پیش‌نویس:هنر بازاری

هنر بازاری؛ خلق هنر تنها با هدف کسب درآمد و جذب مخاطب عام.

هنر بازاری یا هنر عامه‌پسند، هنری با اولویت کسب درآمد بوده و بیشتر برای مصارف تجاری و تأمین نیازهای بازار استفاده می‌شود. این آثار اغلب ساده‌سازی شده و احساساتی، اغراق‌آمیز و گاهی کلیشه‌ای هستند که به‌جای عمق هنری یا مفهومی بیشتر بر جذابیت بصری و عاطفی تأکید دارند. از نظر کارشناسان، هنر بازاری زمانی پذیرفتنی است که در خدمت هنر باشد و در صورتی‌که هنر در خدمت بازاری شدن قرار بگیرد، جایگاه قابل قبولی نخواهد داشت. در ایران نیز هنر بازاری، در بسیاری از موارد در یک تقابل دوسویه با ارزش‌های اسلامی- ایرانی قرار گرفته و نیازمند بازتعریف براساس اصول فرهنگ بومی و دینی است.

تعریف هنر بازاری

بازار، در لغت به‌معنای دکان، مغازه و مکانی است که در آن دادوستد صورت می‌گیرد. «بازاری» نیز صفت نسبی بوده و منسوب به بازار و به‌معنای مردم بازار، کسبه و بازرگانان است. هنر بازاری در ایران به آثاری اطلاق می‌شود که با اولویت سودآوری و جلب توجه عامه، بدون توجه کافی به عمق محتوایی و ارزش‌های هنری اصیل تولید می‌شوند. این پدیده در سال‌های اخیر، با گسترش رسانه‌های جمعی، شبکه‌های اجتماعی و توسعۀ نظریۀ نئولیبرالیسم رشد چشمگیری داشته و به‌صورت دائمی، به‌دنبال کوتاه‌کردن مسیر عرضه و جلب حداکثر خریدار بوده است.

در چارچوب تفکر نئولیبرالیسم، هنر بازاری، به‌شکلی از تولید و مصرف هنر اشاره دارد که تحت تأثیر منطق بازار آزاد، سودآوری و تقاضای مصرف‌کننده قرار می‌گیرد. این تفکر، با تأکید بر خصوصی‌سازی، کالایی‌سازی هنر را نیز مانند هر کالای دیگری در نظر می‌گیرد که ارزش آن براساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. هنر، در این بازار، تنها شیء و کالایی به‌شمار می‌رود که برای دادوستد و کسب سود بیشتر تولید شده و تنها تفاوت آن با سایر اجناس نیز نام زیبای هنر، فرهنگ و ارزش‌های ناب انسانی است که در بسیاری از مواقع، به فروش گذاشته می‌شود. امروزه، همراه با رونق هنر بازاری، هنر و هنرمندانی نیز هستند که در پی تولید آثار سفارشی بوده و گاهی محتوا و اخلاقِ انسانی را زیرپا گذاشته‌اند.

هنر بازاری که محصول آن از کیفیت و محتوایی پایین برخوردار بوده یا تنها به‌منظور فروش و کسب درآمد خلق می‌شود، از هنر تجاری نیز متمایز است. هنر تجاری، زیرشاخه‌ای از هنر مدرن است که از اوایل قرن ۲۰م، شکل گرفته و برای اهداف تبلیغاتی مانند پوستر، بسته‌بندی و تصویرسازی استفاده می‌شود.

ویژگی‌های هنر بازاری

1. تولید انبوه و تکرار الگوهای موفق (به‌جای خلاقیت اصیل)؛
2. اولویت سلیقۀ مشتری بر بیان هنری؛
3. وابستگی به تبلیغات و بازاریابی (به‌جای نقد هنری)؛
4. کسب سود مالی به‌عنوان هدف اصلی خلق هنر (نه ارتقای زیبایی‌شناسی یا محتوا)؛
5. استفاده از جذابیت‌های سطحی مانند سلبریتی‌ها برای فروش بیشتر که ممکن است در بسیاری از موارد به تقلب در هنر منتهی شود.

حوزه‌های اصلی هنر بازاری در ایران

1. سینما و تلویزیون: مانند ساخت سریال‌های خانوادگی با مضامین سطحی و گاه سخیف که امکان مشاهدۀ سریال در کنار اعضای خانواده را ناممکن می‌کند و نیز فیلم‌های کمدی با شوخی‌های تکراری و کم‌مایه یا تولید انبوه فیلم‌های ملودرام با طرح‌های کلیشه‌ای. در این حوزه، نکتۀ قابل تأمل، تبدیل شدن هنر به کالای تجاری صرفی است که موفقیت آن تنها با میزان فروش بلیت یا جذب مخاطب سنجیده می‌شود. هرچند، حضور هنر در بازار، به‌صورت طبیعی مسئله‌ساز نبوده اما زمانی این حضور را می‌توان مشکل‌آفرین خواند که سلایق بازار بر کیفیت هنری چیره شده و اثر هنری تنها برای فروش بیشتر طراحی شود. از سوی دیگر، گاهی تمایل مخاطبان به دیدن چهره‌های مشهور (سلبریتی‌ها)، به‌حدی بر اثر هنری غالب می‌شود که محتوا، کارگردانی و سایر عناصر هنری به حاشیه رانده شده و در چنین شرایطی، اثری که فاقد عمق هنری باشد و تنها بر جذابیت‌های سطحی تکیه کند، مصداق بارزی برای هنری بازاری خواهد بود. با این همه، ترکیب محتوای غنی، کارگردانی خلاقانه و حضور چهره‌های پرطرفدار می‌تواند علاوه بر موفقیت تجاری، ارزش هنری اثر را نیز تضمین کند.
2. موسیقی: مانند ترانه‌های سطحی با مضامین عاشقانۀ پیش‌پا افتاده، موزیک‌ویدئوهای پر‌زرق‌وبرق با نمایش افراطی ثروت و تقلید از سبک‌های غرسبی بدون توجه به هویت ایرانی و چارچوب‌های مذهبی در ایران.
3. هنرهای تجسمی: تابلوهای نقاشی تزئینی فاقد پیام هنری، مجسمه‌های سفارشی برای مراکز تجاری و طراحی‌های دیجیتال تجاریِ صرف.
4. ادبیات و کتاب: رمان‌های عاشقانۀ بازاری، کتاب‌های انگیزشی سطحی با مضامین روان‌شناسی زرد و بومی نشده براساس معیارهای اسلامی و ایرانی و نیز مجموعه شعرهای کم‌مایه اما پرفروش. در این حوزه، لفظ «بازار کتاب» از دایرۀ واژگان نظام سرمایه‌داری بوده که بر وجه اقتصادی کتاب دلالت دارد. این در حالی است که خاستگاه گونۀ ادبیِ شعر و داستان، نه محصول خلاقۀ مبتنی بر بازار بلکه خلق اثر هنری بوده است. با این حال، امروزه، بسیاری از نویسندگان و شاعران، در خدمت این مکتب فکری درآمده و موفقیت خود را در تعداد تیراژهای کتاب‌های خود می‌بینند. ناشران نیز در این دایرۀ ناصحیح، آثار نویسندگانی را می‌پذیرند که بازار را شناخته باشند.
5. هنر مقدس: کالایی‌شدن هنرهای دینی (تولید انبوه تابلوهای خوش‌نویسی با آیات قرآنی که با کیفیتی پایین و قیمتی ارزان عرضه می‌شوند)، غلبۀ ارزش اقتصادی بر ارزش معنوی در آثار هنر مقدس و قرار گرفتن نمادهای دینی در خدمت سودتجاری و مصرف گرایی؛ مانند فروش انبوه پرچم‌های صورت امامان معصوم در ایام عزاداری. کارشناسان معتقدند که این روند نشان می‌دهد که چگونه نظام نئولیبرال، حتی حوزه‌های مقدس هنر را نیز تحت تأثیر قرار داده و آنها را به کالاهایی قابل خرید و فروش تبدیل کرده است.

در حوزه‌های پیش‌گفته، هنر بازاری با نقاظ ضعف آشکاری، دیده می‌شود؛ با این حال، نمونه‌هایی از هنر بازاری وجود دارند که خود را با سبک زندگی اسلامی- ایرانی سازگار کرده‌اند؛ مانند برخی فیلم‌های سینمایی و سریال‌های پرفروش و برخی موسیقی‌های پاپ با اشعار معنوی و پرمحتوا.

کسب درآمد از هنر بازاری

براساس آموزه‌های دین اسلام، کسب درآمد از هنر زمانی ارزشمند است که حلال بوده و به حریم اخلاق و عفت عمومی آسیب نرساند. این هنر، در صورتی‌که با نیت خدمت به جامعه و توسعۀ فرهنگ اصیل همراه باشد، از نظر ارزش‌های اسلامی- ایرانی قابل قبول خواهد بود. علاوه بر آن، هنر بازاری باید با ابتذال متمایز بوده و به‌سمت عوام‌فریبی، تقلید از مدل‌های غربیِ غیراخلاقی یا تخریب هویت ملی متمایل نشود.

تفاوت‌های هنر بازاری با هنر اصیل ایرانی

تفاوت در اهداف و انگیزه‌های خلق اثر

هدف اصلی در هنر اصیل و سنتی ایرانی، بیان حقیقت، زیبایی‌شناسی و انتقال مفاهیم عمیق، خلق تک‌اثر با دقت و ظرافت بالا، پایبندی به اصول هنری و فلسفۀ زیبایی‌شناسی اسلامی و توجه به کیفیت مواد و تکنیک‌های سنتی است؛ مانند تابلوی «عصر عاشورا» اثر محمود فرشچیان که سال‌ها زمان برد تا مفهومی عمیق از حماسۀ عاشورا را با رعایت اصول هنر اسلامی به تصویر بکشد. در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، هنر همواره به‌عنوان هدیه‌ای الهی در خدمت سعادت بشر و رستگاری انسان بوده است.

هدف اصلی در هنر بازاری، کسب سود و جذب مخاطب عام، تولید انبوه برای فروش بیشتر، پیروی از سلیقه‌های روز و مدهای زودگذر و نیز کاهش هزینه‌ها برای افزایش سود است؛ مانند تولید انبوه تابلوهای تکراری با خط نستعلیق در برخی کارگاه‌های اصفهان که تنها به‌منظور فروش به توریست‌ها و کسب درآمد انجام می‌شوند.

تفاوت در روش‌های تولید و تکنیک‌ها

• هنر اصیل و سنتی ایرانی: ساخت دستی با تکنیک‌های سنتی؛ مثل تذهیب، مینیاتور و خوش‌نویسی، زمان‌بر بودن و صبر هنرمند، خلاقیت و نوآوری در هر اثر، به‌کارگیری مواد طبیعی (طلا، لاجورد و پوست حیوانات در نگارگری)؛ مانند طرح مینیاتوری اثر کمال‌الدین بهزاد که با قلم‌موی سنجاقی و رنگ‌های گیاهی روی پوست آهو خلق شده و مدت‌ها زمان برده است.
• هنر بازاری: استفاده از ماشین‌آلات و چاپ دیجیتال، سرعت بالا در تولید، تکرار طرح‌های کلیشه‌ای و استفاده از مواد کم‌کیفیت و مصنوعی؛ مانند تولید تابلوهای میناکاری در کارگاه‌های هنری امروزی که با رنگ‌های شیمیایی و چاپ زیرسازی تولید شده و در کمتر از یک روز تولید می‌شوند.

تفاوت در محتوا و معنای آثار

• هنر اصیل و سنتی ایرانی: مفاهیم نمادین، عرفانی و فلسفی، استفاده از نمادهای عمیق (مانند پرنده به‌نشانۀ روح در مینیاتور)، لایه‌های معنایی متعدد در یک اثر، با هدف تأمل، عبادت و آموزش؛ مانند صفحه‌آرایی قرآن یا نسخ خطی در موزه‌های هنری که هر نقش اسلیمی آنها نمادی از مفاهیم عرفانی را در بر دارند.
• هنر بازاری: مضامین سطحی و احساسات‌گرایی ساده، تکیه بر کلیشه‌ها، عدم پیچیدگی مفهومی، با هدف تزئین و دکوراسیون؛ مانند کاغذدیواری‌های طرح تذهیب که در کارخانجات تولید شده، نقوشی فاقد معنای نمادین داشته و تنها برای کسب پول تهیه می‌شوند.

تفاوت در مخاطب و تأثیرگذاری

• هنر اصیل و سنتی ایرانی: جذب مخاطب خاص و اهل تفکر، تأثیر عمیق و ماندگار (تزکیۀ نفس)، ارزش ماندگار و موزه‌ای؛ مانند مجموعه‌ای از مرقعات خط میرعماد که در موزۀ ملک نگهداری می‌شود و مورد مطالعۀ پژوهشگران هنر اسلامی قرار گرفته است.
• هنر بازاری: جذب مخاطب عام با سلیقه‌های متنوع، تأثیر سریع و زودگذر (احساسات لحظه‌ای)، مصرف‌گرایی و جایگزینی آسان؛ مانند تابلوهای «یا حسین» با کیفیت پایین و قیمت‌هایی ارزان که در بازار تهران به وفور یافت شده و پس از مدتی، از دیوار مغازه‌ها پایین آمده و جایگزین می‌شوند.

تفاوت در جایگاه فرهنگی و اجتماعی

• هنر اصیل و سنتی ایرانی: بخشی از میراث فرهنگی و هویت ملی، حفظ اصالت و ریشه‌های تاریخی، الهام گرفته از حکمت ایرانی- اسلامی؛ مانند مسجد شیخ لطف‌الله که هر عنصر آن براساس علم ریاضیات و عرفان اسلامی طراحی شده است.
• هنر بازاری: بخشی از صنعت سرگرمی و بازار مصرف، وابسته با جریان‌های روز جامعه، گاهی تقلید از هنر غربی با تم اسلامی؛ مانند استفادۀ تقلیدی از گنبد و مناره در طراحی رستوران‌ها تنها برای کسب مشتری بیشتر، به‌خصوص در کشورهای اسلامی.

پیامدهای هنر بازاری در ایران

1. پیامدهای فرهنگی: کاهش سطح سلیقۀ هنری عمومی، تضعیف هنرهای اصیل ایرانی و تغییر الگوی مصرف فرهنگی.
2. پیامدهای اجتماعی: گسترش سطحی‌نگری در جامعه، ترویج ارزش‌های مادی و کم‌رنگ شدن هویت ملی.
3. پیامدهای اقتصادی: ایجاد بازار پررونق اما کم‌عمق، محرومیت هنرمندان متعهد از درآمد کافی و هدایت سرمایه‌ها به‌سمت تولیدات کم‌مایه.

چالش‌های هنر بازاری

هنر بازاری، امروزه با چالش‌ها، انتقادات و آسیب‌های متعددی همراه شده است، ازجمله:

کاهش کیفیت هنری، رواج ابتذال و تضعیف ارزش‌های اخلاقی

گاهی برخی هنرمندان، تنها برای فروش بیشتر اثر خود، به رد شدن از عرف، شرع و خطوط قرمزی می‌پردازند که در سراسر جهان با نوعی تابو و زشتی همراه است؛ برای مثال می‌توان به نمایش اندام‌های خصوصی در برخی موزیک‌ویدئوهای تبلیغاتی اشاره کرد که با هنر اصیل فاصله‌ای بسیار پیدا کرده‌اند. همچنین، از بین بردن ادب و اخلاق در جامعه، از دیگر آسیب‌هایی است که در بسیاری از آثار هنری که تنها برای جلب مخاطب و فروش بیشتر ساخته می‌شوند، مشاهده شده است.

اقتصاد نامتوازن

تمرکز بر هنرهای پرفروش اما کم‌عمق موجب محرومیت هنرمندان متعهد از حمایت مالی می‌شود.

تأثیر منفی بر سبک زندگی

برخی آثار به‌ظاهر هنری، با ترویج سبک زندگی غربی مانند مصرف‌گرایی افراطی یا بی‌حجابی، باورهای دینی را تضعیف می‌کنند؛ مانند پوسترهای تولیدشده در اسپانیا که مصرف مشروبات الکلی را در این کشور رواج دادند. کارشناسان معتقدند که همین کارکرد غیرقانونی و تبلیغاتی هنر بازاری باید همواره مورد توجه قرار بگیرد زیرا در بسیاری موارد در مسیر مصرف‌گرایی قدم گذاشته‌ و ارزش‌های انسانی را به نابودی کشانده‌اند. گاهی، هنر بازاری بر فرهنگ بصری مردم نیز تأثیر گذاشته و هدف از آنها، برقراری ارتباط زرق‌وبرق و قدرت جوامع جهانی بوده است.

حاشیه‌نشینی هنر اصیل

تکثیر آثار کم‌مایه (مانند سریال‌های سطحی) باعث فراموشی هنرهای اصیل همچون تعزیه یا موسیقی مقامی شده است. گاهی، برخی آثار هنری، نه‌تنها دارای محتوا نیستند بلکه بازار نیز ندارند. این در حالی است که خوب بودن بازار برای عرضۀ هنر در کنار اثرگذاری آن بر مخاطبان، مشکلی ندارد و در جای خود، حُسن هنر محسوب می‌شود.

بهبود مناسبات هنر و بازار

شفاف‌سازی جایگاه هنر اصیل و هنر بازاری، حمایت از هنرمندان مستقل، ارتقای سواد هنری مخاطبان با هدف کاهش تقاضا برای آثار کم‌مایه و رقابتی کردن فضای هنر، از منظر کارشناسان می‌تواند رابطه هنر و بازار را در سبک زندگی بهبود ببخشد. ایران، همواره جزء ده کشور برتر در زمینۀ هنر و میراث فرهنگی بوده است و کارشناسان حوزۀ هنر معتقدند که این موهبت و توانمندی بالقوه را باید بالفعل کرد. برای این منظور، باید عرصۀ هنر، برای سه گروه اصلیِ آن یعنی هنرمندان، واسطه‌ها و مخاطبان چنان جذاب باشد که عرضۀ هنر در بازار، با قدرت و به درستی صورت پذیرد. تأسیس گالری‌ها و انواع فروشگاه‌های آثار هنری، معافیت‌های مالیاتی برای پا گرفتن بخش هنر، رقابتی کردن فضای هنری و در نتیجۀ آن، تلاش برای بالاتر بردن کیفیت تولیدات هنری از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند بازارِ هنر را سالم نگه داشته و از تولید هنر بازاری به‌معنای عامیانه و منفیِ آن جلوگیری کرد.

منابع

• «اقتصاد هنر؛ مفهومی ضروری برای خلق ثروت و جهش تولید»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• «بازاری»، وب‌سایت لام تا کام، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• بختیاری، هانیه، «منطق نئولیبرالیسم در فرهنگ و هنر»، مجلۀ انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ بارگزاری: 28 شهریور 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• «زندگی ایرانی- اسلامی با زبان هنر در جامعه ترویج یابد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگزاری: 22 اسفند 1393ش.
• «سینمای ایران سرگردان بین گیشه و هنر»، خبرگزاری جام جم، روزنامۀ شمارۀ 7026، گروه فرهنگ و هنر،1404ش، ص8.
• سینه‌سپهر، شعیب، «4 تأثیر هنر تجاری بر سبک زندگی مردن و رواج مصرف‌گرایی»، وبسایت هنریست، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• فلاح‌فر، سعید، «هنر بازاری»، وب‌سایت روزنامۀ ایران، تاریخ بازدید: 2 شهریور 1403ش.
• «قرآن مصداق پیوند دیرینۀ دین و هنر است/ سخیف؛ تنها صفت شایستۀ برای سینمای امروز ایران»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ بارگزاری: 20 آبان 1398ش.
• «لزوم تفکیک بازار هنر از هنر بازاری/ هنر با سفارش خلق نمی‌شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 15 اسفند 1398ش.
• «مرزی میان هنر اصیل و هنر بازاری مبتذل نیست؟»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 2 شهریور 1403ش.
• «معرفی مهمترین فیلم‌های مذهبی و دینی سینمای ایران»، مجلۀ فیلم، تاریخ بازدید: 26 اردیبهشت 1404ش.
• «موسیقی، یک کالای فرهنگی مؤثر در سبک زندگی است/ 91 درصد مردم علاقه‌مند به موسیقی سنتی ایرانی هستند»، وب‌سایت سازمان تبلیغات اسلامی، تاریخ بازدید: 26 اردیبهشت 1404ش.
• «نگاهی به تابلوی عصر عاشورا اثر استاد محمود فرشچیان»، مجلۀ میدان آزادی، تاریخ بارگزاری: 10 مرداد 1402ش.
• «نگاهی به مناسبات اقتصاد هنر در ایران»، وب‌سایت روزنامۀ صبح، توسعۀ ایرانی، تاریخ بارگزاری: 19 آذر 1398ش.
• «هنر اصیل ارتباطی با بازار ندارد»، خبرگزاری ویستا، تاریخ بازدید: 26 اردیبهشت 1404ش.
• «هنر بازاری، بازار هنری»، وب‌سایت فرصت امروز، تاریخ بازدید: 2 شهریور 1403ش.
• «هنر بازاری غنای لازم علمی را ندارد»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ بارگزاری: 18 دی 1403ش.
• «هنر تجاری یا تجارت هنری»، خبرگزاری فرارو، تاریخ بارگذاری: 23 آبان 1394ش.
• یاریان، مجید، «هنر، حقیقت، ابتذال (بازاندیشی حقیقت هنر در مبانی صدرایی)»، تأملات فلسفی، سال 13، شمارۀ 31، 1402ش.