پیش‌نویس:مرجع دینی

مراجع دینی؛ از چپ آیت الله سیدعلی خامنه ای و آیت الله سید موسی شبیری زنجانی

مرجع دینی؛ عهده‌دار هدایت دینی و فکری جامعه براساس آموزه‌های اسلامی.

مرجع دینی، به‌عنوان یکی از ارکان اصلی هدایت جامعهٔ اسلامی، با تبیین احکام شرعی و ایفای نقش در حوزه‌های مختلف، جایگاهی ویژه میان شیعیان دارد. این نهاد که ریشه در تعالیم اسلامی دارد، در گذر زمان تحت تأثیر تحولات تاریخی و اجتماعی، مسئولیت‌هایی از مرجعیت علمی و اجتماعی تا نقش‌آفرینی سیاسی را به‌عهده گرفته است. مرجعیت دینی با ارائهٔ خدمات گوناگون، علاوه بر بهبود وضعیت مادی و معنوی جامعه، به تقویت پیوندهای اجتماعی و استحکام بنیان‌های اخلاقی و فرهنگی نیز کمک می‌کند.

مفهوم‌شناسی مرجع دینی

مرجع در لغت به‌معنای محل رجوع و بازگشت است. در اصطلاح فقهی، مرجع دینی فردی است که به درجهٔ اجتهاد نائل شده و وظیفهٔ شرح و تفسیر احکام و قوانین اسلامی را در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بر عهده دارد. مردم در مسائل دینی و رویدادهای پیش‌آمده به او مراجعه می‌کنند تا از هدایت و رهبری او در جامعهٔ اسلامی بهره‌مند شوند.

سیر تحول نهاد مرجعیت در تاریخ شیعه

ریشه‌های اولیه: از حضور امامان تا عصر غیبت

در تاریخ شیعه، علمای دین از آغاز اسلام و حضور امامان شیعه به‌عنوان نمایندگان رسمی آنها در انتقال آموزه‌های دینی و صدور فتوا نقش‌های سیاسی و اجتماعی مهمی ایفا کرده‌اند. این نقش در عصر غیبت صغری امام مهدی، به چهار تن از شیعیان به‌عنوان نواب خاص امام مهدی محدود شد. با آغاز غیبت کبری، ضرورت صدور فتوا و ایفای نقش اجتماعی توسط علما بیش از پیش احساس شد. تلاش‌هایی که علمای بزرگی مانند شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی در جهت اجتهاد، تقلید و تدوین کتب اصولی و فقهی انجام دادند، ماندگار شد.

تکوین نظریهٔ اجتهاد و تحولات عصر صفوی

نظریهٔ اجتهاد و تقلید از اعلم توسط محقق حلی پذیرفته و در مکتب حِلّه با حضور فقیهانی چون علامه حلی تثبیت شد. این نظریه در کربلا و نجف توسط وحید بهبهانی بسط یافت. در دوران حکومت صفویان، مرجعیت با حضور محقق کرکی در فقه سیاسی و اجتماعی تحولات بزرگی را تجربه کرد. پس از دوران صفویه و به‌دلیل حکومت ضدشیعی نادرشاه، جایگاه و قدرت سیاسی و اجتماعی علما تضعیف شد.

شیخ عبدالکریم حائری یزدی

تمرکز مرجعیت در دوره قاجار

در دورهٔ قاجار، رشد و توسعه نظریهٔ اجتهاد و تقلید در مقابل اخباری‌گری، باعث تحولات عمده‌ای در نهاد دین شد. تکوین نظریهٔ تقلید از اعلم، فتوای پرداخت خمس به مجتهد اعلم و تجمیع اقتدار علمی و دینی در علمای بزرگی مانند کاشف‌الغطا، صاحب جواهر و شیخ انصاری منجر به شکل‌گیری نهاد متمرکز مرجعیت تقلید در اواسط دورهٔ قاجار شد.

مداخله در سیاست و جابه‌جایی پایگاه مرجعیت

پس از شیخ انصاری، زعامت دینی به میرزای شیرازی سپرده شد و فتوای تحریم تنباکو توسط او یکی از مهم‌ترین نمونه‌های مداخله مرجعیت دینی در نهاد سیاست است. پس از میرزای شیرازی، به‌دنبال جریان مشروطه، مرجعیت به عراق منتقل شد.

مرجعیت در دوران معاصر و نظریه ولایت فقیه

با تأسیس حوزهٔ علمیه قم، پایگاه مرجعیت به ایران بازگشت و توسط شیخ عبدالکریم حائری و آیت‌الله بروجردی اداره شد. با ورود امام خمینی و مطرح شدن نظریهٔ ولایت فقیه، مرجعیت نقش محوری در رهبری سیاسی و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران پیدا کرد.

ضرورت مرجع دینی

با توجه به آیات قرآن، یکی از شئون هدایت‌گری خداوند، قرار دادن انبیا و امامان برای هدایت و راهنمایی مردم است. با توجه به وظیفهٔ انسان در انجام اوامر و نواهی و عمل به احکام الهی، این مسئله در عصر غیبت به‌علت عدم دسترسی مستقیم به امام معصوم، با چالش مواجه شد. از سویی دیگر، احکام الهی به‌صورت کلی در قرآن بیان شده‌اند و فهم تفصیلی آنها نیازمند مراجعه به سنت و احادیث است.

همان‌گونه که انسان در هر زمینه‌ای به متخصص آن مراجعه می‌کند، استنباط احکام الهی یک فعالیت تخصصی محسوب می‌شود و نیازمند مراجعه به متخصصان این امر است. قرآن نیز بر ضرورت پرسیدن از آگاهان تأکید می‌کند. از سوی دیگر، مرجعیت همگام با مفهوم وراثت و پیامبر و امام و ولایت است که نشان‌دهندهٔ هویت اجتماعی تشیع و حضور در عرصهٔ مدیریت اجتماعی است.

مرجعیت دینی اهل‌بیت

مرجعیت دینی و علمی امامان شیعه پس از پیامبر، نشان‌دهندهٔ نقش ویژهٔ آنها در هدایت فکری و دینی مسلمانان است. براساس منابع تاریخی، پیامبر در طول حیات خود با ارجاع مسلمانان به امام علی و دیگر اعضای اهل‌بیت، جایگاه آنها را به‌عنوان مرجع دینی و علمی روشن ساخت. آیات فراوانی از قرآن از قبیل آیهٔ تطهیر و هدایت بر این امر تأکید می‌کند. در منابع روایی شیعه، اهل‌بیت نه تنها جانشینان پیامبر بلکه به‌عنوان راهنمایان حق و معیار هدایت معرفی شده‌اند که مردم مؤظفند در تمام امور دینی و اجتماعی از آنها پیروی کنند و عدم رجوع به آنها، مایهٔ گمراهی و انحراف انسان است.

مراحل تکامل مرجعیت دینی

صاحب‌نظران با بررسی رویکرد محتوایی مرجعیت، سیر تکاملی آن را به ۵ دسته تقسیم کرده‌اند:

1. مرجعیت علمی: در این مرحله، مرجعیت علمی و فقهی هم‌زمان وجود دارد. مثال بارز آن شیخ مفید است که علاوه بر مسائل فقهی، به پرسش‌های اعتقادی و کلامی نیز پاسخ می‌داد.
2. مرجعیت فقهی مستقل: در این مرحله، مرجعیت فقهی به‌صورت مستقل و پررنگ‌تر مطرح می‌شود و مردم به عنوان «مرجع تقلید» به عالمان دینی رجوع می‌کنند.
3. مرجعیت فقهی ـ اجتماعی: در این مرحله، مرجعیت از حالت فقهی محض خارج شده و شأن اجتماعی نیز پیدا می‌کند. مرجع دینی به‌عنوان قاضی، آمر به معروف و ناهی از منکر و مشاور در مسائل اجتماعی نقش ایفا می‌کند.

4. 

   میرزای نائینی

   مرجعیت فقهی ـ اجتماعی ـ سیاسی: مرجعیت در این مرحله وارد عرصهٔ سیاست می‌شود. در جریان مشروطه، عالمانی مانند میرزای نائینی و آخوند خراسانی نقش سیاسی مهمی داشتند.
5. مرجعیت فقهی ـ اجتماعی ـ سیاسی ـ حکومتی: در این مرحله، مرجعیت رسماً مدیریت جامعه و حکومت را بر عهده می‌گیرد. نمونهٔ بارز آن دوران امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای پس از وی است که مرجعیت در رأس حکومت قرار دارد.

از این نوع مرجعیت به وراثت پیامبر و امام تعبیر شده است. شخصی که همزمان علم الدراسه و علم الوراثه را دارا است. نظام سیاسی و اجتماعی پیری چنین مرجعی، نظام امامت و امت است. کار که امام خمینی کرد این بود که نه تنها نظام شاهنشاهی را به نظم جمهوری تبدیل کرد بلکه نظام امامت و امت را پی‌ریزی کرد و حضور امام زمان را در تمام عرصه‌های جامعه توسعه داد.

کارکرد مرجعیت دینی

مرجعیت دینی پس از دوران غیبت، با هدف حفظ جایگاه امامت و به‌عنوان نظام سازمان‌دهندهٔ دین در جامعه، نقش خود را ایفا می‌کند. با توجه به گستردگی جمعیت، پیچیدگی روابط اجتماعی و تعدد نهادهای اجتماعی، نیاز به قواعدی جهت انسجام‌بخشی به نظام اجتماعی و جلوگیری از فروپاشی آن افزایش می‌یابد. از این‌رو، کارکرد مرجع دینی به‌عنوان فردی آگاه به مقتضیات زمان و مکان، فراتر از تبیین مسائل معرفتی و دینی است و در قالب خدمات عینی ارائه‌شده به جامعه نیز نمود پیدا می‌کند. برخی از این خدمات به شرح زیر است:

کارکرد علمی- آموزشی مرجعیت دینی

از مهم‌ترین کارکردهای مرجعیت، فعالیت‌های آموزشی و تربیت شاگردان در حوزه‌های علمیه است. مراجع تقلید با تدریس دروس فقه، اصول فقه، علم رجال و حدیث‌شناسی، شاگردان بسیاری را تربیت کرده‌اند که هر کدام از آنان در توسعهٔ علوم اسلامی نقش داشته‌اند. همچنین تألیف آثار علمی ارزشمند در این حوزه‌ها و نگارش تقریرات دروس از دیگر جنبه‌های این کارکرد است که نشان‌دهندهٔ تعهد مراجع دینی به آموزش و توسعهٔ دانش‌های اسلامی است.

کارکرد فرهنگی- اجتماعی مرجعیت دینی

مراجع دینی در راستای ایفای رسالت خود با ارائهٔ خدمات گسترده و مؤثر کمک شایانی را در ارتقای سطح رفاه عمومی تمامی اقشار جامعه نموده‌اند، برخی از این خدمات به‌شرح ذیل است:

تثبیت هویت روحانیت و حوزه

از مهم‌ترین کارکردهای نهاد مرجعیت، هویت‌بخشی به سازمان روحانیت و حوزه‌های علمیه است. مراجع تقلید در دو سدهٔ اخیر به حفظ کیان حوزه و روحانیت توجه ویژه‌ای داشته و نسبت به هر تهدیدی بر سرنوشت حوزه حساسیت نشان داده‌اند.

تأسیس حوزه‌های علمیه

یکی از مهم‌ترین خدمات مراجع دینی، تأسیس و حمایت از حوزه‌های علمیه است که به آموزش دینی و تربیت علمای دینی می‌پردازند و نقش بسزایی در ترویج معارف اسلامی و هدایت فکری جامعه دارند. مدرسهٔ فیضیه از مدارس عهد صفویه است که با همت آیت‌الله حائری بازسازی و مورد بهره‌برداری طلاب علوم دینی قرار گرفت.

تأسیس مراکز درمانی و بیمارستان‌ها

از مهم‌ترین اقدامات مراجع دینی در بهبود امور درمانی احداث بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و مراکز بهداشتی در نقاط مختلف جهت تسهیل در دسترسی به خدمات بهداشتی است مانند مرکز تخصصی چشم‌پزشکی جوادالائمه در قم توسط آیت‌الله سیستانی و بیمارستان آیت‌الله گلپایگانی در قم که به‌دستور وی احداث شد، اشاره کرد.

تأسیس مراکز علمی و فرهنگی

مراجع دینی با ایجاد مراکز علمی از جمله کتابخانه‌ها و مراکز پژوهشی، نقش مهمی در ترویج علم و دانش، حفظ ذخائر و سرمایه‌های معنوی جامعه و ارتقای سطح فرهنگی آن ایفا می‌کنند. کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی نجفی نمونهٔ بارز این خدمات است که با هدف توسعهٔ دستاوردهای علمی و حفظ ذخایر مکتوب اسلامی به‌عنوان یکی از کتابخانه‌های معتبر ایران و جهان اسلام و با دربرداشتن کتب چاپی و نسخ خطی متعدد توسط وی احداث گردیده است.

مراکز خدمات اجتماعی

تأسیس مراکز خدمات اجتماعی، مانند مراکز توانبخشی، خانه‌های سالمندان و مراکز نگهداری از کودکان بی‌سرپرست، از دیگر خدمات عام‌المنفعه‌ای است که توسط مراجع دینی ارائه می‌شود و به بهبود وضعیت اقشار آسیب‌پذیر جامعه کمک می‌کند. احداث مرکز توانبخشی و بهزیستی دارالشفای آل محمد در قم توسط آیت‌الله مرعشی نجفی و تأسیس مرکز نگهداری ایتام در لبنان به‌دستور آیت‌الله گلپایگانی نمونه‌ای از این خدمات است.

برگزاری برنامه‌های فرهنگی و مذهبی

از دیگر کارکردهای مهم مرجعیت دینی درراستا تقویت هویت فرهنگی و دینی جامعه، اعزام مبلغان دینی در ایام‌های تبلیغی مانند ماه رمضان، محرم و صفر به نقاط مختلف، برگزاری مراسم سخنرانی در مناسبت‌ها، دوره‌های آموزشی و همایش‌های فرهنگی است که منجر به افزایش آگاهی‌های عمومی می‌شود.

کمک‌های مالی و معیشتی

از دیگر خدمات مراجع دینی در زمان وقوع بحران‌های اقتصادی یا بلایای طبیعی، ارائه کمک‌های مالی، توزیع مواد غذایی و مایحتاج ضروری به نیازمندان است. در جریان اپیدمی کرونا بسیاری از مراجع دینی بخشی از سهم امام را برای نجات بیماران و پیشگیری از ابتلای سایر افراد اختصاص دادند.

مراجع دینی با هدف تقویت ارتباطات دینی در کشورهای مختلف، نمایندگانی را تعیین می‌کنند و خدمات اجتماعی مانند ساخت مراکز درمانی، مجتمع‌های مسکونی، مساجد، مدارس و مراکز علمی و فرهنگی را مورد توجه قرار می‌دهند.

کارکرد سیاسی مرجعیت دینی

مرجعیت دینی به‌عنوان یک نهاد دینی، همواره با اتکا به پایگاه اجتماعی خود و ارتباط پیوسته با مردم، نقش مهمی در پیگیری دغدغه‌ها و مطالبات مردمی در برابر حکومت ایفا کرده است. این نهاد از طریق خطابه‌ها، بیانیه‌ها و فتاوا، مردم را به مشارکت در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی تشویق کرده و در شکل‌گیری جامعه‌پذیری سیاسی مردم نقش اساسی داشته است.

این نقش به‌ویژه از زمان نهضت تحریم تنباکو آغاز شد و در جریان انقلاب اسلامی ایران به‌رهبری امام خمینی به اوج خود رسید. نهاد مرجعیت همچنین در سیاست‌گذاری، حضوری فعال داشته است، به‌طوری که در مواقع لزوم با سیاست‌های حاکمان مخالفت کرده است؛ از جمله می‌توان به حضور آیت‌الله مدرس در مجلس به‌عنوان نماینده و منتقد صریح سیاست‌های حاکم یا اعتراض آخوندخراسانی بر روند مشروطه اشاره کرد. اعتراضات مرجعیت به تصمیمات حکومتی نیز از دیگر نمونه‌های بارز کارکرد سیاسی این نهاد به‌شمار می‌رود، نظیر اعتراض امام خمینی به قانون کاپیتولاسیون که نشان‌دهندهٔ ایستادگی مرجعیت در برابر استبداد و حفظ استقلال کشور و منافع مردم بوده است.

مرجعیت دینی به‌مثابهٔ نهاد اجتماعی

در تفکر شیعی، زعامت دینی بخش جدایی‌ناپذیر از ساختار جامعهٔ اسلامی است که با توجه به تحولات اجتماعی رخ داده در طول تاریخ، نقش مرجع از یک مجتهدِ مورد تقلید به یک نهاد اجتماعی تبدیل شده است که مجموعه‌ای از نقش‌ها، جایگاه‌ها و روابط اجتماعی را شامل می‌شود. در این نهاد، کنش متقابل میان مرجع و مقلِّد وجود دارد.

مرجع دینی علاوه بر مرجعیت علمی نقش‌هایی نظیر آموزش طلاب علوم دینی و تکفل اقتصادی آنها، تصدی مدیریت حوزه‌های علمیه، پاسخگویی به مسائل حقوقی معاملات، مشروعیت بخشیدن به مناسبات خانوادگی (ازدواج و طلاق)، رهبری سیاسی اجتماعی یا مشروعیت‌بخشی به سلطهٔ سیاسی حاکمان را نیز برعهده دارد. از سوی دیگر، مقلِّدان نیز با پرسش و استفتا از مراجع در مسائل مختلف سیاسی و اجتماعی و حمایت مالی از مراجع با پرداخت وجوهات شرعی، نقش مؤثری در این تعامل ایفا می‌کنند.

نقش رسانه‌های نوین در تسهیل ارتباط با مراجع دینی

در اختیار داشتن رسانه‌های ارتباطی مؤثر و کارآمد، شاخصی ضروری برای تأثیرگذاری و اعمال نفوذ اجتماعی مرجعیت دینی به‌شمار می‌آید. از این‌رو، مراجع دینی برای برقراری ارتباط با مردم و مقلدان خود در برهه‌های مختلف زمانی، بنابر امکانات و اقتضائات موجود، از ابزارهای گوناگون بهره جسته‌اند. منابر، وعظ، تبلیغ و سیستم نمایندگی وکالت، از رایج‌ترین شیوه‌های ارتباطی مراجع دینی با نقاط مختلف بوده است.

با گسترش صنعت ارتباطات و امکانات چاپ و نشر، استفاده از رسانه‌های مکتوب و نشریات حوزوی و هم‌چنین صدور اعلامیه‌های مکتوب از سوی دفاتر مراجع به‌عنوان ابزار ارتباطی دیگر به‌کار گرفته شد. با رواج اینترنت در جوامع، مراجع دینی به بهره‌گیری از پایگاه‌های اینترنتی و دیگر امکانات فضای مجازی روی آورده‌اند. امکاناتی نظیر وب‌سایت‌های اطلاع‌رسانی به زبان‌های مختلف، بازتاب مواضع، آثار فقهی، استفتائات، پرداخت الکترونیکی وجوهات شرعی و امکان ارسال و دریافت پیام از طریق پست‌الکترونیکی برخی از این امکانات است.

علاوه بر اینترنت، ماهواره نیز به‌عنوان یکی از رسانه‌های ارتباطی نوین مورد توجه برخی از مراجع دینی قرار گرفته است؛ به‌عنوان نمونه، شبکهٔ ماهواره‌ای ولایت زیر نظر آیت‌الله مکارم‌شیرازی با ارائهٔ فعالیت‌های مختلف با رویکرد دینی امکان ارتباط مقلدان خارج از ایران را تسهیل کرده است.

تحول رویکرد مرجعیت دینی در حوزهٔ مشارکت اجتماعی زنان

با افزایش سطح تحصیلات زنان، کاهش موانع فرهنگی و ارتقای خودباوری آنها، حضور و مشارکت زنان در عرصه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی به‌طور چشمگیری گسترش یافته است. در گذشته، رویکرد مرجعیت متقدم نسبت به مسائل زنان نشان‌دهندهٔ مخالفت با نقش‌آفرینی اجتماعی و سیاسی آنها بوده است. اما رویکرد امام خمینی در تأکید بر لزوم مشارکت زنان در عرصه‌های مختلف جامعه، نقطهٔ عطفی در مواجههٔ مرجعیت با این مسئله بود. بدین ترتیب، مشارکت اجتماعی زنان نه‌تنها کاهش نیافت، بلکه در دوره‌های بعدی مرجعیت، تشویق بر حضور فعال زنان در فعالیت‌های دینی، سیاسی، علمی و فرهنگی و تأکید بر نقش برجستهٔ آنها در حیات اجتماعی با حفظ حدود شرعی همواره مورد تأکید مراجع دینی قرار گرفت.

چالش دینداری و تحول جایگاه مراجع دینی

مرجعیت دینی یکی از شاخص‌های فرهنگ دینی و دینداری است، که براساس پژوهش‌های انجام شده در فرهنگ‌های دینی مختلف دچار تحول و چندگانگی شده است. شبکه‌های مجازی از جمله اینستاگرام با قابلیت‌های متعدد، فضایی را برای گفتگو و بیان نظرات افراد دربارهٔ دینداری فراهم نموده است. تضارب آراء موجود در چنین فضایی منجر به تکثر گفتمان دینداری شده است.

در چنین گفتمانی التزام به اصول و مبانی باورهای دینی در اولویت نبوده و براساس اولویت‌بندی جدید، الگوی جدیدی از فرهنگ دینی را پدیدآورده است. این گونه‌های مختلف دینداری با توجه به مؤلفه‌ها و عناصر خود، به مرجعیت‌های متعددی منجر شده‌اند؛ مراجع دینی به‌عنوان مرجعیت در دین‌داری سنتی، مرید در دین‌داری عرفانی، عقل‌محوری در دین‌داری عقل‌گرا و تفسیر شخصی در دین‌داری خود مرجع که چالشی جدی را در این زمینه به‌وجود آورده است.

منابع

• قرآن کریم.
• آقارجبی، ریحانه و دیگران، «برساخت فرهنگ دینداری در شبکهٔ اجتماعی اینستاگرام و نقش آن در تحول مرجعیت دینی»، نشریهٔ مطالعات میان فرهنگی، شمارهٔ ۵۵، تابستان ۱۴۰۲ش.
• «بررسی جایگاه و نقش مرجعیت در جامعه»، وب‌سایت جماران، تاریخ درج مطلب: ۲۹ دی ۱۳۹۷ش.
• «بیانات آیت‌الله العظمی جوادی آملی در همایش تفسیر تسنیم»، وب‌سایت مناهج، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند۱۴۰۳ش.
• جعفریان، رسول، «تطوری تاریخی در مفهوم مرجعیت»، نشریهٔ شهروند، شمارهٔ ۲۴، پاییز ۱۳۸۶ش.
• «حوزه؛ پیشگام خدمات اجتماعی/ استفاده از سهم امام در مهار کرونا»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۹ فروردین ۱۳۹۹ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، عرصه‌های حضور اجتماعی زن، تهران، انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ش.
• «خدمات اجتماعی»، وب‌سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: ۱۵ مهر ۱۴۰۳ش.
• خمینی، روح‌الله، «وصیت‌نامهٔ سیاسی- الهی»، وب‌سایت جامع امام خمینی، تاریخ بازدید: ۱۱ مهر ۱۴۰۳ش.
• رضوی، کمال، دوراهی روحانیت: جستارهایی دربارهٔ مرجعیت شیعه در ایران معاصر، اصفهان، آرما، ۱۳۹۷ش.
• رفیع‌پور، فرامرز، توسعه و تضاد، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۷ش.
• صبوریان، محسن، تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، ۱۳۹۸ش.
• عموشاهی، محسن، مناسبات رهبری و مرجعیت در نظام ولایی، تهران، تمدن و توسعهٔ اسلامی، ۱۳۷۹ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۷ مهر ۱۴۰۳ش.
• کرجی، علی، قم و مرجعیت، قم، زائر، ۱۳۸۴ش.
• کریمی، عزیزه و دیگران، «کارکردهای سیاسی نهاد مرجعیت از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی»، نشریهٔ مطالعات انقلاب اسلامی، شمارل ۴۳، زمستان ۱۳۹۴ش.
• مروجی‌طبسی، محمدجواد، «مرجعیت اهل‌بیت»، نشریهٔ فرهنگ کوثر، شمارهٔ ۷۵، ۱۳۸۷ش.
• میرباقری، سیدمحسن، «چرا باید مرجع تقلید داشته باشیم؟»، وب‌سایت مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: ۶ مرداد ۱۳۹۵ش.