پیش‌نویس:ایل سنگسر

ایل سنگسر؛ کوچ‌نشینان دامنۀ البرز در استان سمنان.

ایل سنگسر، عشایر کوچ‌نشینی هستند که زیستگاه آنها بخش‌هایی از دامنۀ البرز و منطقۀ مهدیشهر است. ایل سنگسر از مهم‌ترین و معروف‌ترین ایل‌های استان سمنان به‌ شمار می‌رود و دارای قدمت تاریخی طولانی است. زندگی آنها بیشتر بر پایۀ دامپروری، کشاورزی و تولید صنایع دستی استوار است. ایل سنگسر در طول تاریخ در رخداد‌های اقتصادی و اجتماعی نقش‌های متعددی ایفا کرده‌ است.

معرفی ایل سنگسر

سنگسر، یکی از شهرستان‌های استان سمنان است که در آغاز ورود اسلام، این منطقه به سگسر معروف بود. علت نام‌گذاری ایل سنگسر، حضور آنها در کوه‌های سنگی این منطقه است. ایل سنگسر از ۷۴ طایفه تشکیل شده که به دو شیوۀ کوچ‌رو و یکجانشینی عمدتاً در مهدیشهر و به‌صورت پراکنده در برخی دیگر از نقاط کشور زندگی می‌کنند. معیشت و اقتصاد ایل سنگسر متکی به دامپروری، تولید فرآورده‌های دامی و صنایع دستی است.

تاریخچه ایل سنگسر

استان سمنان از دیرباز شاهد تبعید اقوام مختلف بوده است. از جمله این موارد، تبعید قوم «آمارد» در دوره پادشاهی فرهاد اول اشکانی است. پس از شکست دادن آماردها در آمل مازندران، بخشی از آنها به منطقه‌ای در نزدیکی گرمسار امروزی (خوار) تبعید شدند و وظیفه نگهبانی از دروازه‌های خزر را بر عهده گرفتند.

همچنین، در حدود سال 129 پیش از میلاد، پس از آرام کردن مناطق غربی ایران و تسلط بر هرات، مرو و سیستان، مهرداد دوم اشکانی با حملۀ سکاها به‌سمت اکباتان مواجه شد. سکاها پس از عبور از شهر صد دروازه، در نواحی کوهستانی اطراف سنگسر، سرخه و ده‌نمک ساکن شدند. آنها این منطقه را «سگسار» نامیدند که به‌معنای «منطقه سکانشین» است. مرکز این سکونتگاه، سنگسر امروزی بود که تا پایان دوره ساسانی نیز با همین نام شناخته می‌شد.

جغرافیای ایل سنگسر

مهدیشهر (سنگسر سابق) در فاصلۀ ۱۵ کیلومتری شمال شهرستان سمنان قرار دارد. عشایر ایل سنگسر، طولانی‌ترین مسیر کوچ سالانه در جهان را به میزان ۱۵۰۰ کیلومتر طی می‌کنند. بخش‌هایی از عشایر ایل سنگسر برای ییلاق و قشلاق به بخش‌هایی از مراتع استان‌های تهران، قزوین، قم، مرکزی، مازندران، گلستان، گیلان، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی و اصفهان نیز می‌روند. قلمرو ییلاقی ایل سنگسر شامل محدودۀ وسیعی از استان‌های سمنان، تهران و مازندران می‌شود که از کوه‌های شمال شاهرود تا کوه‌های طالقان را دربر می‌گیرد. قلمرو قشلاقی ایل سنگسر شامل گستره‌ای از استان‌های سمنان، تهران، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و استان مرکزی می‌شود.

جمعیت‌شناسی ایل سنگسر

جمعیت ایل سنگسر

بر اساس آخرین سرشماری ایران در سال ۱۳۹۵ش، ایل سنگسر از ۳ هزار و ۱۸۱ خانوار تشکیل شده و بیش از ۱۴ هزار و ۴۰۰ نفر جمعیت دارد. این ایل، ۱٫۰۷درصد از جمعیت عشایری کشور را به خود اختصاص داده است.

زبان ایل سنگسر

مردم ایل سنگسر به زبان سنگسری صحبت می‌کنند. زبان سنگسری از زبان‌های کمتر شناخته‌شدۀ ایران است. این زبان از زیرشاخه‌های زبان ایرانی شمال‌غربی (پهلوی اشکانی) است. سنگسری‌ها در گویش خود از کهن‌ترین کلمات و اصطلاحات زبان فارسی که فقط در کتاب‌های فارسی قرون گذشته یافت می‌شود، استفاده می‌کنند. گویش آنان دارای ویژگی‌های خاصی است که شامل دستور زبان کلاسیک و قابل تجزیه و ترکیب می‌شود؛ به‌گونه‌ای که تشخیص مصدر هر فعل و صرف افعال در زمان‌های مختلف به‌آسانی امکان‌پذیر است. یکی دیگر از ویژگی‌های این گویش، به‌کار بردن ضمایر متفاوت برای مذکر و مؤنث است؛ به‌طوری که برای تمام موجودات زنده به جز گیاهان و درختان، ضمیر مؤنث استفاده می‌شود و برای گیاهان، درختان و دیگر موجودات بی‌جان، ضمیر مذکر به کار می‌رود. این خصوصیات ویژه باعث شده گروهی از دانشمندان این گویش را مستقل و منحصربه‌فرد معرفی کنند.

شیوۀ زندگی ایل سنگسر

ایل سنگسر در میان ایلات و عشایر ایران از نظر شیوه کوچ و اسکان، منحصربه‌فرد است. آن‌ها را می‌توان ایل شهری-شبانی نامید؛ چرا که در فصول سرد سال، زندگی شهری را تجربه می‌کنند و به هنگام کوچ به ییلاقات تهران، خراسان، سمنان و مازندران برای چرای دام‌های‌شان در تابستان، شیوه زندگی ایلیاتی خود را از سر می‌گیرند. این دوگانگی در شیوه زندگی، ویژگی بارز ایل سنگسری است.

ایل سنگسر به دو شیوه زندگی می‌کنند که عبارت‌اند از:

کوچ‌نشینی

ایل سنگسر به خانوارهایی که زندگی عشایری داشته «خیل‌خون» می‌گویند. سبک زندگی کوچ‌نشینی در عشایر سنگسر، متکی به کوچ شبانی و اقتصاد دامپروری است؛ تمام افراد خانواده همراه با دام برای یافتن مراتع غنی (برای تغذیۀ دام) به مناطق ییلاقی و قشلاقی می‌روند. آنها در دورۀ ییلاق از سکونتگاه‌های متحرک که اغلب سیاه‌چادر یا «گوت» است، استفاده می‌کنند. عشایر کوچنده از اواسط خرداد ماه به ییلاقات کوچ کرده و در اواخر شهریور به مهدیشهر بازمی‌گردند.

یکجا‌نشینی

برخی خانواده‌های ایل سنگسر زندگی عشایری نداشته و به‌صورت یکجانشین در سکونتگاه‌های دائمی در مهدیشهر و روستاهای اطراف آن استقرار یافته و زندگی آنها متکی به دامپروری و کشاورزی است. همچنین عشایر سنگسری در دورۀ قشلاق بیشتر در منطقۀ مهدیشهر استقرار یافته و از مراتع اطراف این منطقه برای چرای دام خود بهره می‌گیرند. در شیوۀ زندگی یکجانشینی ایل سنگسر، شبانان و مردان عشایر بدون همراهی خانواده، گله‌ها را به مراتع گرمسیری که از محل سکونت خانوار فاصله دارد، کوچ می‌دهند.

نقش زنان در ایل سنگسر

ایل سنگسر به‌دلیل سبک زندگی خود‌اتکایی که دارند، اغلب زندگی آنها بر پایۀ کشاورزی و دامپروری استوار است. این امر سبب شده بسیاری از امورات زندگی به‌صورت تقسیم کار میان اعضای خانواده انجام شود. زنان علاوه بر انجام وظایف همسری، مادری و خانه‌داری، دوشادوش مردان خانواده در انجام امورات کشاورزی و دامپروری مانند تولید فرآورده‌های دامی کمک می‌کنند. زنان به تهیه و تولید مواد اولیۀ صنایع دستی مانند پشم و نخ برای تهیۀ پوشاک، سیاه‌چادر و صنایع دستی اقدام می‌کنند تا علاوه بر تأمین مایحتاج خانواده با فروش محصولات و فرآورده‌های دامی و صنایع دستی کمک مؤثری به اقتصاد خانواده و ایل کنند. همچنین بانوان در نبود همسر یا پدر خانواده به‌دلیل رمه‌گردانی، مسئولیت مدیریت خانه و خانواده را برعهده دارند.

ویژگی‌های عشایر سنگسری

مهم‌ترین ویژگی‌های ایل سنگسر عبارت‌اند از:

1. تنوع تولید فرآورده‌های شیری (حدود ۶۰ نوع فرآورده لبنی)؛
2. بهره‌برداری مطلوب از مراتع و استفاده تناوبی از چرا در مراتع (خصوصاً در منطقۀ ییلاقی)؛
3. کیفیت گوشت بالای حاصل از نژاد دام سنگسری؛
4. یکجانشینی خانوارهای ایل سنگسر در دورۀ قشلاق و استفاده از امکانات آموزشی، رفاهی و خدماتی؛
5. قابلیت گردشگری عشایر سنگسر (به‌دلیل تنوع در تولید مشتقات لبنی، ۴۰ نوع نان محلی و صنایع دستی متعدد).

توانمندی اقتصادی ایل سنگسر

شغل اصلی عشایر ایل سنگسر دامداری و کشاورزی است. خودکفایی در تأمین مایحتاج زندگی از جمله خوراک، پوشاک و مسکن سبب توانمندی ایل سنگسر شده است. تولید و فروش فرآورده‌های دامی در بین عشایر سنگسری به‌صورت تکامل یافته بوده و همین امر به اقتصاد ایل و کشور کمک شایانی می‌کند.

برنارد هوکار عضو انجمن ایران‌شناسی فرانسه در تهران، ایل سنگسر را توانگرترین و نیرومند‌ترین دامداران ناحیۀ البرز مرکزی معرفی کرده است. به عقیدۀ وی آنها دامدارانی بسیار ماهرند که با ترکیب فنون سنتی و مدرن دامپروری، توانسته‌اند بخش قابل توجهی از فرآورده‌های پروتئینی و لبنی کشور را تأمین کنند.

محصولات تولیدی عشایر سنگسر

عشایر ایل سنگسری بیش از ۳۲ نوع محصول لبنی از شیر گوسفند و بز تولید می‌کنند که برخی مانند وارهون (نوعی روغن زرد پنیر)، آریشه و لورئین در نوع خود بی‌نظیر هستند. آریشه غذایی کامل به‌شمار می‌آید؛ زیرا سرشار از کلسیم و منیزیم است. علاوه بر این، این عشایر در تهیه شکلات محلی به نام چیکو مهارت ویژه‌ای دارند. چیکو و روغن زرد حاصل تلاش عشایر سنگسر، بخش مهمی از سوغات مهدیشهر را تشکیل می‌دهند. از دیگر محصولات لبنی عشایر سنگسر می‌توان به شیر، ماست، توک، کره، خورش، رهون، درنه، سزمه، دوونه (کشک)، سه جو و تفره اشاره کرد.

صنایع دستی ایل سنگسر

از جمله مهم‌ترین صنایع دستی ایل سنگسر که هنر دستان بانوان ایل است، می‌توان به گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی، ساخت مکنه (نوعی شال محلی)، کژین (پارچۀ مخصوص ابریشمی)، فرش دستبافت خودرنگ، پارچه برک، پارچه کارتی و چادر شب‌های ابریشمی و نخی اشاره کرد.

گردشگری ایل سنگسر

جشنواره ملی ایل سنگسر یکی از هفت رویداد ملی کشور برای رونق گردشگری است و در مسیر ثبت در تقویم گردشگری ایران قرار دارد. در این جشنواره پنج استان مازندران، البرز، قم، تهران و قزوین حضور دارند و هدف آن تقویت صنعت گردشگری، افزایش نشاط اجتماعی و شناسایی ظرفیت‌ها است. رونق گردشگری عشایری با هدف توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال پایدار دنبال می‌شود و برگزاری جشنواره ملی ایل سنگسر گامی مهم در تحقق این هدف است. همچنین با توجه به تردد بالای مسافران در استان سمنان، توسعه گردشگری روستایی، عشایری و جاده‌ای هدف‌گذاری شده است.

نقش ایل سنگسر در تحقق اقتصاد مقاومتی

ایل سنگسر به‌دلیل سبک زندگی مبتنی بر قناعت و با تکیه بر تولیدکنندگی، نه مصرف‌گرایی، نقش مؤثری در تحقق اقتصاد مقاومتی دارد. ایل سنگسر با خود‌اتکایی و خود‌باوری، علاوه بر تأمین معاش خود به‌عنوان تولید‌کنندگان محصولات متعدد شناخته می‌شوند. این رویکرد ایل سنگسر و سبک زندگی آنها برگرفته از آموزه‌های دینی است که همواره توصیه به خود‌اتکایی، خود‌باوری و صبر در مقابل سختی‌ها کرده است. اتکای ایل سنگسر به تولیدات بومی و حمایت از محصولات محلی سبب شده اقتصاد این ایل کاملاً مردمی، خانوادگی و خویشاوندی بوده و برای تمامی فرزندان (دختر و پسر) در ایل، شغل مناسب با درآمد کافی وجود داشته باشد و هیچ‌گونه وابستگی به غیر نداشته باشند.

فرهنگ ایل سنگسر

پوشاک ایل سنگسر

اعضای ایل سنگسر، همچنان فرهنگ و برخی آداب‌ورسوم خود را حفظ کرده‌اند. پوشاک محلی از نمادهای فرهنگی ایل سنگسر است. لباس زنان ایل سنگسر، لباس پوشیده‌ای است که توسط بانوان هنرمند ایل بافته یا دوخته می‌شود. این لباس متشکل است از:

1. کژین شوی: لباس نسبتاً بلند از جنس ابریشم که قسمت پایینی دامن و لبه‌های آستین آن با طرح‌های سوزن‌دوزی تزیین شده است. رنگ این لباس عموماً قرمز بوده و گاهی از رنگ‌های زرد و سبز بسیار کمرنگ نیز استفاده می‌شود.
2. سرگیرا: پارچه‌ای از رشته‌های بسیار ظریف پشمی با رنگ‌آمیزی متنوع که توسط زنان بافته می‌شود؛ از این پارچه برای تولید چادر تن‌پوش بانوان استفاده می‌شود.
3. مَکِنه: شال بلند ابریشمی (کَژین) به طول تقریبی سه متر است که سطح آن را به‌طور کامل سوزن‌دوزی می‌کنند. پیشینه این سرپوش به دوران باستان بازمی‌گردد. بانوان نوعروس و خانم‌های متأهل از مَکنه‌هایی با پارچه قرمزرنگ استفاده کرده و دختران جوان و خانم‌های مجرد از مکنه سفید و یا کرم‌رنگ استفاده می‌کنند. این تفاوت رنگ سبب تمایز دختر از زن شوهردار است.
4. فراخ شوال سرپاره‌دار: دامن بلند و تیره رنگِ پُرچینی است که انتهای پایینی آن با برش‌های اُریبی دوخته شده و با پارچۀ ابریشمین تزیین شده است. این دامن معمولاً جهت استفاده در مراسم عروسی و میهمانی توسط خانم‌های متأهل استفاده شده و دختران جوان از نمونه‌های گل‌دار آن استفاده می‌کنند.

همچنین لباس محلی مردان ایل سنگسر «کارتی» نام دارد که متشکل از کت، جلیقه و شلوار پشمی است. این لباس‌ها اغلب به رنگ قهوه‌ای روشن هستند و به‌ندرت به رنگ‌های قهوه‌ای تیره یا مشکی تهیه می‌شوند.

استفاده از لباس محلی در ایل سنگسر

استفاده از لباس‌های محلی در ایل سنگسر مانند سایر ایلات در ایران از اهمیت خاصی برخوردار است. آنها به‌دلایل متعددی از پوشاک محلی استفاده می‌کنند که عبارت‌اند از:

1. داشتن تجانس و قرابت فوق‌العاده با فرهنگ بومی ایل؛
2. راحتی لباس: اگر چه لباس‌های محلی مردان و زنان ایل سنگسر از اجزای متعددی تشکیل شده، اما به‌گونه‌ای طراحی و دوخته شده‌اند که مانع از انجام اعمال روزمرۀ افراد نشود.
3. خود اتکایی تولید پوشاک سنتی از مواد اولیه بومی موجود در منطقه و عدم نیاز به الیاف وارداتی؛
4. متناسب بودن نوع لباس‌های محلی افراد ایل با شرایط اقلیمی؛
5. اهمیت آشنایی افراد خانواده به‌خصوص نسل جدید با لباس‌های محلی ایل و گسترش فرهنگ ایل به واسطۀ پوشاک محلی؛
6. در طراحی و دوخت لباس‌های سنتی به طرح‌ها، نقش‌ها و رودوزی‌های سنتی که ویژۀ هر منطقه است، توجه کامل شده است. این امر پوشاک سنتی را دارای ارزش و اعتبار اجتماعی خواهد کرد.

آداب و رسوم

بنه‌واز

در گذشته به‌دلیل نبود امنیت کافی به‌ویژه در مناطق کویری، گله‌های دام عشایر گاه‌به‌گاه توسط غارتگران مورد حمله قرار می‌گرفت. همچنین سیل، آتش‌سوزی، بیماری و دیگر عوامل طبیعی ممکن بود بخش زیادی از دام‌های یک دامدار را از بین ببرد. در چنین شرایطی، غیرت و سخاوت دامداران ایل سنگسر مانع می‌شد که شاهد بیچارگی هم‌نوعان خود باشند. هر دامدار با اهدای چند رأس گوسفند به فرد آسیب‌دیده کمک می‌کرد تا او بتواند سرمایه اولیه لازم برای شروع مجدد دامداری را به‌ دست آورد و شغل خود را از سر گیرد و آبرویش حفظ شود. این عمل را «بن دادن» می‌گفتند و این سنت را «بنه واز» نام‌گذاری کردند. بسیاری از کسانی که در ابتدا بن دریافت کرده بودند، بعدها توانستند دام‌های زیادی جمع‌آوری کرده و به استقلال اقتصادی و ثروت برسند.

شواره

در گذشته شواره نوعی همکاری جمعی میان بانوان ایل سنگسری بود که در کارهایی مانند ریسندگی پشم و قالیبافی مورد استفاده قرار می‌گرفت. معمولاً سه یا چهار زن که همسایه یا دوست نزدیک بودند، به‌نوبت در خانه‌های یکدیگر جمع می‌شدند و چرخ‌های ریسندگی خود را همراه می‌آوردند. کار انفرادی کسالت‌آور بود؛ اما جمع بودن و همکاری شرایط را برای گفت‌وگو و مرور خاطرات فراهم می‌کرد و با لطایف و خنده، جَو را شاداب می‌ساخت. رسم بود که صاحبخانه با خشکبار شامل مغز گردو، بادام، نبات، سنجد، انجیر خشک، زردآلو خشک، نخود، کشمش و گلابی خشک که به آن «ورکاری» می‌گفتند، از مهمانان پذیرایی کند.

کیسه وو

در گذشته که وسایل ارتباط‌جمعی وجود نداشت، افراد خانواده و دوستان برای حفظ روابط صمیمانه از روش‌هایی مانند ارسال هدایا استفاده می‌کردند. این سنت بیشتر در فصل تابستان که بسیاری از مردم سنگسر به ییلاقات می‌رفتند، رایج بود. آن‌ها در کنار مراتع و چشمه‌ها چادر می‌زدند و «خیل» تشکیل می‌دادند. وقتی رفت‌وآمدی بین خیل‌ها یا با سنگسر اتفاق می‌افتاد، افراد برای همکیسه‌های کوچک پر از خشکبار به نام «کیسه وو» ارسال می‌کردند. این کیسه معمولاً شامل مغز گردو، مغز بادام، زردآلو خشک، گلابی خشک، توت خشک، سنجد، نبات و انجیر خشک بود. خوراکی‌ها و اشیای دیگر نیز برای بیان احساسات افزوده می‌شدند، مانند:

• نبات؛ تو چقدر شیرینی.
• کمی نان خشک؛ مثل نان برایت گرسنه‌ام.
• کمی پر مرغ؛ دلم می‌خواهد به سوی تو پر بگیرم.
• کمی زردچوبه؛ از دوری تو رنگ‌پریده‌ام.
• کمی زغال؛ از دوری مثل زغال سیاه شده‌ام.
• کمی پارچه سوراخ‌سوراخ؛ دلم از دوری تو پاره‌پاره است.

در میان دختران و نامزدها نیز معانی خاصی داشت:

• بادام سوراخ شده؛ گوشواره‌ات را فراموش نکن.
• مجسمه اسب از موم یا خمیر خشک شده؛ بیا و زودتر سوار اسب شو.

این روش‌ها ابزاری برای ابراز علاقه و نگه‌داشتن خاطرات بودند.

آداب ماه رمضان در سنگسر

رمضان در میان ایل سنگسر به سه بخش تقسیم می‌شود؛ بخش اول ویژه افرادی است که حداقل دو سال سابقه روزه‌داری در ماه رمضان را دارند و شامل روزه‌اولی‌ها نمی‌شود. در این مرحله، مردم یک تا سه روز پیش از آغاز ماه رمضان به پیشواز رمضان می‌روند و روزه‌داری را به‌عنوان تمرینی برای روزه اصلی آغاز می‌کنند. پس از پیشواز، ماه رمضان اصلی آغاز می‌شود که تمامی افراد واجب‌الروزه روزه می‌گیرند و این مرحله را «مس رمضون» یا «رمضان بزرگ» می‌نامند. فردای عید فطر، دوره‌ای به نام «کس‌رمضون» شروع می‌شود که یک هفته تا ده روز به طول می‌انجامد و مخصوص کسانی است که قصد دارند ثواب بیشتری کسب کنند.

سنگسری‌ها در کنار افطاری دادن به اقوام و خویشان و دوستان، سنت افطاری دادن به نیازمندان را مهم می‌دانند.

جشن‌های آیینی ایل سنگسر

جشن تیرگان

جشن تیرگان که از جشن‌های پنج‌گانۀ ایرانیان باستان است در ایل سنگسر به جشن «تیر مُ ای سیزده»، مشهور است. در سیزدهمین روز از ماه تير تقویم سنگسری (مصادف با ۷ آبان)، خانواده‌ها به دیدار بزرگ‌ترهای فامیل می‌روند و اشعاری از فردوسی و حافظ و افسانه‌های کهن منطقۀ سنگسر را با گویش محلی سنگسری می‌خوانند. در این جشن آیینی، بانوان با طبخ غذاهای محلی به نام «سیزده تامو» از مهمانان خود پذیرایی می‌کنند.

وَرمَز

اولین روز هر ماه و هفته در میان ایل سنگسر، ورمز یا روز مبارک نام دارد. اهالی ایل به‌خصوص زنان در این روز‌ با طلوع آفتاب از خواب بیدار شده و برای آوردن آب به‌سوی چشمه‌سارها حرکت می‌کنند. آنها هنگام بازگشت به تعداد افراد خانواده، سنگ‌ریزه در آب می‌ریزند و به خانه می‌آورند. به عقیدۀ آنها این کار تندرستی اعضای خانواده را تا یک ماه مانند سنگ محکم و پایدار حفظ می‌کند. آنها به بهانۀ این رسم، اولین روز هر ماه به دیدوبازدید اقوام خود رفته و از آن آب ظرف در خانۀ آنها به نیت سلامتی و تندرستی می‌پاشند.

نوروزخوانی

آیین نوروزخوانی در ایل سنگسر و مهدیشهر که در گذشته رواج داشته و امروزه نیز برخی از علاقه‌مندان در تلاش برای احیای آن هستند و آن را همچنان اجرا می‌کنند. مراسم نوروزخوانی از اول «اونه مُ» سنگسری که مصادف با ۱۰ اسفند ماه خورشیدی است، شروع می‌شود و نوجوانان در گروه‌های ۱۰ تا ۱۵ نفره در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر می‌گردند؛ هنگام رسیدن به در خانه‌ها ابتدا از صاحب‌خانه اجازه می‌گیرند، سپس یکی از آنها شعرهایی به زبان سنگسری می‌خواند و دیگران او را همراهی می‌کنند.

جشن درنون

جشن درنون مرتبط با آیین‌های کشاورزی است. در مقابل جشن‌ها و مناسبت‌های مربوط به گله‌داری، جشن‌های مرتبط با کشاورزی در منطقه بسیار کم به شمار می‌آید؛ زیرا سنگسری‌ها بیشتر دامپرور هستند و وضعیت جغرافیایی منطقه باعث تسلط دامداری شده است. جشن درنون نماد فصل درو غلات و دستیابی انسان به گندم و نان تازه است و زمان برگزاری آن اوایل بهار یا ابتدای تابستان است. در بسیاری از فرهنگ‌ها، فصل برداشت محصول با جشن‌های ویژه‌ای همراه است که به پاس برکت گرفتن محصول و سپاسگزاری از ایزد برگزار می‌شود.

جشن نرون

جشن نرون در سی‌امین روز هر ماه برگزار می‌شود و اصلی‌ترین مراسم آن ادغام گوسفندان نر و ماده است. این جشن بسته به باورهای عشایر و جابه‌جایی روزها حدود ده روز طول می‌کشد و اولین روز آن «راستون» نام دارد. مراسم نرون ریشه در تعالیم زرتشت دارد و انجام آن به‌منظور تشویق تولیدمثل و توجه به بهبود وضعیت دامداری است. از پنجم شهریور، دوره‌ای ۱۳ روزه به نام ششای نرون وجود دارد که در آن دامداران با مراقبت دقیق، زمان زایمان گوسفندان باردار را پیگیری می‌کنند تا آمادگی لازم برای فصل زایش فراهم شود.

اشعار و ترانه‌های محلی ایل سنگسر

اشعار و ترانه‌های محلی در ایل سنگسر معمولاً شاد بوده و افراد را دعوت به شادی و نشاط می‌کند. بیشتر اشعار و ترانه‌های محلی ایل سنگسر در جشن‌های آیینی و مراسم‌های عروسی خوانده می‌شوند. محتوای این اشعار حول محور کوچ، زمان کوچ، مسائل مربوط به دام و تفاخر و شِکوه از سختی کار زندگی عشایری شکل گرفته است. چوپانان در ایل سنگسر، هنگامی که گله را به چرا می‌برند، برای آرامش، خوشحالی و آسودگی خیال دام نی می‌نوازند و اشعار و ترانه‌های محلی می‌خوانند. به باور آنها این کار سبب افزایش میزان شیر و گوشت دام می‌شود.

سبک تغذیه ایل سنگسر

الگوی معیشت مردم ایل بسیار کم‌هزینه و سالم است. خانواده‌ها اغلب از محصولات و فرآورده‌های دامی خود مانند شیر، ماست، دوغ، کره، پنیر، روغن محلی و گوشت استفاده می‌کنند. ساده‌زیستی و قناعت در میان خانواده‌های ایل سنگسر سبب شده که افراد ایل، کمتر خود را درگیر تجملات کنند.

سطح سواد و آموزش در ایل سنگسر

بر اساس سرشماری اجتماعی-اقتصادی عشایر کوچنده در تیرماه 1377ش، استان سمنان با 72درصد جمعیت باسوادی 6 سال به بالا در میان عشایر، بالاترین میزان سواد را در بین استان‌های عشایرنشین کشور داشته است. این میزان، 22 درصد بالاتر از میانگین کشوری سواد در میان عشایر کوچنده بوده است. به‌طور ویژه، میزان سواد در میان عشایر سنگسری که بخش قابل توجهی از سال را در مهدی‌شهر سپری می‌کنند، بسیار بالاتر است. از مجموع 739 سرپرست خانوار عشایر ایل سنگسری، 86.7درصد باسواد بوده‌اند.

باورهای دینی در ایل سنگسر

مردم ایل سنگسر در سبک زندگی خود به آموزه‌های دینی مانند ساده‌زیستی، توجه ویژه‌ای دارند. آنها به‌میزان شناختی که از آموزه‌های دینی داشته‌اند، به انجام وظایف و تکالیف شرعی خود پرداخته و همواره شکر‌گزار نعمات الهی هستند. پوشاک و لباس محلی مردان و زنان ایل سنگسر، پوشش کامل شرعی است. در زندگی عشایر سنگسر، قناعت و تلاش برای کسب روزی حلال نیز کاملاً چشم‌گیر است و زن و مرد از صبحگاه تا پایان روز، به کشاورزی و دامپروری مشغول هستند و تأمین معاش خانواده را مهم می‌دانند.

تاثیر مدرنیته بر ایل سنگسر

امروزه به‌دلیل راحتی و رواج سبک زندگی شهرنشینی بسیاری از عشایر ایل سنگسر از زندگی کوچ‌نشینی به زندگی شهر‌نشینی و از تولید‌کنندگی و اشتغال‌زایی به مصرف‌کنندگی روی آورده‌اند و همین امر سبب بیکاری بسیاری از جوانان ایل شده است. این در حالی است که اختصاص بازارچه‌های مخصوص به صنایع دستی و فرآورده‌های لبنی، برگزاری جشنواره با هدف معرفی محصولات دامی و صنایع دستی آنها، برپایی سیاه‌چادرهای محلی، ارائۀ لباس‌های محلی، پخت غذاهای محلی و جذب گردشگر و اسکان آنها در سیاه‌چادر، می‌تواند موجب توسعۀ اقتصادی و ایجاد اشتغال پایدار برای ایل سنگسر شود.

ثبت ملی ایل عشایر سنگسر به‌عنوان میراث ملموس و ناملموس

مسئول پیگیری ثبت جهانی آثار و بناهای تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سمنان اعلام کرد که ایل عشایر سنگسر، به‌عنوان ایل دامنه جنوبی رشته کوه البرز، در مسیر ثبت ملی قرار گرفته است. این ایل به‌خاطر آیین‌ها، شیوه زندگی و مسیر کوچ خود دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است و بر اساس این ظرفیت‌ها، ثبت ملی این میراث در حال پیگیری است. همچنین آیین‌ها و شیوه زندگی این ایل در فهرست میراث ناملموس نیز در دست ثبت است.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «آداب رمضان در ایل سنگسر (قسمت دوم)»، مرآت‌نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
• ارغان، عباس و همکاران، «بررسی سبک زندگی سنتی عشایر در تحقق اقتصاد مقاومتی نمونه موردی: عشایر سنگسر مهدیشهر»، مجموعه مقالات کنفرانس بین‌المللی مدیریت، کارآفرینی و توسعه اقتصادی، ۱۳۹۷ش.

«استان سمنان، ایرانی کوچک از اقوام»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 2 آبان 1401ش.

• «ایل سنگسر»، وب‌سایت شرکت تعاونی عشایری مهدیشهر (سنگسر)، تاریخ بازدید: ۱۷ دی ۱۴۰۲ش.
• برومندی، گوهر، «پژوهش در گویش سنگسری به شناخت زبان ایران باستان می‌انجامد»، وب‌سایت اَمُرداد، تاریخ درج مطلب: ۷ دی ۱۳۹۸ش.
• پاکزادیان، حسن، «تن‌پوش‌های سنگسری؛ گنجینه‌ای نامیرا»، خبرگزاری دانشجویان ایران: (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۱ آبان ۱۳۹۸ش.
• پاکزادیان، حسن، «پوشاک زنان در ایل سنگسر»، وب‌سایت خبری، تحلیلی شهرستان مهدیشهر، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۸ش.
• حیدری‌پور، سلطانعلی، «یادآوری آداب و رسومی ارزشمند از سنگسر قدیم»، سنگسر نیوز، تاریخ درج مطلب: ۴ مرداد ۱۳۹۱ش.
• رضایی، محمد و همکاران، «بازتاب عناصر فرهنگ و ادبیات عامه در گاه‌شماری سنگسری»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، شمارۀ ۱۶، ۱۳۹۶ش.
• «شب‌نشینی سنگسری‌ها در آیین باستانی”تیر مُ ای سیزده”»، مهدیشهر نیوز، تاریخ درج مطلب: ۸ آبان ۱۳۹۱ش.
• «عشایر سنگسر، گنجینه فرهنگ و توسعه گردشگری»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۹ آبان ۱۳۹۸ش.
• «کارتی، کت و شلوار مردان سنگسری»، خبرگزاری میراث آریا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• محقق، مسعود، «ایران زیباست؛ عشایر ایل سنگسر»، خبرگزاری دانشجویان ایران: (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۱ مهر ۱۳۹۹ش.
• محقق، مسعود، «جشنواره ایل بزرگ سنگسری»، خبرگزاری دانشجویان ایران: (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مهر ۱۴۰۲ش.
• «نوروز در مهدیشهر / از دختر ورمز تا افسانه عجوک و بجوک»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اسفند ۱۴۰۰ش.
• هاشمی، ابوالفضل، «آداب ورسوم عشایر ایل سنگسری مهدیشهر»، وب‌سایت بومیرو، تاریخ درج مطلب: ۲۷ بهمن ۱۴۰۲ش.

هوركاد، برنار، «كوچ و اقتصاد شبانی در دامنه‌های جنوبی البرز» مجموعه كتاب آگاه، ایلات و عشایر، تهران، آگاه، 1362ش.