پیش‌نویس:بانک اسپرم

بانک اسپرم؛ محلی آزمایشگاهی جهت نگهداری و ذخیره‌سازی اسپرم به‌صورت منجمد برای مدت طولانی.

بانک اسپرم و لقاح مصنوعی پدیدهٔ جدیدی است که می‌تواند موانع بارداری را از سر راه زوج‌های جوان برداشته و آنها را در تولید نسل کمک کند. امروزه فن‌آوری‌های به‌روز پزشکی به‌منظور فرزندآوری زوج‌ها، وجود بانک اسپرم فریز شده را به امری ضروری تبدیل کرده است. مشروعیت استفاده از اسپرم‌های موجود در این بانک‌ها به‌منظور استفاده در روش‌های نوپدید فرزندآوری، نیازمند تعریف اصول و قوانینی است که با آن بتوان زندگی زوج‌های نابارور را از فروپاشی نجات داد و از گسستن رابطهٔ عاطفی آنها جلوگیری کرد.

مفهوم‌شناسی بانک اسپرم

بانک اسپرم یا سایرو بانک به مؤسسات یا مراکزی گفته می‌شود که دارای تجهیزات لازم برای نگهداری و ذخیرهٔ اسپرم‌های فریزشده برای مدت طولانی، به‌منظور اهدا به زوجین نابارور یا استفادهٔ خود فرد از آن در آینده برای لقاح مصنوعی یا روش ivf است.

تاریخچه بانک اسپرم

اولین نوزاد از طریق اسپرم منجمدشده در سال ۱۹۵۳م در آمریکا به دنیا آمد. اولین بانک اسپرم در ایران در سال ۱۳۸۳ش در مرکز تخصصی ناباروری ابن‌سینا وابسته به جهاد دانشگاهی دانشگاه شهید بهشتی، به‌منظور کمک به زوجین نابارور و به‌طور ویژه برای بیماران سرطانی تأسیس شد.

شیوه کار در بانک اسپرم

نگهداری و ذخیرهٔ اسپرم در بانک به شیوهٔ فریزکردن است. فریزکردن اسپرم بهترین روش برای نگهداری طولانی‌مدت آن است. برای این منظور، فرد نباید از ۳ الی ۴ روز، قبل از نمونه‌گیری رابطه جنسی یا خودارضایی داشته باشد، زیرا در این شرایط بیشترین میزان تعداد اسپرم مطلوب، برای بهره‌گیری به‌دست می‌آید. فرد با حضور در اتاق مخصوص نمونه‌گیری، نمونه به‌دست آمده را به پرستار تحویل می‌دهد. نمونهٔ مورد نظر از لحاظ تعداد اسپرم، شکل طبیعی و حرکت آن بررسی می‌شود. پس از تأیید نمونه، آن را در نیتروژن مایع و در دمای منفی ۱۹۶ درجه سانتی‌گراد منجمد می‌کنند. در این دما تمام فعالیت‌های زیست-شیمیایی سلول‌های اسپرم متوقف می‌شود. با این روش می‌توان اسپرم‌ها را برای مدت طولانی نگهداری کرد و با ثبت نام و مشخصات فرد در صورت نیاز و زمان مناسب از آن برای خود فرد یا زوجین نابارور استفاده می‌شود.

زمان نگهداری از اسپرم

مدت زمان نگهداری اسپرم و انجماد آن به‌طور معمول ۱۰ سال است، اما از نظر کارشناسان پزشکی محدودیتی در نگهداری آن وجود ندارد و انجماد، سلامت اسپرم را حفظ می‌کند. اگر فردی اسپرم‌های خود را در این مراکز نگه داشته باشد و در شرایطی ناباروری او ادامه داشته باشد، می‌تواند این مدت را تمدید کند.

در صورت انصراف از نگهداری اسپرم‌های منجمد در بانک اسپرم، می‌توان اسپرم‌ها را از بین برد یا برای پروژه‌های تحقیقاتی آنها را اهدا کرد.

میزان موفقیت

در سال‌های اخیر نوزادان بسیاری از طریق بانک اسپرم متولد شده‌اند و تاکنون هیچ خطر یا آسیبی برای نوزادانی که از این روش به‌وجود آمده‌اند، ثبت نشده است. فریزکردن موجب از بین رفتن اثر اسپرم نمی‌شود و از نظر پزشکی بین لقاح با اسپرم تازه و لقاح با اسپرم منجمد، هیچ تفاوتی وجود ندارد.

اهداف و مزایای بانک اسپرم

حفظ باروری به معنی داشتن فرصت باروری در آینده است. کاهش توان باروری در مردان علل مختلفی دارد که موجب می‌شود نیاز به ذخیرهٔ اسپرم را برای آنها به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل کند، از جمله موارد نیاز به ذخیرهٔ اسپرم برای مردان عبارتند از:

• بیماران سرطانی، قبل از شروع درمان‌های سنگینی مانند شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی (که موجب کاهش کیفیت اسپرم می‌شود)، اسپرم خود را در این مراکز جهت استفاده از باروری در آینده، منجمد می‌کنند.
• نگهداری اسپرم مردانی که به‌دلیل شرایط کاری مانند سروکار داشتن با مواد شیمیایی و سموم سبب ضرر رساندن به دستگاه تناسلی آنها می‌شود.
• نگهداری و ذخیرهٔ اسپرم جهت پیش‌بینی هرگونه بیماری مقاربتی مانند ایدز، عمل جراحی دستگاه تناسلی و بیماری‌هایی که در انزال و تولید اسپرم اختلال ایجاد کند.
• بالارفتن سن موجب کاهش کیفیت اسپرم می‌شود، به همین دلیل برخی مردان اسپرم خود را در جوانی ذخیره می‌کنند تا در صورت لزوم در سنین بالاتر از اسپرم‌های سالم استفاده کنند.
• نگهداری و ذخیرهٔ اسپرم منجمدشده برای زوجینی که قصد بارداری با روش‌های درمان ناباروری دارند و شوهر نتواند در تمام جلسات درمان حضور داشته باشد.
• ذخیره و استفادهٔ اسپرم برای مردانی که عمل وازکتومی انجام می‌دهند، برای زمانی که در آینده قصد بچه‌دارشدن داشته باشند.

اهدای اسپرم در دیگر کشورها

در اروپا زنان بسیاری از طریق اهدای اسپرم یک فرد ناشناس از بانک‌های اسپرم بچه‌دار شده‌اند و دانمارکی‌ها در این زمینه در اروپا پیشرو بوده‌اند. این مراکز در خدمات خود گزینه‌های متنوعی از شکل ظاهری مانند رنگ مو و چشم، چهرهٔ کودک، دست‌خط و حتی نوع صدا را در اختیار مادران آینده قرار می‌دهند. همچنین در کشور دانمارک در سال ۲۰۰۶م به زنان مجرد، اجازهٔ فرزنددار شدن از این طریق داده شد. امروزه حدود یک درصد از کودکان متولدشده در این کشور از طریق اسپرم‌های اهدایی به‌وجود آمده‌اند که در کشورهای اروپایی بالاترین رتبه را دارد.

اسپرم اهدایی از منظر قانونی در ایران

مجلس شورای اسلامی ایران در سال ۱۳۸۱ش برای جنین اهدایی قوانینی را تصویب کرده است، اما تا سال ۱۴۰۲ش هیچ قانونی برای اسپرم اهدایی یا تخمک اهدایی یا رحم اجاره‌ای قانونی به تصویب نرسیده است. عدم تصویب قانون در این زمینه دلیل بر غیرقانونی بودن آن نیست، زیرا عمل غیرقانونی عملی است که قانون، افراد را از انجام آن کار منع کرده و پیگرد قانونی دارد. در مورد اسپرم اهدایی و موارد این‌چنینی همانگونه که قانونی وجود ندارد، منعی هم وجود ندارد.

مراکز فعال در ایران

در ایران شهرهای تهران، اصفهان، مشهد، یزد و قم دارای بالاترین رتبه در ارائه خدمات به زوجین نابارور هستند که بانک‌های اسپرم نیز در مراکز درمانی این شهرها مشغول به فعالیت هستند؛ ولی نحوهٔ خدمات‌دهی در این شهرها در مورد اهدای اسپرم به زوجین نابارور، به‌صورت محدود و مخفیانه انجام می‌پذیرد. در شهر اصفهان اهدای اسپرم، به دو دلیل متداول‌تر است؛ دلیل اول این‌که رئیس حوزهٔ علمیه اصفهان، آیت‌الله مظاهری، لقاح با اسپرم اهدایی را جایز دانسته است و دلیل دیگر قانع‌کردن سازمان نظام پزشکی این شهر به این‌که این کار موجب جلوگیری از گسستن پیوند عاطفی بین زوج‌ها شده و موجب آرامش خاطر آنها می‌شود و این‌که لقاح با اهدای اسپرم با قانون یا آیین‌نامه‌های سازمان نظام پزشکی مخالف نبوده و در تمام کشورهای پیشرفتهٔ دنیا در حال اجرا است.

شرایط دریافت اسپرم اهدایی در ایران

در ایران شرایط بسیار سخت‌گیرانه‌ای در مورد دریافت اسپرم اهدایی برای زوجین وجود دارد. مواردی که پزشک پس از انجام تمام روش‌های درمانی و عدم جواب از این روش‌ها، استفاده از اسپرم اهدایی را به زوجین پیشنهاد می‌کند عبارتند از:

• عدم کیفیت و کمیت اسپرم مرد برای بارور کردن تخمک همسرش؛
• مبتلا بودن مرد به آزوسپرمی (اسپرم صفر)؛
• عدم موفقیت تمام روش‌های درمانی برای به‌دست آوردن اسپرم از مرد؛
• ابتلای شوهر به بیماری ارثی صعب‌العلاج؛
• ابتلای شوهر به بیماری ناهنجاری کروموزومی.

احکام شرعی استفاده از اسپرم فریز شده

احکام تکلیفی استفاده از اسپرم‌های موجود در بانک اسپرم و جواز یا عدم جواز آن برای خود فرد و دیگران به‌طور خلاصه این‌گونه است:

برای خود شخص

1. استفاده از اسپرم ذخیره شدهٔ فرد برای باروری همسر خود در زمان حیات: این حالت جایز بوده و منع شرعی ندارد، زیرا اسپرم مرد با تخمک همسر خود لقاح می‌یابد.
2. استفاده از اسپرم ذخیره شدهٔ فرد برای باروری همسر بعد از زمان فوت وی: در این حالت بین فقهای امامیه دو دیدگاه وجود دارد و اختلاف دیدگاه‌ها به مسئله زوال زوجیت پس از مرگ، بازمی‌گردد. از نظر فقهای معتقد به زوال عُلقهٔ زوجیت بین زن و شوهر بعد از مرگ، بارداری همسر بعد از فوت شوهر، اشکال شرعی دارد؛ اما از نظر فقیهان معتقد به بقای علقهٔ زوجیت بعد از مرگ شوهر، بارداری زن بعد از فوت همسرش، جایز است. دیدگاه اول نزد فقیهان شیعه، پسندیده‌تر است؛ این نظر بر اساس عُرف بنا نهاده شده که زوجیت را در علقه بین افراد زنده شناخته‌اند و تولید نسل را بر وجود رابطه زوجیت دانسته‌اند.

برای دیگری

1. استفاده از اسپرم ذخیره شدهٔ فرد برای استفادهٔ سایر زنان: به نظر بسیاری از فقهای شیعه، جایز نیست. همچنین به نظر بسیاری از فقها استفاده از اسپرم‌های مجهول، موجب ناشناخته ماندن هویت کودک می‌شود که خود، اشکال شرعی دارد.
2. خرید و فروش اسپرم‌های موجود در بانک‌های اسپرم جایز نیست مگر در موارد اضطرار یا انجام امور پژوهشی و تحقیقاتی و فرد اهداکنندهٔ اسپرم می‌تواند در برابر اسپرم اهدایی مبلغی دریافت کند.
3. در صورت استفاده از اسپرم ذخیره شده در بانک اسپرم، کودک متولد شده عرفا و شرعاً به صاحب اسپرم تعلق دارد و از حقوقی مانند ارث بهره می‌برد. اما از منظر حقوقی نام و مشخصات فرد اهداکنندهٔ اسپرم، نزد کلینیک ناباروری به‌صورت محرمانه محفوظ می‌ماند و همچنین فرد اهداکننده حق پدری بر فرزند نداشته و فرزند نیز از صاحب اسپرم ارث نخواهد برد.
4. از نظر آیت‌الله خامنه‌ای و برخی دیگر از فقها، فروش و اهدای اسپرم به زوجین نابارور با رعایت مسائل اسلامی مانع شرعی ندارد.

منابع

• «اسپرم اهدایی چیست و شرایط بارداری با آن چگونه است؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آذر ۱۴۰۰ش.
• «استفتائات فقهی: ۱۶۳ استفتاء از آیـﺔ‌الله العظمی سیدعلی خامنه‌ای»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گلستان، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۳ش.
• «اهدای اسپرم در ایران نه قانونی دارد و نه منعی/ عدم ثبت نامِ مادر بیولوژیک در شناسنامه فرزند متولدشده از طریق اهدای تخمک»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• ایزدی، عنایت‌الله، «بارداری با اسپرم اهدایی چگونه است؟»، وب‌سایت دکتر عنایت‌الله ایزدی، تاریخ به‌روزرسانی: ۲۹ بهمن ۱۴۰۲ش.
• «بانک اختصاصی اسپرم چیست؟»، وب‌سایت مرکز درمان ناباروری حضرت مریم، تاریخ بازدید: ۲۲ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «بانک اختصاصی تخمک، اسپرم و جنین»، وب‌سایت مرکز جراحی محدود دبیر اشرفی، تاریخ بازدید: ۲۲ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «بانک اختصاصی تخمک، اسپرم و جنین»، وب‌سایت مرکز درمان ناباروری جهاد دانشگاهی آذربایجان شرقی، تاریخ بازدید: ۲۲ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «بانک اختصاصی تخمک، اسپرم و جنین»، وب‌سایت مرکز درمان ناباروری حضرت مریم، تاریخ بازدید: ۲۲ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «بانک اسپرم»، وب‌سایت آرشیدا طب، تاریخ درج مطلب: ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• «بانک اسپرم: جمع‌آوری، انجماد، ذخیره‌سازی، مزایا و خطرات»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۲۲ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «بانک اسپرم چیست؟»، وب‌سایت پزشکت، تاریخ بازدید: ۲۲ اسفند ۱۴۰۲ش.
• بنی نعمه، زهرا و حیدری خوئی، حیدر، «حفظ باروری در بیماران جوان مبتلا به سرطان: انتخاب‌ها قبل از شروع درمان»، کنگره مرکز تحقیقات بهداشت باروری و ناباروری، ۱۳۹۵ش.
• «چرا زنان اروپایی برای باردار شدن اسپرم مردان دانمارکی را انتخاب می‌کنند؟»، وب‌سایت یورو نیوز، تاریخ بازدید: ۲۲ اسفند ۱۴۰۲ش.
• طالبیان، اصغر و همکاران، «ارزیابی و مقایسه محیط‌ها و روش‌های مختلف انجماد و نگهداری اسپرم (بانک اسپرم)»، فصلنامه باروری و ناباروری، دوره ۶، شماره ۲، ۱۳۸۴ش.
• مرتاضی، احمد، «تعیین حدود شرعی کاربری بانک‌های اسپرم بر مبنای اندیشه‌های فقهی امام خمینی»، پژوهش‌نامه متین، شماره ۹۵، ۱۴۰۱ش.
• مرتضوی، سیدمحسن و نوروزی، مجتبی، «نگهداری اسپرم و بهره‌برداری از آن در فقه امامیه»، نشریه فقه پزشکی، دوره ۱۱، شماره ۳۸–۳۹، ۱۳۹۸ش.
• «مرکز فوق تخصصی درمان ناباروری جهاددانشگاهی واحد استان قم (رؤیا)»، وب‌سایت جهاد دانشگاهی واحد استان قم، تاریخ به‌روزرسانی: ۱۹ فروردین ۱۴۰۲ش.
• مظلوم‌فرد، محمدمحسن، «فریز اسپرم (ذخیره اسپرم)»، وب‌سایت کلینیک اورولوژی و ناباروری یوروطب، تاریخ بازدید: ۲۲ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «معرفی بهترین مراکز درمان ناباروری در ایران»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۳۹۹ش.
• «نخستین بانک اسپرم، در ایران تأسیس شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ دی ۱۳۸۲ش.
• «نخستین بانک اسپرم در کشور توسط دانشگاه شهید بهشتی راه‌اندازی شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۶ آبان ۱۳۸۳ش.