بر اصلاح الگوی مصرف، مصوب جلسۀ 504 مورخ 29/2/88 شورای فرهنگ عمومی»، وبسایت شورای فرهنگ عمومی کشور، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1404ش.
- «مردم ایران چقدر مواد غذایی اسراف میکنند؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 17 آبان 1397ش.
- «مصوبۀ طرح اصلاح الگوی مصرف در خانواده؛ مصوبۀ 653 جلسۀ مورخ 3/9/1388 شورای عالی انقلاب فرهنگی»، وبسایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1404ش.
- «موانع و راهکارهای اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1404ش.
- «نقش زنان در زمینۀ اصلاح الگوی مصرف»، بهداشت نیوز، تاریخ بارگذاری: 10 مهر 1397ش.
- نوبخت، محمدباقر و تقدیمی، توران، «بررسی نقش فرهنگسازی دبیران بر اصلاح الگوی مصرف»، مدیریت فرهنگی، سال 7، شمارۀ 20، 1392ش.