پیش‌نویس:کمال‌الدین بهزاد

مجسمه کمال‌الدین بهزاد واقع در خیابان براداران مظفر تهران

کمال‌الدین بهزاد؛ طراح و نقاش مینیاتوریست اهل هرات در قرن‌های نهم و دهم هجری.

کمال‌الدین بهزاد، نقاشی مینیاتور را به سبک مکتب هرات فرا گرفت، ولی با توانایی و خلاقیت در ترکیب‌بندی، هماهنگی رنگ‌ها و توازن شکل‌ها، باعث تحول مهم در سنت نقاشی و مینیاتور ایرانی شد. بهزاد و سبک او در نقاشی از شهرت جهانی برخوردار است و برخی آثار او در موزه‌ها و مجموعه‌های هنری و تاریخی جهان نگهداری می‌شود.

زندگی‌نامه کمال‌الدین بهزاد

کمال‌الدین بهزاد در نیمهٔ دوم قرن نهم هجری در هرات به دنیا آمد. وی در کودکی پدر و مادر را از دست داد و هنرمند معروف دوره تیموری، «امیر روح‌الله» (میرک‌نقاش هراتی)، نقاش و کتاب‌دار سلطان‌حسین بایقِرا (۸۴۲–۹۱۱ق) سرپرستی او را به‌عهده گرفت و به او هنر نقاشی و تهذیب آموخت. بنا به روایتی، بهزاد شاگرد پیر سیداحمد تبریزی نیز بوده‌است. او از استادان مختلف رموز هنر نگارگری را فراگرفت؛ ظریف‌کاری و تهذیب را از قیّم و معلم خود، استاد میرک و قلم‌زنی ظریف و بیانگری عمیق را از طرح‌های مولانا ولی‌الله آموخت. بهزاد در دوران پیری و بیماری، وقت خود را به آموزش شاگردان می‌گذراند و گوشه‌نشینی اختیار کرد.

مسئولیت‌های کمال‌الدین بهزاد

ریاست کتاب‌خانهٔ سلطنتی در هرات

بهزاد در ۲۰ سالگی به‌عنوان یک نقاش بااستعداد به‌شهرت رسید و تحت توجه امیر علی‌شیر نوایی و به‌ویژه سلطان‌حسین بایقرا قرار گرفت، به‌گونه‌ای که شاه به او لقب «مانی ثانی» اعطا کرد و او را به‌مدت ۲۰ سال به ریاست کتاب‌خانهٔ سلطنتی هرات منصوب کرد.

ریاست کتاب‌خانهٔ سلطنتی در تبریز

شاه اسماعیل صفوی پس از تصرف شهر هرات در سال ۹۱۶ق، برخی از هنرمندان هرات، از جمله بهزاد را با خود به تبریز برد و پیوسته او را می‌نواخت. بهزاد در ۹۲۸ق به ریاست کتاب‌خانهٔ سلطنتی تبریز برگزیده شد.

خاستگاه اندیشه‌ای و تربیتی کمال‌الدین بهزاد

1. بهزاد بعد از درگذشت پدر، تحت سرپرستی استاد میرک، قرار گرفت و با لطف و محبت پدرانهٔ وی، وضعیت بی‌پناهی و محبت را با هم تجربه کرد و این امر انسان‌دوستی خاصی را در او پدیدآورد. استاد میرک در دعانویسی، خوش‌نویسی، تحریر، تذهیب و نقاشی استاد بود و این ویژگی‌های او زیرساخت‌های ذهنی، اعتقادی، فرهنگی و هنری بهزاد را شکل داد و موجبات ترقی او را در زمان کوتاهی فراهم آورد.
2. دوره‌ای که بهزاد در هرات می‌زیست عارفان و متفکران نام‌داری مانند جامی و حافظ ابرو می‌زیستند و فضای عرفانی و انسان‌دوستی حاکم بر زیست‌جهان وی، عشق به خدا و انسان را در وجود او زنده کرد.
3. وجود سلطان و وزیر ادب‌پرور و هنردوستی چون سلطان‌حسین بایقرا و امیر علی‌شیر نوایی، باعث شد موقعیتی برای بهزاد فراهم آید که او با آرامش بتواند به هنر و هنرمندی بپردازد. حمایت همه‌جانبهٔ مادی و معنوی امیر علی‌شیر نوایی و اشتغال در کتاب‌خانهٔ شخصی او از عوامل مهم در پرورش و آموزش و رشد استعداد هنری بهزاد بود.

نوآوری‌های کمال‌الدین بهزاد

سبک نقاشی بهزاد در سال‌های اول کار او در هرات، همان سبک رایج دربار تیموریان یعنی سبک نقاشی چینی-مغولی بود که طرح‌مایه‌های اصلی آن، استفاده از عناصر اصلی زندگی صحراگردی، جنگاوری و ترسیم صحنه‌های جنگ و شکار حیوانات بود. اما با توانایی شگرفی که در ترکیب‌بندی، هماهنگی رنگ‌ها و توازن شکل‌ها داشت، باعث تحولی مهم در نقاشی ایرانی شد و نوآوری‌هایی را در نقاشی پدیدآورد که عبارت است از:

1. تفسیر نو از مفهوم رنگ؛ بهرزاد، اولین نقاش ایرانی بود که از رنگ آبی، سبز، قهوه‌ای، زرد و آجری به‌صورت سطوحی گسترده استفاده کرد و در طول یک دهه، رنگ را در نقاشی ایران به‌طور کلی دگرگون ساخت.
2. تفسیر واقع‌گرایانه؛ بهزاد از رویدادهای داستان، تفسیر واقع‌گرایانه ارائه می‌کرد و پیام معنوی داستان‌ها را در اثر توصیف رویدادهای عادی از بین نمی‌برد و در تلفیق این‌دو می‌کوشید.
3. ایجاد تعادل بین احساس و تعقل؛ بهزاد بین احساس و تعقل به‌طور هنرمندانه، تعادل ایجاد کرد و نحوهٔ نگرش او به انسان با شیوهٔ کاربست رنگ و خط و به‌طور کلی با چگونگی انتظام ساختار آثار او انطباق کامل دارد.
4. ترویج انسانی‌گرایی؛ او مردم عهد خود را در حالت زندگی عادی و عمومی به‌تصویر کشید و تأثیر متقابل محیط و انسان را در یکدیگر نشان داد. نوعی رئالیسم در کارهای او با نشان‌دادن صحنه‌های عادی مانند: استحمام، ساختن بنا و موعظه قابل مشاهده است.
5. پایه‌گذاری مکتب بهزاد؛ تبحر و شیوهٔ کار بهزاد در نقاشی دورهٔ تیموری به‌حدی رسید که در مینیاتور، صاحب مکتب خاصی شد که به «مکتب بهزاد» شهرت دارد.

خصوصیات سبک کمال‌الدین بهزاد

1. درستی و دقت کامل در خطوط تصاویر؛
2. نمایاندن حالت چهرهٔ اشخاص به گونهٔ شگفت‌انگیز و به کمک ترکیب رنگ‌ها؛
3. مفهوم بودن حرکت و اشارات تصویرها؛
4. ظرافت در ترسیم درختان، گل‌ها، دورنماها و نیز نمایاندن انوار خورشید و ابر؛
5. کاربرد متنوع رنگ‌ها و به‌کارگیری رنگ‌های طلایی و نقره‌ای؛
6. چهره‌گشایی و صورتگری خراسانی‌وار، به‌جای چشم و ابرو و چهرهٔ مغولی؛
7. ریزه‌کاری‌های مختلف و دقیقه‌نگاری‌ها در ترسیم نقوش بناها، دیوارها، فرش‌ها، لباس‌ها و مجالس.

آثار کمال‌الدین بهزاد

تصاویری از جشن و زندگی روستایی اثر کمال‌الدین بهزاد از مجموعه شش‌صحنه‌ای او بر «بوستان سعدی»

از آثار معتبر بهزاد که دارای امضای خود او است عبارتند از:

1. خمسهٔ نظامی، سال۸۴۶ق؛

1. ظفرنامهٔ شرف‌الدین یزدی، سال ۸۷۲ق، به خط شیرعلی کاتب؛
2. خمسهٔ نوایی، سال ۸۹۰ق، که برای بدیع الزمان، پسر سلطان‌حسین میرزا نوشته شده‌است؛
3. خمسهٔ امیرخسرو دهلوی، سال ۸۹۰ق، به خط محمد اظهر؛
4. گلستان سعدی، در محرم سال ۸۹۱ق، به خط سلطان‌علی کاتب؛
5. بوستان سعدی، سال ۸۹۳ق؛ ۷. خمسهٔ نظامی، سال ۹۰۰ق؛
6. دو صفحهٔ نقاشی، حضور سلطان‌حسین میرزا بایقرا در باغ با خانم‌ها و ندیم‌ها، سال ۹۰۰ق.

آثار بهزاد در موزه‌ها و کتاب‌خانه‌های معروف دنیا

بعضی از آثار بهزاد در موزه‌ها و گالری‌های لندن، موزهٔ لوور پاریس، موزهٔ توپقیو ترکیه، کتابخانهٔ ملی ایران، کتابخانه‌های معروف هند، کتاب‌خانهٔ قاهره مصر و موزهٔ سن پطرزبورگ روسیه موجود است.

تقلید از آثار کمال‌الدین بهزاد

به‌علت محبوبیت بهزاد، افراد زیادی کارهای او را تقلید کرده و نام خود را بر نقاشی‌های زیادی گذاشتند و همین امر موجب شد تشخیص نقاشی‌های اصلی وی کار سختی باشد.

تأثیر بهزاد بر هنرمندان دیگر

1. ایران؛ کارهای بهزاد اثر عمیق بر دیگر هنرمندان داشته به‌طوری‌که نقاشی‌های وی، باعث نورآوری‌های زیادی در عرصهٔ نقاشی ایرانی شده‌است.[۲۳] با آن‌که در دورهٔ صفویه سبک مینیاتوری دست‌خوش تحول شد، ولی نزدیک به نیم قرن پس از بهزاد، نفوذ او بر کار نقاشان به‌چشم می‌خورد.
2. آسیای میانه و هند؛ نقاشان هراتی سبک بهزاد را به بخارا بردند و آن را در دربار سلسلهٔ شیبانی پرورش دادند. همچنین مهاجرت برخی از نقاشان، موجب اشاعهٔ سبک بهزاد در هند شد.

شاگردان کمال‌الدین بهزاد

بهزاد در طول زندگی خود شاگردانی را تربیت کرد که برخی از آنها عبارتند از قاسم‌علی، شیخ‌زاده، آقا میرک و میر مصور که این افراد در هرات و در دوران حکومت سلطان‌حسین بایقرا فعالیت می‌کرده‌اند. او در تبریز نیز شاگردانی چون سلطان محمد، مظفرعلی و میرسیدعلی داشت. از میان این شاگردان، قاسم‌علی و آقامیرک، در کار خود کم‌وبیش به پای بهزاد رسیدند.

درگذشت کمال‌الدین بهزاد

مزار کمال‌الدین بهزاد در تبریز

بهزاد در سال ۹۴۲ق درگذشت. دربارهٔ مکان فوت و قبر وی اختلاف است؛ برخی مکان فوت او را شهر هرات ذکر کرده‌اند که در اطراف کوه مختار به‌خاک سپرده شده‌است. برخی هم برآنند که او در تبریز درگذشته و در جوار مزار شیخ کمال خجندی به‌خاک سپرده شده‌است.

بهزاد از نگاه دیگران

خواندمیر، از مورخان هم‌عصر بهزاد، ضمن تحسینِ ظرافت قلم و درک طبیعت‌گرایی بهزاد، او را به مانی تشبیه می‌کند. میرزا حیدر دوغلات، بهزاد را به‌منزلهٔ وارثِ به‌حق عبدالحی، نقاش نامی سدهٔ ۸ق می‌داند. قاضی احمد از او به‌عنوان «نادرهٔ دوران و اعجوبهٔ زمان و بهترینِ نقاشان» یاد می‌کند. دوست‌محمد او را «نادر العصر» و برترینِ متأخران در نگارگری و تذهیب و تحریر می‌شمارد. همچنین با عناوین دیگری چون «قدوةالمصورین»، «اسوةالمذهبین» و «رافائل شرق» از او یاد شده‌است.

منابع

• ارتنگ، «آثار کمال‌الدین بهزاد نقاش مینیاتوریست ایرانی»، وب‌سایت مجموعهٔ هنری ارتنگ، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مرداد ۱۴۰۰ش.
• امامی، نصرالله، «نگاهی به هنرهای اسلامی عصر تیموری»، فصل‌نامهٔ مشکوة، شمارهٔ ۵۳، زمستان ۱۳۷۵ش.
• «بیوگرافی کمال‌الدین بهزاد نقاش ایرانی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• جعفری، علی، نقش سلطان‌حسین بایقرا در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی در هرات، پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد، قم، مجتمع آموزش عالی امام خمینی، ۱۳۸۸ش.
• جهان‌تاب، افسانه، «بهزاد هِروی»، در دانشنامهٔ ادب فارسی در افغانستان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ۲، ۱۳۷۸ش.
• حبیبی، عبدالحی، هنر عهد تیموریان، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش.
• رهنورد، زهرا، «نقد و بررسی آثار بهزاد با دو رویکرد نقد مدرن»، فصلنامهٔ خیال، شمارهٔ ۱۸، تابستان ۱۳۸۵ش،
• فرهاد، معصومه، «بهزاد، کمال‌الدین»، مرکز دانرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ آخرین به‌روزرسانی: ۱۳ مهر ۱۳۹۹ش.
• «کمال‌الدین بهزاد»، وب‌سایت شرکت خدمات مسافرت هوایی جهانگردی و زیارتی ارس، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• مشکینی، علی‌اصغر، «ستاره‌ای درخشان در آسمان نگارگری ایران»، در مجلهٔ فقه و تاریخ تمدن، دور ۵، شمارهٔ ۳، پاییز ۱۳۹۸ش.
• مهران، لطیفه، «استاد کمال‌الدین بهزاد میناتوریست»، در مجلهٔ باستان‌شناسی افغانستان، دور ۳، شمارهٔ ۱۶، جوزای ۱۳۹۵ش.

 مشاهیر