پیش‌نویس:ایل سنگسر

ایل سنگسر؛ کوچ‌نشینان دامنۀ البرز در استان سمنان.

ایل سنگسر، عشایر کوچ‌نشینی هستند که زیستگاه آنها بخش‌هایی از دامنۀ البرز و منطقۀ مهدی‌شهر است. ایل سنگسر از مهم‌ترین و معروف‌ترین ایل‌های استان سمنان به‌ شمار می‌رود و دارای قدمت تاریخی طولانی است. زندگی آنها بیشتر بر پایۀ دامپروری، کشاورزی و تولید صنایع دستی استوار است. ایل سنگسر در طول تاریخ در رخداد‌های اقتصادی و اجتماعی نقش‌های متعددی ایفا کرده‌ است.

نام‌گذاری ایل سنگسر

سنگسر، از شهرستان‌های استان سمنان، در آغاز ورود اسلام، به سگسر معروف بود. علت نام‌گذاری ایل سنگسر، حضور آنها در کوه‌های سنگی این منطقه است.

تاریخچه ایل سنگسر

در حدود سال 129 پیش از میلاد، پس از آرام کردن مناطق غربی ایران و تسلط بر هرات، مرو و سیستان، مهرداد دوم اشکانی با حملۀ سکاها به‌سمت اکباتان مواجه شد. سکاها پس از عبور از شهر صد دروازه، در نواحی کوهستانی اطراف سنگسر، سرخه و ده‌نمک ساکن شدند. آنها این منطقه را «سگسار» نامیدند که به‌معنای «منطقه سکانشین» است. مرکز این سکونتگاه، سنگسر امروزی بود که تا پایان دوره ساسانی نیز با همین نام شناخته می‌شد. همچنین، سنگسر در دوران فعالیت‌های آل قارن و مبارزات فرقه اسماعیلیه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. وجود قلعه‌های مستحکم که بر فراز کوه‌های بلند و غیرقابل دسترس بنا شده‌اند، گواهی بر این مدعا است.

جغرافیای ایل سنگسر

مهدی‌شهر (سنگسر سابق) در فاصلۀ ۱۵ کیلومتری شمال شهرستان سمنان قرار دارد. عشایر ایل سنگسر، طولانی‌ترین مسیر کوچ سالانه در جهان را به میزان ۱۵۰۰ کیلومتر طی می‌کنند. بخش‌هایی از عشایر ایل سنگسر برای ییلاق و قشلاق به بخش‌هایی از مراتع استان‌های تهران، قزوین، قم، مرکزی، مازندران، گلستان، گیلان، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی و اصفهان نیز می‌روند. قلمرو ییلاقی ایل سنگسر شامل محدودۀ وسیعی از استان‌های سمنان، تهران و مازندران می‌شود که از کوه‌های شمال شاهرود تا کوه‌های طالقان را دربر می‌گیرد. قلمرو قشلاقی ایل سنگسر شامل گستره‌ای از استان‌های سمنان، تهران، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و استان مرکزی می‌شود.

جمعیت‌شناسی ایل سنگسر

جمعیت ایل سنگسر

بر اساس آخرین سرشماری ایران در سال ۱۳۹۵ش، ایل سنگسر از ۳ هزار و ۱۸۱ خانوار تشکیل شده و بیش از ۱۴ هزار و ۴۰۰ نفر جمعیت دارد. این ایل، ۱٫۰۷درصد از جمعیت عشایری کشور را به خود اختصاص داده است.

زبان ایل سنگسر

مردم ایل سنگسر به زبان سنگسری صحبت می‌کنند. زبان سنگسری از زبان‌های کمتر شناخته‌شدۀ ایران است. این زبان از زیرشاخه‌های زبان ایرانی شمال‌غربی (پهلوی اشکانی) است. سنگسری‌ها در گویش خود از کهن‌ترین کلمات و اصطلاحات زبان فارسی که فقط در کتاب‌های فارسی قرون گذشته یافت می‌شود، استفاده می‌کنند. گویش آنان دارای ویژگی‌های خاصی است که شامل دستور زبان کلاسیک و قابل تجزیه و ترکیب می‌شود؛ به‌گونه‌ای که تشخیص مصدر هر فعل و صرف افعال در زمان‌های مختلف به‌آسانی امکان‌پذیر است. یکی دیگر از ویژگی‌های این گویش، به‌کار بردن ضمایر متفاوت برای مذکر و مؤنث است؛ به‌طوری که برای تمام موجودات زنده به جز گیاهان و درختان، ضمیر مؤنث استفاده می‌شود و برای گیاهان، درختان و دیگر موجودات بی‌جان، ضمیر مذکر به کار می‌رود. این خصوصیات ویژه باعث شده گروهی از دانشمندان این گویش را مستقل و منحصربه‌فرد معرفی کنند.

شیوۀ زندگی ایل سنگسر

ایل سنگسر در میان ایلات و عشایر ایران از نظر شیوه کوچ و اسکان، منحصربه‌فرد است. آن‌ها را می‌توان ایل شهری-شبانی نامید؛ چرا که در فصول سرد سال، زندگی شهری را تجربه می‌کنند و به هنگام کوچ به ییلاقات تهران، خراسان، سمنان و مازندران برای چرای دام‌های‌شان در تابستان، شیوه زندگی ایلیاتی خود را از سر می‌گیرند. این دوگانگی در شیوه زندگی، ویژگی بارز ایل سنگسری است.

ایل سنگسر ایل سنگسر از ۷۴ طایفه تشکیل شده که به دو شیوه زندگی می‌کنند که عبارت‌اند از:

کوچ‌نشینی

ایل سنگسر به خانوارهایی که زندگی عشایری داشته «خیل‌خون» می‌گویند. سبک زندگی کوچ‌نشینی در عشایر سنگسر، متکی به کوچ شبانی و اقتصاد دامپروری است؛ تمام افراد خانواده همراه با دام برای یافتن مراتع غنی (برای تغذیۀ دام) به مناطق ییلاقی و قشلاقی می‌روند. آنها در دورۀ ییلاق از سکونتگاه‌های متحرک که اغلب سیاه‌چادر یا «گوت» است، استفاده می‌کنند. عشایر کوچنده از اواسط خرداد ماه به ییلاقات کوچ کرده و در اواخر شهریور به مهدیشهر بازمی‌گردند.

یکجا‌نشینی

برخی خانواده‌های ایل سنگسر زندگی عشایری نداشته و به‌صورت یکجانشین در سکونتگاه‌های دائمی در مهدی‌شهر و روستاهای اطراف آن استقرار یافته و زندگی آنها متکی به دامپروری و کشاورزی است. همچنین عشایر سنگسری در دورۀ قشلاق بیشتر در منطقۀ مهدی‌شهر استقرار یافته و از مراتع اطراف این منطقه برای چرای دام خود بهره می‌گیرند. در شیوۀ زندگی یکجانشینی ایل سنگسر، شبانان و مردان عشایر بدون همراهی خانواده، گله‌ها را به مراتع گرمسیری که از محل سکونت خانوار فاصله دارد، کوچ می‌دهند.

نقش زنان در ایل سنگسر

ایل سنگسر به‌دلیل سبک زندگی خود‌اتکایی که دارند، اغلب زندگی آنها بر پایۀ کشاورزی و دامپروری استوار است. این امر سبب شده بسیاری از امورات زندگی به‌صورت تقسیم کار میان اعضای خانواده انجام شود. زنان علاوه بر انجام وظایف همسری، مادری و خانه‌داری، دوشادوش مردان خانواده در انجام امورات کشاورزی و دامپروری مانند تولید فرآورده‌های دامی کمک می‌کنند. زنان به تهیه و تولید مواد اولیۀ صنایع دستی مانند پشم و نخ برای تهیۀ پوشاک، سیاه‌چادر و صنایع دستی اقدام می‌کنند تا علاوه بر تأمین مایحتاج خانواده با فروش محصولات و فرآورده‌های دامی و صنایع دستی کمک مؤثری به اقتصاد خانواده و ایل کنند. همچنین بانوان در نبود همسر یا پدر خانواده به‌دلیل رمه‌گردانی، مسئولیت مدیریت خانه و خانواده را برعهده دارند.

ویژگی‌های عشایر سنگسری

مهم‌ترین ویژگی‌های ایل سنگسر عبارت‌اند از:

1. تنوع تولید فرآورده‌های شیری (حدود ۶۰ نوع فرآورده لبنی)؛
2. بهره‌برداری مطلوب از مراتع و استفاده تناوبی از چرا در مراتع (خصوصاً در منطقۀ ییلاقی)؛
3. کیفیت گوشت بالای حاصل از نژاد دام سنگسری؛
4. یکجانشینی خانوارهای ایل سنگسر در دورۀ قشلاق و استفاده از امکانات آموزشی، رفاهی و خدماتی؛
5. قابلیت گردشگری عشایر سنگسر (به‌دلیل تنوع در تولید مشتقات لبنی، ۴۰ نوع نان محلی و صنایع دستی متعدد).

توانمندی اقتصادی ایل سنگسر

نقش ایل سنگسر در اقتصاد

ایل سنگسر به‌دلیل سبک زندگی مبتنی بر قناعت و با تکیه بر تولیدکنندگی، نه مصرف‌گرایی، نقش مؤثری در تحقق اقتصاد مقاومتی دارد. ایل سنگسر با خود‌اتکایی و خود‌باوری، علاوه بر تأمین معاش خود به‌عنوان تولید‌کنندگان محصولات متعدد شناخته می‌شوند. این رویکرد ایل سنگسر و سبک زندگی آنها برگرفته از آموزه‌های دینی است که همواره توصیه به خود‌اتکایی، خود‌باوری و صبر در مقابل سختی‌ها کرده است. اتکای ایل سنگسر به تولیدات بومی و حمایت از محصولات محلی سبب شده اقتصاد این ایل کاملاً مردمی، خانوادگی و خویشاوندی بوده و برای تمامی فرزندان (دختر و پسر) در ایل، شغل مناسب با درآمد کافی وجود داشته باشد و هیچ‌گونه وابستگی به غیر نداشته باشند.

اهم مشاغل ایل سنگسر

شغل اصلی عشایر ایل سنگسر دامداری و کشاورزی است. خودکفایی در تأمین مایحتاج زندگی از جمله خوراک، پوشاک و مسکن سبب توانمندی ایل سنگسر شده است. تولید و فروش فرآورده‌های دامی در بین عشایر سنگسری به‌صورت تکامل یافته بوده و همین امر به اقتصاد ایل و کشور کمک شایانی می‌کند.

برنارد هوکار عضو انجمن ایران‌شناسی فرانسه در تهران، ایل سنگسر را توانگرترین و نیرومند‌ترین دامداران ناحیۀ البرز مرکزی معرفی کرده است. به عقیدۀ وی آنها دامدارانی بسیار ماهرند که با ترکیب فنون سنتی و مدرن دامپروری، توانسته‌اند بخش قابل توجهی از فرآورده‌های پروتئینی و لبنی کشور را تأمین کنند.

محصولات تولیدی عشایر سنگسر

عشایر ایل سنگسری بیش از ۳۲ نوع محصول لبنی از شیر گوسفند و بز تولید می‌کنند که برخی مانند وارهون (نوعی روغن زرد پنیر)، آریشه و لورئین در نوع خود بی‌نظیر هستند. آریشه غذایی کامل به‌شمار می‌آید؛ زیرا سرشار از کلسیم و منیزیم است. علاوه بر این، این عشایر در تهیه شکلات محلی به نام چیکو مهارت ویژه‌ای دارند. چیکو و روغن زرد حاصل تلاش عشایر سنگسر، بخش مهمی از سوغات مهدیشهر را تشکیل می‌دهند. از دیگر محصولات لبنی عشایر سنگسر می‌توان به شیر، ماست، توک، کره، خورش، رهون، درنه، سزمه، دوونه (کشک)، سه جو و تفره اشاره کرد.

صنایع دستی ایل سنگسر

از جمله مهم‌ترین صنایع دستی ایل سنگسر که هنر دستان بانوان ایل است، می‌توان به گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی، ساخت مکنه (نوعی شال محلی)، کژین (پارچۀ مخصوص ابریشمی)، فرش دستبافت خودرنگ، پارچه برک، پارچه کارتی و چادر شب‌های ابریشمی و نخی اشاره کرد.

گردشگری ایل سنگسر

جشنواره ملی ایل سنگسر یکی از هفت رویداد ملی کشور برای رونق گردشگری است و در مسیر ثبت در تقویم گردشگری ایران قرار دارد. در این جشنواره پنج استان مازندران، البرز، قم، تهران و قزوین حضور دارند و هدف آن تقویت صنعت گردشگری، افزایش نشاط اجتماعی و شناسایی ظرفیت‌ها است. رونق گردشگری عشایری با هدف توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال پایدار دنبال می‌شود و برگزاری جشنواره ملی ایل سنگسر گامی مهم در تحقق این هدف است. همچنین با توجه به تردد بالای مسافران در استان سمنان، توسعه گردشگری روستایی، عشایری و جاده‌ای هدف‌گذاری شده است.

سومین جشنواره ملی ایل بزرگ سنگسر با عنوان «حاصَل»، با حضور پرشور عشایر و نمایندگان شش استان مازندران، آذربایجان، کردستان، سیستان و بلوچستان، بوشهر و گلستان، از تاریخ ۲۶ تا ۲۹ شهریور ۱۴۰۴ در بوستان مهرگان مهدی‌شهر برگزار شد.

این جشنواره که نام آن برگرفته از محصولات لبنی پایان دوره ییلاق عشایر سنگسر است، فرصتی برای زنده نگه داشتن فرهنگ اصیل عشایری، معرفی ظرفیت‌های گردشگری و اقتصادی منطقه و پیوند نسل جوان با ریشه‌های هویتی فراهم می‌آورد. در این رویداد، بیش از ۹۰ غرفه محصولات لبنی و صنایع دستی برپا شد و ۱۴ چادر عشایری (گوت) سبک زندگی و آداب و رسوم ایل سنگسری را به نمایش گذاشتند.

فرهنگ ایل سنگسر

پوشاک ایل سنگسر

اعضای ایل سنگسر، همچنان فرهنگ و برخی آداب‌ورسوم خود را حفظ کرده‌اند. پوشاک محلی از نمادهای فرهنگی ایل سنگسر است. لباس زنان ایل سنگسر، لباس پوشیده‌ای است که توسط بانوان هنرمند ایل بافته یا دوخته می‌شود. این لباس متشکل است از:

1. کژین شوی: لباس نسبتاً بلند از جنس ابریشم که قسمت پایینی دامن و لبه‌های آستین آن با طرح‌های سوزن‌دوزی تزیین شده است. رنگ این لباس عموماً قرمز بوده و گاهی از رنگ‌های زرد و سبز بسیار کمرنگ نیز استفاده می‌شود.
2. سرگیرا: پارچه‌ای از رشته‌های بسیار ظریف پشمی با رنگ‌آمیزی متنوع که توسط زنان بافته می‌شود؛ از این پارچه برای تولید چادر تن‌پوش بانوان استفاده می‌شود.
3. مَکِنه: شال بلند ابریشمی (کَژین) به طول تقریبی سه متر است که سطح آن را به‌طور کامل سوزن‌دوزی می‌کنند. پیشینه این سرپوش به دوران باستان بازمی‌گردد. بانوان نوعروس و خانم‌های متأهل از مَکنه‌هایی با پارچه قرمزرنگ استفاده کرده و دختران جوان و خانم‌های مجرد از مکنه سفید و یا کرم‌رنگ استفاده می‌کنند. این تفاوت رنگ سبب تمایز دختر از زن شوهردار است.
4. فراخ شوال سرپاره‌دار: دامن بلند و تیره رنگِ پُرچینی است که انتهای پایینی آن با برش‌های اُریبی دوخته شده و با پارچۀ ابریشمین تزیین شده است. این دامن معمولاً جهت استفاده در مراسم عروسی و میهمانی توسط خانم‌های متأهل استفاده شده و دختران جوان از نمونه‌های گل‌دار آن استفاده می‌کنند.

همچنین لباس محلی مردان ایل سنگسر «کارتی» نام دارد که متشکل از کت، جلیقه و شلوار پشمی است. این لباس‌ها اغلب به رنگ قهوه‌ای روشن هستند و به‌ندرت به رنگ‌های قهوه‌ای تیره یا مشکی تهیه می‌شوند.

استفاده از لباس محلی در ایل سنگسر

استفاده از لباس‌های محلی در ایل سنگسر مانند سایر ایلات در ایران از اهمیت خاصی برخوردار است. آنها به‌دلایل متعددی از پوشاک محلی استفاده می‌کنند که عبارت‌اند از:

1. داشتن تجانس و قرابت با فرهنگ بومی ایل؛
2. راحتی لباس؛ اگر چه لباس‌های محلی مردان و زنان ایل سنگسر از اجزای متعددی تشکیل شده، اما به‌گونه‌ای طراحی و دوخته شده‌اند که مانع از انجام اعمال روزمرۀ افراد نشود.
3. خود اتکایی تولید پوشاک سنتی از مواد اولیه بومی موجود در منطقه و عدم نیاز به الیاف وارداتی؛
4. متناسب بودن نوع لباس‌های محلی افراد ایل با شرایط اقلیمی؛
5. اهمیت آشنایی افراد خانواده به‌خصوص نسل جدید با لباس‌های محلی ایل و گسترش فرهنگ ایل به واسطۀ پوشاک محلی؛
6. در طراحی و دوخت لباس‌های سنتی به طرح‌ها، نقش‌ها و رودوزی‌های سنتی که ویژۀ هر منطقه است، توجه کامل شده است. این امر پوشاک سنتی را دارای ارزش و اعتبار اجتماعی خواهد کرد.

سالنامه آریایی ایل سنگسر

تقویم ایل سنگسری، با قدمتی حدود 3400 سال، ریشه در ورود آریایی‌ها به این منطقه در 1400 سال پیش از میلاد دارد. این تقویم که از آن با نام «دِ» به‌معنای محل شور و مشورت سران قبایل یاد می‌شود، دارای ویژگی‌های ذیل است:

• ساختار؛ این تقویم شامل 12 ماه است که هر ماه 30 روز دارد. این ساختار، آن را از تقویم‌های رایج که ماه‌هایی با تعداد روزهای متفاوت دارند، متمایز می‌کند.
• اسامی روزها؛ هر یک از 360 روز این تقویم، نام خاص خود را دارد. اسامی روزها اغلب با مفاهیم مذهبی، طبیعی و اجتماعی پیوند خورده‌اند؛ به‌عنوان مثال، روز اول ماه «ورمز» به‌معنی اهورامزدا نام دارد و روز پایانی هر ماه «انیران» به‌معنی فروغ یا روشنایی بی‌پایان است. نام خدا چهار بار در طول ماه تکرار می‌شود. نام باقی روزها در گردش ماه‌های تقويم سنگسری شامل بهمن (روز اندیشه پاک)، اردیبهشت (روز بهترین راستی)، شهریور (شهریار نیرومند)، اسفندارمز (روز فروتنی)، خرداد (روز تندرستی)، مرداد (روز جاودانگی)، دی باذر (روز آفرینگار)، آذر (آتش افروغ)، آبون (هنگامه آب)، خور (روز آفتاب)، مه (ماه آسمان)، تیر (ستاره باران)، گوش (زندگی یا هستی)، دی به مهر (روز آفرینگار)، مهر (روز دوستی)، سروش (روز فرمانبرداری)، رشن (روز دادگری)، فروردین (نیروی پیشرفت)، بهرام (روز پیروزی)، رام (شادمانی)، باز باد، دی بدین (روز آفریدگار)، دین (روز وجدان)، آراد (دارایی یا سرمایه)، اشتاد (روز راستی)، آسمون (روز آسمان)، زامیاد (روز زمین) و مارسفند (روز گفتار نیک) است.
• نام ماه‌ها؛ نام ماه‌ها نیز ریشه در زندگی، طبیعت و کوچ عشایر دارد؛ نام ماه‌ها به ترتیب عبارت است از مس مُ (ماه بزرگ)، دِمُ، گوجو (آمادگی برای کوچ ییلاقی)، نوسال ما (آغاز سال جدید کاری)، سیام (وابستگی به گوسفند)، کورچ (بازگشت از ییلاق)، اوریا، تیرمُ (ماه جشن تیرگان)، مردال مُ (ماهی که پیران می‌میرند)، شرور مُ، میرونه مُ و آونه مُ.
• ثبت ملی؛ این تقویم در سال 1380ش در کتابخانه ملی ثبت شده و سپس به‌عنوان یکی از آثار معنوی استان سمنان، به ثبت ملی رسیده است.

باورهای عامیانه ایل سنگسر

• سنگسری‌ها زوزۀ بی‌گاه سگ‌ها را به فال بد می‌گیرند و آن را پیش‌درآمدی برای از دست دادن عزیزی در خانواده صاحب سگ می‌دانند. همچنین اگر نگاه سگ، هنگام زوزه، به چادری خاص بیفتد، از دید آنها سایۀ مرگ بر آن چادر قطعی خواهد بود.

• اگر شغال‌ها شب‌ها بی‌وقفه زوزه بکشند، مردم ایل سنگسر می‌گویند خبر مهمی در راه است.
• وقتی گربه‌ای دست و روی خود را می‌لیسد، باور بر این است که به‌زودی مهمانی به خانه می‌آید.
• آنها از آسیب رساندن به گربه‌ها پرهیز می‌کنند؛ چون معتقدند این کار باعث زیان و آسیب به فرد می‌شود.
• سنگسری‌ها بر این باورند که اگر به موش ناسزا بگویی، برای انتقام خسارت بسیاری وارد می‌کند. به همین خاطر، به‌جای سرزنش، با زبان خوش با او صحبت می‌کنند و تجربه نشان داده که با این روش، موش‌ها از وارد کردن آسیب بیشتر دست کشیده‌اند.
• اگر در تابستان یا پاییز، موش‌های صحرایی علف‌های جویده‌شده را اطراف لانه خود جمع کنند، آنها این نشانه را زمستانی پربارش و پربرف تعبیر می‌کنند.
• دود کردن اسپند برای دفع چشم زخم نیز در میان مردم سنگسر رواج دارد.

• اگر گنجشک‌ها با هم درگیر شوند، می‌گویند باران یا برف خواهد بارید.

آداب و رسوم

چَش‌رِشونی

در گذشته سنت دیرینه سنگسری‌ها بر این بود که با تولد هر نوزاد، خانواده اقوام و خویشاوندان نزدیک، یک رأس دام به وی هدیه می‌کردند. این رسم، موجبات شکل‌گیری همزمان یک گله کوچک و یک دامدار نوپا را برای نوزاد فراهم می‌ساخت.

بنه‌واز

در گذشته به‌دلیل نبود امنیت کافی به‌ویژه در مناطق کویری، گله‌های دام عشایر گاه‌به‌گاه توسط غارتگران مورد حمله قرار می‌گرفت. همچنین سیل، آتش‌سوزی، بیماری و دیگر عوامل طبیعی ممکن بود بخش زیادی از دام‌های یک دامدار را از بین ببرد. در چنین شرایطی، غیرت و سخاوت دامداران ایل سنگسر مانع می‌شد که شاهد بیچارگی هم‌نوعان خود باشند. هر دامدار با اهدای چند رأس گوسفند به فرد آسیب‌دیده کمک می‌کرد تا او بتواند سرمایه اولیه لازم برای شروع مجدد دامداری را به‌ دست آورد و شغل خود را از سر گیرد و آبرویش حفظ شود. این عمل را «بن دادن» می‌گفتند و این سنت را «بنه‌واز» نام‌گذاری کردند. بسیاری از کسانی که در ابتدا بن دریافت کرده بودند، بعدها توانستند دام‌های زیادی جمع‌آوری کرده و به استقلال اقتصادی و ثروت برسند.

شواره

در گذشته شواره نوعی همکاری جمعی میان بانوان ایل سنگسری بود که در کارهایی مانند ریسندگی پشم و قالیبافی مورد استفاده قرار می‌گرفت. معمولاً سه یا چهار زن که همسایه یا دوست نزدیک بودند، به‌نوبت در خانه‌های یکدیگر جمع می‌شدند و چرخ‌های ریسندگی خود را همراه می‌آوردند. کار انفرادی کسالت‌آور بود؛ اما جمع بودن و همکاری شرایط را برای گفت‌وگو و مرور خاطرات فراهم می‌کرد و با لطایف و خنده، جَو را شاداب می‌ساخت. رسم بود که صاحبخانه با خشکبار شامل مغز گردو، بادام، نبات، سنجد، انجیر خشک، زردآلو خشک، نخود، کشمش و گلابی خشک که به آن «ورکاری» می‌گفتند، از مهمانان پذیرایی کند.

کیسه وو

در گذشته که وسایل ارتباط‌جمعی وجود نداشت، افراد خانواده و دوستان برای حفظ روابط صمیمانه از روش‌هایی مانند ارسال هدایا استفاده می‌کردند. این سنت بیشتر در فصل تابستان که بسیاری از مردم سنگسر به ییلاقات می‌رفتند، رایج بود. آن‌ها در کنار مراتع و چشمه‌ها چادر می‌زدند و «خیل» تشکیل می‌دادند. وقتی رفت‌وآمدی بین خیل‌ها یا با سنگسر اتفاق می‌افتاد، افراد برای هم‌ کیسه‌های کوچک پر از خشکبار به نام «کیسه وو» ارسال می‌کردند. این کیسه معمولاً شامل مغز گردو، مغز بادام، زردآلو خشک، گلابی خشک، توت خشک، سنجد، نبات و انجیر خشک بود. خوراکی‌ها و اشیای دیگر نیز برای بیان احساسات افزوده می‌شدند، مانند:

• نبات؛ تو چقدر شیرینی.
• کمی نان خشک؛ مثل نان برایت گرسنه‌ام.
• کمی پر مرغ؛ دلم می‌خواهد به سوی تو پر بگیرم.
• کمی زردچوبه؛ از دوری تو رنگ‌پریده‌ام.
• کمی زغال؛ از دوری مثل زغال سیاه شده‌ام.
• کمی پارچه سوراخ‌سوراخ؛ دلم از دوری تو پاره‌پاره است.

در میان دختران و نامزدها نیز معانی خاصی داشت:

• بادام سوراخ شده؛ گوشواره‌ات را فراموش نکن.
• مجسمه اسب از موم یا خمیر خشک شده؛ بیا و زودتر سوار اسب شو.

این روش‌ها ابزاری برای ابراز علاقه و نگه‌داشتن خاطرات بودند.

رسم نام‌گذاری گوسفندان

درمیان سنگسری‌ها رسم نامگذاری دام‌ها وجود دارد. این نامگذاری که بر اساس جنسیت، سن، رنگ و سایر ویژگی‌های ظاهری دام صورت می‌گیرد؛ نه‌تنها به چوپانان در شناسایی و مدیریت گله کمک می‌کند، بلکه در فرآیندهای زایمان و آموزش چوپانان تازه‌کار نیز کاربرد دارد. تنوع رنگ در گوسفندان سنگسری که شامل هشت رنگ اصلی مانند شیوا (زرد)، بور (سیاه)، سور (سفید) و رنگ‌های ترکیبی دیگر است، به خلق اسامی متعدد و متنوعی منجر شده است. علاوه بر این، ویژگی‌های ظاهری خاص هر گوسفند مانند اندازه دنبه، لکه‌ها یا فرم پشم نیز در نام‌گذاری آن نقش داشته است. در مجموع، با در نظر گرفتن این معیارها، بیش از یازده هزار نام مختلف برای دام‌های ایل سنگسری شناسایی شده که نشان‌دهنده غنای فرهنگی و دامداری این ایل است.

آیین باران‌خواهی

در گذشته عشایر سنگسر در دوران خشکسالی، به‌خصوص در اواسط بهار، برای طلب باران مراسم ویژه‌ای برگزار می‌کردند. این مراسم شامل رفتن پابرهنه از حسینیه‌ها به‌سمت امامزادگان برای اقامه نماز باران بود. پس از نماز و دعا، معمولاً آش یا حلیم به‌عنوان ولیمه توزیع می‌شد. از مهم‌ترین نذورات در این آیین، «خلیصه» (حلیم) بود که از گندم نیم‌کوب و گوشت تهیه شده و بین مردم پخش می‌شد.

آیین گله‌داری میشنگی

آیین گله‌داری میشِنگی روشی هوشمندانه در گله‌داری سنتی است که چوپانان برای حفظ امنیت و نظم گله در شب از آن استفاده می‌کردند. وقتی چوپان شب‌هنگام در گارِه (محل استراحت شبانه گله) اتراق می‌کرد، برای جلوگیری از پراکنده شدن گوسفندان و چرا در مراتع دیگر و همچنین برای اینکه در صورت حمله گرگ یا تحرک ناگهانی گله، به‌سرعت بیدار شود، از ترفند میشِنگی استفاده می‌کرد.

روش کار به این شکل بود که چوپان یک میش پیر را که با دادن نان خشک، دَل کرده بود (یعنی به او عادت داده بود که نزدیک چوپان بماند)، انتخاب می‌کرد. سپس با استفاده از یک طناب که یک سر آن حلقه بزرگتر و سر دیگر آن حلقه کوچکتر داشت، میش را به خود متصل می‌کرد. حلقه بزرگتر به گردن میش و حلقه کوچکتر دور دست چوپان قرار می‌گرفت.

به این ترتیب، وقتی چوپان می‌خوابید، میش میشنگی هم مجبور بود، نزدیک او بماند. اگر گله در نیمه‌شب حرکتی می‌کرد یا گرگی حمله می‌کرد، میش میشنگی به‌دنبال گله حرکت می‌کرد. این حرکت باعث کشیده شدن طناب و بیدار شدن چوپان می‌شد تا او بتواند گله را کنترل کند، گرگ را فراری دهد یا مانع از چرا در مراتع ناخواسته شود.

آیین شب یلدا

در شب یلدا، عشایر سنگسری دور کرسی جمع می‌شوند و زیر نور گردسوز، جشن می‌گیرند. آنها با خوردن آجیل، هندوانه و انار، فال حافظ می‌گیرند و به قصه‌گویی می‌پردازند.

در شب یلدا، سنت سنگسری ایجاب می‌کند که خانواده داماد، در اولین سال آشنایی، هدایایی شامل لباس‌های زمستانی چون سگیرا، پشودسمال، مکنه، کژین شوی، تیرمن کت، دامن، پ و چکمه (گالوش) برای عروس، به‌همراه پارچه برای خانواده‌اش، تهیه کنند. همچنین، میوه‌های فصل، به‌ویژه انار و هندوانه، انواع خشکبار مانند سنجد، زردآلو، امرود، سیب خشک، پسته، گردو، آلوچه خشک و گندم برشته با شاهدانه، همراه با ظروف چینی، مسی و کریستال نیز از سوی داماد آورده می‌شود. عروس و مادرش نیز هفت نوع غذا، از جمله «دیگی» (دمی برنج با گوشت)، عدس‌پلو، کشمش‌پلو، ته‌چین، سبزی‌پلو، و انواع خورش‌ها و سالادهای فصل را آماده می‌کنند.

در شب یلدا، هر دو خانواده این غذاها را با هم صرف می‌کنند. سپس با فال حافظ، اشعار محلی می‌خوانند و قصه‌های سنتی را بازگو می‌کنند. مراسم «وو گاردنی» نیز که نوعی فال است، در این شب برگزار می‌شود و طی آن، اقوام از مشکلات یکدیگر مطلع شده و برای حل آن‌ها تلاش می‌کنند و به یکدیگر یاری می‌رسانند.

آداب ماه رمضان در سنگسر

رمضان در میان ایل سنگسر به سه بخش تقسیم می‌شود؛ بخش اول ویژه افرادی است که حداقل دو سال سابقه روزه‌داری در ماه رمضان را دارند و شامل روزه‌اولی‌ها نمی‌شود. در این مرحله، مردم یک تا سه روز پیش از آغاز ماه رمضان به پیشواز رمضان می‌روند و روزه‌داری را به‌عنوان تمرینی برای روزه اصلی آغاز می‌کنند. پس از پیشواز، ماه رمضان اصلی آغاز می‌شود که تمامی افراد مکلف روزه می‌گیرند و این مرحله را «مس رمضون» یا «رمضان بزرگ» می‌نامند. فردای عید فطر، دوره‌ای به نام «کس‌رمضون» شروع می‌شود که یک هفته تا ده روز به طول می‌انجامد و مخصوص کسانی است که قصد دارند ثواب بیشتری کسب کنند.

سنگسری‌ها در کنار افطاری دادن به اقوام و خویشان و دوستان، سنت افطاری دادن به نیازمندان را مهم می‌دانند.

جشن‌های آیینی ایل سنگسر

جشن تیرگان

جشن تیرگان که از جشن‌های پنج‌گانۀ ایرانیان باستان است در ایل سنگسر به جشن «تیر مُ ای سیزده»، مشهور است. در سیزدهمین روز از ماه تير تقویم سنگسری (مصادف با ۷ آبان)، خانواده‌ها به دیدار بزرگ‌ترهای فامیل می‌روند و اشعاری از فردوسی و حافظ و افسانه‌های کهن منطقۀ سنگسر را با گویش محلی سنگسری می‌خوانند. در این جشن آیینی، بانوان با طبخ غذاهای محلی به نام «سیزده تامو» از مهمانان خود پذیرایی می‌کنند.

وَرمَز

اولین روز هر ماه و هفته در میان ایل سنگسر، ورمز یا روز مبارک نام دارد. اهالی ایل به‌خصوص زنان در این روز‌ با طلوع آفتاب از خواب بیدار شده و برای آوردن آب به‌سوی چشمه‌سارها حرکت می‌کنند. آنها هنگام بازگشت به تعداد افراد خانواده، سنگ‌ریزه در آب می‌ریزند و به خانه می‌آورند. به عقیدۀ آنها این کار تندرستی اعضای خانواده را تا یک ماه مانند سنگ محکم و پایدار حفظ می‌کند. آنها به بهانۀ این رسم، اولین روز هر ماه به دیدوبازدید اقوام خود رفته و از آن آب ظرف در خانۀ آنها به نیت سلامتی و تندرستی می‌پاشند.

جشن نوروز

جشن نوروز در سنگسر شباهت زیادی به دیگر نقاط ایران دارد. مردم سنگسر پیش از عید خانه‌تکانی و لباس‌های نو برای خود و فرزندان‌شان تهیه می‌کنند. در شب عید به حمام می‌روند و با خانه‌ای تمیز، لباسی نو و جسمی پاک برای استقبال از جشن باستانی به استقبال نوروز می‌روند. در روز عید وقتی همدیگر را ملاقات می‌کنند، معمولاً می‌گویند: «تا سالی نو تدسازیگار بو» به‌معنای «سال نو برایت خوش‌یمن باشد» و پاسخ می‌شنوند: «تدن سازیگار بو»؛ یعنی «برای تو هم خوش‌یمن باشد».

در روز عید در سنگسر رسم ماچ و بوسه وجود ندارد؛ البته، این متانت گاهی در میان اعضای یک خانواده یا دوستان نزدیک کنار گذاشته می‌شود و ابراز محبت با بوسه، جای خود را پیدا می‌کند. کاشتن جو و عدس در بشقاب از رسوم ویژه سنگسر است که رشد و سبزی آن نماد دفع بلاها و ارواح ناپاک به شمار می‌رود. این سبزه‌ها تا روز سیزدهم نوروز نگهداری می‌شوند و سپس از خانه بیرون ریخته می‌شوند. در سنگسر خبری از سفره هفت‌سین به رسم رایج نیست و نامی از آن برده نمی‌شود. در سنگسر چراغی که شب سال نو روشن می‌شود، هرگز نباید خاموش شود؛ سنگسری‌ها اعتقادی به خاموش کردن آن ندارند و اجازه می‌دهند تا این چراغ شب و روز بسوزد تا روغن یا نفتش به پایان رسد و خودبه‌خود خاموش شود. در روز عید معمولا پلوی مخصوص نوروز به‌نام «نورویی تام» طبخ می‌شود که نوعی ته‌چین با گوشت، آلو و اسفناج است و به هر مهمانی یک بشقاب از آن به‌همراه گولاچ (نان روغنی مخصوص عید) و لبنیات سنگسری مانند آرشه، نیموا، وارهون و خورش رهون داده می‌شود.

نوروزخوانی

آیین نوروزخوانی در ایل سنگسر و مهدی‌شهر که در گذشته رواج داشته و امروزه نیز برخی از علاقه‌مندان در تلاش برای احیای آن هستند و آن را همچنان اجرا می‌کنند. مراسم نوروزخوانی از اول «اونه مُ» سنگسری که مصادف با ۱۰ اسفند است، شروع می‌شود و نوجوانان در گروه‌های ۱۰ تا ۱۵ نفره در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر می‌گردند؛ هنگام رسیدن به در خانه‌ها ابتدا از صاحب‌خانه اجازه می‌گیرند، سپس یکی از آنها شعرهایی به زبان سنگسری می‌خواند و دیگران او را همراهی می‌کنند.

جشن درنون

جشن درنون مرتبط با آیین‌های کشاورزی است. در مقابل جشن‌ها و مناسبت‌های مربوط به گله‌داری، جشن‌های مرتبط با کشاورزی در منطقه بسیار کم به شمار می‌آید؛ زیرا سنگسری‌ها بیشتر دامپرور هستند و وضعیت جغرافیایی منطقه باعث تسلط دامداری شده است. جشن درنون نماد فصل درو غلات و دستیابی انسان به گندم و نان تازه است و زمان برگزاری آن اوایل بهار یا ابتدای تابستان است. در بسیاری از فرهنگ‌ها، فصل برداشت محصول با جشن‌های ویژه‌ای همراه است که به پاس برکت گرفتن محصول و سپاسگزاری از ایزد برگزار می‌شود.

جشن نرون

جشن نرون در سی‌امین روز هر ماه برگزار می‌شود و اصلی‌ترین مراسم آن ادغام گوسفندان نر و ماده است. این جشن بسته به باورهای عشایر و جابه‌جایی روزها حدود ده روز طول می‌کشد و اولین روز آن «راستون» نام دارد. مراسم نرون ریشه در تعالیم زرتشت دارد و انجام آن به‌منظور تشویق تولیدمثل و توجه به بهبود وضعیت دامداری است. از پنجم شهریور، دوره‌ای ۱۳ روزه به نام ششای نرون وجود دارد که در آن دامداران با مراقبت دقیق، زمان زایمان گوسفندان باردار را پیگیری می‌کنند تا آمادگی لازم برای فصل زایش فراهم شود.

بازی‌ محلی ایل سنگسر

«کورد وِستی» بازی بومی و سنتی ایل سنگسری است که هم جنبۀ تفریحی و هم ورزشی دارد. با وجود سادگی، این بازی به‌دلیل تحرک زیاد، انرژی‌بخش است و برخلاف برخی بازی‌ها، پس از انجام آن احساس خستگی نمی‌شود. مراحل انجام بازی به‌صورت ذیل است:

1. آماده‌سازی؛ دو سنگ بزرگ را با فاصلۀ حدود ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر از هم قرار می‌دهند. سپس یک چوب کوچک (حدود ۴۰ سانتی‌متر) را طوری روی این دو سنگ می‌گذارند که فاصلۀ نوک چوب تا زمین حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر باشد.
2. پرتاب چوب؛ یکی از بازیکنان با یک چوب دستی بزرگ، با تمام قدرت به زیر چوب کوچک که روی سنگ‌ها قرار دارد، ضربه می‌زند تا چوب به‌سمت بالا پرتاب شود.
3. گرفتن چوب؛ بلافاصله پس از پرتاب چوب، سایر بازیکنان به‌دنبال آن می‌دوند. بازیکنی که بتواند چوب را قبل از برخورد به زمین بگیرد، برنده آن دور از بازی است. بازیکن برنده، چوب را دوباره روی سنگ‌ها قرار داده و بازی به همین ترتیب ادامه پیدا می‌کند.

این بازی که در فضای باز و غالباً در طبیعت انجام می‌شود، نیاز به وسایل ساده‌ای دارد که به‌راحتی در دسترس عشایر سنگسری است.

اشعار و ترانه‌های محلی ایل سنگسر

اشعار و ترانه‌های محلی در ایل سنگسر معمولاً شاد بوده و افراد را دعوت به شادی و نشاط می‌کند. بیشتر اشعار و ترانه‌های محلی ایل سنگسر در جشن‌های آیینی و مراسم‌های عروسی خوانده می‌شوند. محتوای این اشعار حول محور کوچ، زمان کوچ، مسائل مربوط به دام و تفاخر و شِکوه از سختی کار زندگی عشایری شکل گرفته است. چوپانان در ایل سنگسر، هنگامی که گله را به چرا می‌برند، برای آرامش، خوشحالی و آسودگی خیال دام نی می‌نوازند و اشعار و ترانه‌های محلی می‌خوانند. به باور آنها این کار سبب افزایش میزان شیر و گوشت دام می‌شود.

غذاهای محلی ایل سنگسر

الگوی معیشت مردم ایل سنگسر کم‌هزینه و سالم است. خانواده‌ها اغلب از محصولات و فرآورده‌های دامی خود مانند شیر، ماست، دوغ، کره، پنیر، روغن محلی و گوشت استفاده می‌کنند. ساده‌زیستی و قناعت در میان خانواده‌های ایل سنگسر سبب شده که افراد ایل، کمتر خود را درگیر تجملات کنند. تنوع در نان از ویژگی‌های تغذیه‌ای این ایل است؛ به‌طوری که نان‌های پیازی، گردویی، فتیر، پنجه‌کش، شت فتیر، گولاچ، کلوج، خشکه نون، جونون و کال فتیر پخت می‌کنند.

همچنین تنوع فرآورده‌های لبنی در میان سنگسری‌ها بسیار است که می‌توان به پندیر، شریشه، همیره، مامایی ووو، نیموا، آرشه، وارهون، جوشن آرشه، آرتن آرشه، پندیرو، لور، لوری آرشه، لوری رهون، لورو، لوریین و چیکو اشاره کرد.

طرز تهیۀ دو مورد از فرآورده‎‌های لبنی به شرح ذیل است:

• آرشه؛ فرآورده‌ای لبنی از سنگسر است که نمونه مشابه آن در هیچ کجای جهان یافت نمی‌شود. تهیه این محصول خاص، فرآیندی ظریف و زمان‌بر است. آرشه که حاصل تفت دادن نوعی پنیر است، به‌دلیل ارزش غذایی بالا و مقوی بودن، نیازی به نگهداری در یخچال ندارد و مشتقات آن خواص دارویی نیز دارند. برای تهیه آرشه، مقادیر زیادی پنیر به‌همراه کمی روغن، آرد و زردچوبه یا زعفران مورد نیاز است.

• چیکو؛ چیکو از دیگر محصولات لبنی عشایر سنگسر و ترکیبی از عسل، شاهدانه، کنجد و آب پنیر است. این محصول که معمولاً با چای سرو می‌شود، برای تقویت معده مفید است. تولید چیکو اغلب در فصول پاییز و زمستان که عشایر زمان آزاد بیشتری دارند، انجام می‌شود. چیکو علاوه بر طعم دلپذیر، خاصیت ملین داشته، سرشار از کلسیم است و به‌همین دلیل، یکی از سوغاتی‌های محبوب و پرطرفدار سنگسری به شمار می‌رود.

گیاهان دارویی و درمان محلی بیماری‌ها در ایل سنگسر

در گذشته، مردم سنگسر برای درمان بیماری‌ها و جراحات، به دامن طبیعت و دانش گذشتگان پناه می‌بردند که به برخی از این روش‌های درمانی اشاره می‌شود:

• پاب (Pawb)؛ این گیاه وحشی که به کلم شباهت دارد و دارای برگ‌های پهن است، یکی از داروهای سنتی برای درمان غده‌ها به شمار می‌رفته است. برگ‌های پاب را می‌جوشاندند و جوشانده آن را به‌صورت موضعی روی غده‌های تازه می‌بستند تا به بهبود آن‌ها کمک کند.

• پندیرک؛ پندیرک در واقع همان پنیرک است. این گیاه را به‌صورت مرهم روی نواحی دردناک یا ملتهب می‌بستند. کاربردهای آن شامل رفع درد ورم گلو، برای تسکین گلودرد و التهاب لوزه‌ها، درمان چارشاخی، کاهش درد نای و شکم برای تسکین دردهای داخلی، به‌عنوان مرهم برای دردهای مفصلی و عضلانی است.

• داغی واش؛ داغی واش گیاهی است که برگ‌های تازه آن، در صورت کوبیده شدن و تماس با پوست، حس سوزش شدیدی شبیه به اثر تیزآب ایجاد می‌کند. از این خاصیت سوزاننده برای باز کردن و بیرون کشیدن چرک از زخم‌های بدن استفاده می‌شد تا زخم زودتر پاک و ترمیم شود.

• ریشه چینی؛ نوعی علف کوهستانی است که در مناطق مرتفع یافت می‌شود. جوشانده ریشه این گیاه را به بیمارانی که دچار سیاه زخم بودند، می‌خوراندند.

روش‌های درمانی سنگسری‌ها برای جراحات و التهابات

• هنگامی که گوش دختران را برای انداختن گوشواره سوراخ می‌کردند، برای کمک به بهبود زخم و جلوگیری از عفونت، نخی آبی رنگ را از داخل سوراخ می‌گذراندند. این نخ برای مدتی روی گوش باقی می‌ماند تا زخم به طور کامل التیام یابد.
• در موارد خونریزی شدید ناشی از تیر یا سایر جراحات، برای جایگزینی قوای از دست رفته بدن، مقدار زیادی کره خام را آب کرده و به فرد می‌خوراندند.
• مخلوطی از آرد و کره بی‌نمک را به‌صورت مرهمی تهیه می‌کردند. این مرهم را روی زخم‌ها می‌بستند تا چرک موجود در زخم را بیرون بکشد و به پاکسازی آن کمک کند.
• مغز گردوی نیم‌سوخته را به صورت مرهم درآورده و برای رفع خستگی و تورم پاها استفاده می‌کردند.
• از روغن سفیده تخم‌مرغ برای کاهش التهاب و قرمزی چشم استفاده می‌شد.
• پوست خشک انار را ساییده و پودر آن را برای رفع سوزاک و خارش به صورت موضعی استفاده می‌کردند.
• آرد جو را خمیر کرده و به‌صورت گرده‌های کوچک درمی‌آوردند. این گرده‌ها را برای تسکین درد قولنج به شانه‌ها می‌بستند.

سطح سواد و آموزش در ایل سنگسر

بر اساس سرشماری اجتماعی-اقتصادی عشایر کوچنده در تیرماه 1377ش، استان سمنان با 72درصد جمعیت باسوادی 6 سال به بالا در میان عشایر، بالاترین میزان سواد را در بین استان‌های عشایرنشین کشور داشته است. این میزان، 22درصد بالاتر از میانگین کشوری سواد در میان عشایر کوچنده بوده است. به‌طور ویژه، میزان سواد در میان عشایر سنگسری که بخش قابل توجهی از سال را در مهدی‌شهر سپری می‌کنند، بسیار بالاتر است. از مجموع 739 سرپرست خانوار عشایر ایل سنگسری، 86.7درصد باسواد بوده‌اند.

باورهای دینی در ایل سنگسر

مردم ایل سنگسر در سبک زندگی خود به آموزه‌های دینی مانند ساده‌زیستی، توجه ویژه‌ای دارند. آنها به‌میزان شناختی که از آموزه‌های دینی داشته‌اند، به انجام وظایف و تکالیف شرعی خود پرداخته و همواره شکر‌گزار نعمات الهی هستند. پوشاک و لباس محلی مردان و زنان ایل سنگسر، پوشش کامل شرعی است. در زندگی عشایر سنگسر، قناعت و تلاش برای کسب روزی حلال نیز کاملاً چشم‌گیر است و زن و مرد از صبحگاه تا پایان روز، به کشاورزی و دامپروری مشغول هستند و تأمین معاش خانواده را مهم می‌دانند.

آثار تولیدی در مورد ایل سنگسر

کتاب‌ها

کتاب‌های «واژه‌نامه سنگسری»، «سنگسری وات وات» و «تاریخ سنگسر» نوشتۀ چراغعلی اعظمی سنگسری به ترتیب در سال‌های 1351ش، 1372ش و 1371ش از آثار مهم در مورد ایل سنگسر است.

کتاب «عشایر ایل سنگسری (مهدی‌شهر) از کرانه‌های کویر تا بلندای البرز» نوشته علیرضا شاه‌حسینی که در سال 1384ش چاپ شده، کتاب «ایل سنگسری» نوشته علیرضا شاه‌حسینی در سال 1390ش، کتاب «مشاهیر و مفاخر ایل سنگسری» نوشته مرضیه پارسا در سال 1399ش، کتاب «پژوهشی جامع در کهن دیار سنگسر (مهدی‌شهر)» نوشته تکتم مرادعلیان در سال 1400ش کتاب «ایل سنگسری: دانش بومی و هنر زیست سنگسری‌ها در طبیعت» نوشتۀ نادر آقاسیدجواداسلام و بهمن رحیمی در سال 1401ش

مستندها

مستند «سنگسر (برای مهمانی)» به آداب و رسوم مردم و عشایر ایل سنگسری می‌پردازد. این مستند به تهیه‌کنندگی و کارگردانی سید مهدی مؤیدی و با روایت علی همت مومیوند، به سفارش شبکه مستند سیما تولید و از این شبکه پخش شده است.

تاثیر مدرنیته بر ایل سنگسر

امروزه به‌دلیل راحتی و رواج سبک زندگی شهرنشینی بسیاری از عشایر ایل سنگسر از زندگی کوچ‌نشینی به زندگی شهر‌نشینی و از تولید‌کنندگی و اشتغال‌زایی به مصرف‌کنندگی روی آورده‌اند و همین امر سبب بیکاری بسیاری از جوانان ایل شده است. این در حالی است که اختصاص بازارچه‌های مخصوص به صنایع دستی و فرآورده‌های لبنی، برگزاری جشنواره با هدف معرفی محصولات دامی و صنایع دستی آنها، برپایی سیاه‌چادرهای محلی، ارائۀ لباس‌های محلی، پخت غذاهای محلی و جذب گردشگر و اسکان آنها در سیاه‌چادر، می‌تواند موجب توسعۀ اقتصادی و ایجاد اشتغال پایدار برای ایل سنگسر شود.

ثبت ملی ایل عشایر سنگسر به‌عنوان میراث ملموس و ناملموس

فنون بافت و برپایی گوت (سیاه‌چادر ایل سنگسری) با شماره 2011 و کوچ ایل سنگسری نیز به شماره 2012 در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده است و از پرونده این آثار 12 نان مهدی‌شهر نیز در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است. مسئول پیگیری ثبت جهانی آثار و بناهای تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سمنان اعلام کرد که ایل عشایر سنگسر، به‌عنوان ایل دامنه جنوبی رشته کوه البرز، در مسیر ثبت ملی قرار گرفته است. این ایل به‌خاطر آیین‌ها، شیوه زندگی و مسیر کوچ خود دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است و بر اساس این ظرفیت‌ها، ثبت ملی این میراث در حال پیگیری است. آیین‌ها و شیوۀ زندگی این ایل در فهرست میراث ناملموس نیز در دست ثبت است.

ایل سنگسر در ادبیات فارسی

در شاهنامه فردوسی از سنگسر که همان سگسر یا سگسار زیاد نام برده شده و از رشادت و بی‌باکی سگساران که ساکنان شهر سگسار یا سگسر باشند، سخن رفته است.

سپاهی که سگسار خوانندشان

پلنگان جنگی گمانندشان

به سگسار مازندران بود سام

نخست از جهان‌آفرین برد نام

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «آداب رمضان در ایل سنگسر (قسمت دوم)»، مرآت‌نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
• «آرشه و چیکو سنگسری گواهی انطباق استاندارد دریافت کردند»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 26 مرداد 1398ش.
• «آیین باران‌خواهی در عشایر ایل سنگسری»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1396ش.
• ارغان، عباس و همکاران، «بررسی سبک زندگی سنتی عشایر در تحقق اقتصاد مقاومتی نمونه موردی: عشایر سنگسر مهدیشهر»، مجموعه مقالات کنفرانس بین‌المللی مدیریت، کارآفرینی و توسعه اقتصادی، ۱۳۹۷ش.
• اعظمی سنگسری، چراغعلی، «باورهای عامیانه مردم سنگسر»، هنر و مردم، شمارۀ 93، تیر 1349ش.
• اعظمی سنگسری، چراغعلی، «جشن‌های ملی سنگسر»، بررسی‌های تاریخی، سال سوم، شمارۀ 5، آذر و دی 1347ش.
• اعظمی‌سنگسری، چراغعلی، «درمان بیمارها و زخم‌ها در سنگسر»، هنر و مردم، شمارۀ 119 و 120، شهریور و مهر 1351ش.
• «ایل سنگسر»، وب‌سایت شرکت تعاونی عشایری مهدیشهر (سنگسر)، تاریخ بازدید: ۱۷ دی ۱۴۰۲ش.
• «ایل سنگسری»، وب‌سایت ایران‌شناسی، تاریخ بازدید: 4 مهر 1404ش.
• «ایل سنگسری: دانش بومی و هنر زیست سنگسری‌ها در طبیعت»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 4 مهر 1404ش.
• برومندی، گوهر، «پژوهش در گویش سنگسری به شناخت زبان ایران باستان می‌انجامد»، وب‌سایت اَمُرداد، تاریخ درج مطلب: ۷ دی ۱۳۹۸ش.
• پاکزادیان، حسن، «تن‌پوش‌های سنگسری؛ گنجینه‌ای نامیرا»، خبرگزاری دانشجویان ایران: (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۱ آبان ۱۳۹۸ش.
• پاکزادیان، حسن، «پوشاک زنان در ایل سنگسر»، وب‌سایت خبری، تحلیلی شهرستان مهدیشهر، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۸ش.
• «تبلور اقتصاد مقاومتی در زندگی عشایر است»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1398ش.
• «تعاونی‌های سنتی در عشایر ایل سنگسری»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1396ش.
• «جادوی طبیعت را در مهدی‌شهر تجربه کنید»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1398ش.
• ««جشنواره حاصَل» تلفیق تاریخ ۶۰۰ ساله و توانمندی‌های عشایر ایل سنگسر»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 26 شهریور 1404ش.
• «جمع‌آوري و تدوين آثار يك نويسنده و پژوهشگر گمنام ايراني / «واژه‌نامه سنگسري» منتشر مي شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1384ش.
• حیدری‌پور، سلطانعلی، «یادآوری آداب و رسومی ارزشمند از سنگسر قدیم»، سنگسر نیوز، تاریخ درج مطلب: ۴ مرداد ۱۳۹۱ش.
• رضایی، محمد و همکاران، «بازتاب عناصر فرهنگ و ادبیات عامه در گاه‌شماری سنگسری»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، شمارۀ ۱۶، ۱۳۹۶ش.
• شاه‌حسینی، علی‌رضا، «سازگاری کوچ‌نشینان با محیط (نمونه: ایل سنگسری)»، دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه سمنان، شماره 7، بهار و تابستان 1383ش.
• شاه‌حسینی، علیرضا و افراخته حسن، «خلاقیت جامعۀ عشایری سنگسر در تطابق با محیط؛ مورد: آرشه، فراورده لبنی ماندگار در ایل سنگسری»، دانش‌های بومی ایران، شمارۀ 7، بهار و تابستان 1396ش.
• «شب‌نشینی سنگسری‌ها در آیین باستانی”تیر مُ ای سیزده”»، مهدیشهر نیوز، تاریخ درج مطلب: ۸ آبان ۱۳۹۱ش.
• «شب یلدای عشایر سنگسری»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1396ش.
• «شناسایی بیش از 11 هزار نام گوسفند در فرهنگ دامداری عشایر سنگسری»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 21 دی 1396ش.
• «عشایر ایل سنگسری (مهدی‌شهر) از کرانه‌های کویر تا بلندای البرز»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 4 مهر 1404ش.
• «عشایر سنگسر، گنجینه فرهنگ و توسعه گردشگری»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۹ آبان ۱۳۹۸ش.
• فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1404ش.
• «کارتی، کت و شلوار مردان سنگسری»، خبرگزاری میراث آریا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• «کتاب پژوهشی جامع در کهن دیار سنگسر (مهدی‌شهر)»، وب‌سایت طاقچه، تاریخ بازدید: 4 مهر 1404ش.
• «کورد وِستی بازی بومی محلی ساده و مفرح عشایر ایل سنگسری»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1394ش.
• «گردآورنده تقويم 3410 ساله سنگسري: آينده از آن ملتي است كه گذشته خود را بشناسد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 22 تیر 1390ش.
• محقق، مسعود، «ایران زیباست؛ عشایر ایل سنگسر»، خبرگزاری دانشجویان ایران: (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۱ مهر ۱۳۹۹ش.
• محقق، مسعود، «جشنواره ایل بزرگ سنگسری»، خبرگزاری دانشجویان ایران: (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مهر ۱۴۰۲ش.

«مستند سنگسر (برای مهمانی)»، سنگسرنیوز، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1400ش. «معرفی مشاهیر و مفاخر ایل سنگسری در یک کتاب»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1399ش.

• «مهدی‌شهر پکیجی فشرده از زیبایی‌های فرهنگی و طبیعی/ پخت 40 نوع نان محلی در بین عشایر سنگسری»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 3 مهر 1398ش.
• «میشنگی، ترفندی در آیین گله‌داری عشایر ایل سنگسری»، شبکه اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ درج مطلب: 6 اردیبهشت 1395ش.
• «نوروز در مهدیشهر / از دختر ورمز تا افسانه عجوک و بجوک»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اسفند ۱۴۰۰ش.
• هاشمی، ابوالفضل، «آداب ورسوم عشایر ایل سنگسری مهدیشهر»، وب‌سایت بومیرو، تاریخ درج مطلب: ۲۷ بهمن ۱۴۰۲ش.
• هوركاد، برنار، «كوچ و اقتصاد شبانی در دامنه‌های جنوبی البرز» مجموعه كتاب آگاه، ایلات و عشایر، تهران، آگاه، 1362ش.