پیشنویس:خلیلالله خلیلی: تفاوت میان نسخهها
project>Mojtabakd حذف ردهها |
project>شاهرودی ابرابزار |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{درشت|'''خلیلالله خلیلی،'''}} شاعر و سیاستمدار معاصر افغانستان. | |||
خلیلالله خلیلی، مشهورترین شاعر معاصر [[افغانستان]] است. در اشعار خلیلی، مضامین مرتبط با بیداری اسلامی و پایداری، مانند آرمان [[فلسطین]]، انترناسیونالیسم اسلامی، [[آزادیخواهی]]، استعمارستیزی و دعوت [[مسلمانان]] به | خلیلالله خلیلی، مشهورترین شاعر معاصر [[افغانستان]] است. در اشعار خلیلی، مضامین مرتبط با بیداری اسلامی و پایداری، مانند آرمان [[فلسطین]]، انترناسیونالیسم اسلامی، [[آزادیخواهی]]، استعمارستیزی و دعوت [[مسلمانان]] به اتحاد و پرهیز از تفرقه از جایگاه ویژهای برخوردار است. | ||
==کودکی و نوجوانی== | |||
خلیلالله خلیلی در | == کودکی و نوجوانی == | ||
==جوانی== | خلیلالله خلیلی در ۱۲۸۶ش در «باغ شهرآراء»، از مناطق «کابل» پایتخت [[افغانستان]] به دنیا آمد.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13910309000785/خاکسپاری-شاعر-نامآور-افغانستان-در-کنار-مقبره-سیدجمالالدین-اسدآبادی- «خاکسپاری شاعر نامآور افغانستان در کنار مقبرۀ سیدجمالالدین اسدآبادی»، خبرگزاری فارس.]</ref> پدر وی معروف به «مستوفی الممالک»، در دوران حکومت «حبیباللّه خان» چندین سال «نایب سالار نظامی» بود. خلیلاللّه تا سال پنجم دبستان در [[کابل]] تحصیل کرد. در یازدهسالگی، پدر وی بهدستور «اماناللّه خان» به قتل رسید و خلیلاللّه در دوازدهسالگی، به قلعهٔ صدقآباد که متعلق به دایی وی «عبدالرحیم خان» بود، تبعید شد و دو سال در تبعید به سر برد. خلیلی تحصیلات خود را بهصورت غیررسمی ادامه داد و [[زبان عربی]]، فقه، تفسیر، ادبیات، منطق و حدیث را بهصورت پراکنده آموخت. وی شعر و ادب فارسی را از «ملکالشعرای بیتاب» (شاعر، ادیب و صوفی مشهور افغانستان) آموخت و پس از آن، برای امرار معاش چند سالی در مکتبخانهٔ «میر بَچَهکُوت» کابل تدریس کرد.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
خلیلالله خلیلی در جوانی به سیاست روی آورد و در | |||
==مسئولیتها و فعالیتها== | == جوانی == | ||
#سردبیری در | خلیلالله خلیلی در جوانی به سیاست روی آورد و در دورهٔ «اماناللّه خان»، حسابدار وزارت مالیه شد و همچنین در مقام منشی مخصوص آن وزارت، کار کرد. خلیلی مدتی در شغل حسابدار ولایت بلخ فعالیت کرد و در ۱۳۰۷ش، بعد از کنارهگیری اماناللّه خان از قدرت، در دوران حکومت کوتاه «حبیبالله کلکانی»، همچنان حسابدار و نیز والی (استاندار) ولایت بلخ بود. در دوران حکومت «محمدنادر شاه»، خلیلی به شغل معلمی روی آورد و چندبار زندانی شد. در زمان سلطنت «محمدظاهر شاه» مورد توجه قرار گرفت و سیزده سال در دفتر صدراعظم، خدمت کرد. در ۱۳۲۴ش بهدلیل مخالفت با شاهزاده «کِنِر» یکسالونیم در [[کابل]]، زندانی شد. وی سپس، بهعنوان تبعیدی به قندهار رفت و یکسالونیم در کارخانهٔ قند آنجا بهکار پرداخت و پس از مدتی، در دورهٔ نخستوزیری «شاه محمودخان»، به کابل برگشت و نیابت (جانشینی) دانشگاه کابل را بهعهده گرفت.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
#وزیر مطبوعات در | |||
#منشی دارالانشای مجلس عالی وزیران برای مدتی؛ | == مسئولیتها و فعالیتها == | ||
#مشاور مطبوعاتی ظاهرشاه، با | # سردبیری در کابینهٔ «شاه محمودخان» در ۱۳۲۸ش؛ | ||
#نمایندگی مجلس در | # وزیر مطبوعات در کابینهٔ شاه محمودخان از ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۲ش؛ | ||
#عضو کمیسیون مشورتی | # منشی دارالانشای مجلس عالی وزیران برای مدتی؛ | ||
#رهبری تشکل سیاسی و ضدکمونیستی | # مشاور مطبوعاتی ظاهرشاه، با رتبهٔ وزیر در ۱۳۳۲ش؛ | ||
#تأسیس حزب وحدت ملی که به حزب «زرنگار» معروف شده بود؛ | # نمایندگی مجلس در دورهٔ نخستوزیری «محمدیوسف» از ۱۳۴۲ تا۱۳۴۴ش؛ | ||
#عضویت در مجلس شورای ملی (وُلِسی جِرگَه) در | # عضو کمیسیون مشورتی دربارهٔ متن قانون اساسی جدید در اواخر ۱۳۴۲ش؛ | ||
#سفیر در کشورهای عربستان سعودی و [[عراق]] و سفیر «آکردیته» (سفیر سیار) در [[سوریه]]، اردن، [[کویت]]، [[قطر]]، ابوظبی و بحرین.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | # رهبری تشکل سیاسی و ضدکمونیستی «جبههٔ ملی» در دههٔ چهل هجری شمسی؛ | ||
==مهاجرت== | # تأسیس حزب وحدت ملی که به حزب «زرنگار» معروف شده بود؛ | ||
پس از کودتای کمونیستی | # عضویت در مجلس شورای ملی (وُلِسی جِرگَه) در ۱۳۴۴ش؛ | ||
== | # سفیر در کشورهای عربستان سعودی و [[عراق]] و سفیر «آکردیته» (سفیر سیار) در [[سوریه]]، اردن، [[کویت]]، [[قطر]]، ابوظبی و بحرین.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
خلیلالله خلیلی متدین و آزادیخواه بود و به پیشگامان نهضتهای دینی و آزادیخواه شرق مانند «سیدجمالالدین اسدآبادی» و «محمد اقبال لاهوری» علاقهمند بود و در اشعار خود تلاشهای آنان در بیداری [[مسلمانان]] را میستود. او دوستدار تجدد در زندگی مردم و حکومت افغانستان بود.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | |||
==اثرپذیری== | == مهاجرت == | ||
خلیلی از قصیدهسرایان خراسانی بهویژه «فرخی سیستانی»، «منوچهری دامغانی» و «مسعود سعد سلمان» تأثیر زیادی پذیرفت و از میان شاعران متأخر و از نظر محتوایی تحت تأثیر «اقبال لاهوری» بود.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13910213000312/- | پس از کودتای کمونیستی ۷ ثور ([[اردیبهشت]]) ۱۳۵۷ش و سپس اشغال رسمی [[افغانستان]] بهدست اتحاد جماهیر شوروی در ۶ دی ۱۳۵۸ش، خلیلی نیز مانند گروههای زیادی از مردم افغانستان آواره شد و مدتی در «نیوجرسی» آمریکا اقامت کرد. وی در اواخر عمر به «پیشاور» و «اسلامآباد» در [[پاکستان]] رفت و در آنجا با مجاهدان افغانستانی همراه شد و برای آزادی کشور فعالیت کرد.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
==سبک شعری== | |||
خلیلی بیشتر به سبک خراسانی شعر میگفت و گاهی نیز به سبک عراقی گرایش پیدا میکرد. شعرهای خلیلی در قالبهای گوناگون قصیده، غزل، مثنوی، دوبیتی، قطعه، مسدس، مخمس و ترکیببند است.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13910213000312/- | == سیرهٔ عملی و اخلاقی == | ||
==جایگاه ادبی== | خلیلالله خلیلی متدین و آزادیخواه بود و به پیشگامان نهضتهای دینی و آزادیخواه شرق مانند «سیدجمالالدین اسدآبادی» و «محمد اقبال لاهوری» علاقهمند بود و در اشعار خود تلاشهای آنان در بیداری [[مسلمانان]] را میستود. او دوستدار تجدد در زندگی مردم و حکومت افغانستان بود.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
=== | |||
خلیلی، در قلمرو [[زبان فارسی]] در پنجاهسال اخیر، از شاعران طراز اول شعر سنتی محسوب میشود و بههمین دلیل، به «شاعر ملی» | == اثرپذیری == | ||
=== | خلیلی از قصیدهسرایان خراسانی بهویژه «فرخی سیستانی»، «منوچهری دامغانی» و «مسعود سعد سلمان» تأثیر زیادی پذیرفت و از میان شاعران متأخر و از نظر محتوایی تحت تأثیر «اقبال لاهوری» بود.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13910213000312/-خلیلالله-خلیلی-شاعر-اهل-سنت-افغان-و-ارادتمند-به-امام-رضا-ع-و-امام «خلیلالله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس.]</ref> | ||
خلیلی در سرودههای خود به مسائل سیاسی، ملی، بینالمللی و اسلامی بهویژه | |||
==شهرت جهانی== | == سبک شعری == | ||
اشعار خلیلی در [[ایران]]، [[پاکستان]]، [[هند]]، تاجیکستان، مصر، ایتالیا و فرانسه ترجمه و چاپ شده است. مجموعهای از رباعیات وی را «سید احمدحسین مرونی»، سفیر یمن، به عربی و «علاءالدین حمودی جبّوری» به انگلیسی ترجمه کردهاند.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | خلیلی بیشتر به سبک خراسانی شعر میگفت و گاهی نیز به سبک عراقی گرایش پیدا میکرد. شعرهای خلیلی در قالبهای گوناگون قصیده، غزل، مثنوی، دوبیتی، قطعه، مسدس، مخمس و ترکیببند است.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13910213000312/-خلیلالله-خلیلی-شاعر-اهل-سنت-افغان-و-ارادتمند-به-امام-رضا-ع-و-امام «خلیلالله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس.]</ref> | ||
==ایراندوستی== | |||
خلیلی [[ایران]] را دوست | == جایگاه ادبی == | ||
==آثار== | === ۱. شاعر ملی افغانستان === | ||
از وی بیش از | خلیلی، در قلمرو [[زبان فارسی]] در پنجاهسال اخیر، از شاعران طراز اول شعر سنتی محسوب میشود و بههمین دلیل، به «شاعر ملی» و» ملکالشعرای» [[افغانستان]] مشهور شده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
=== ۲. شاعر بیداری اسلامی و مقاومت === | |||
خلیلی در سرودههای خود به مسائل سیاسی، ملی، بینالمللی و اسلامی بهویژه مسئلهٔ فلسطین و مقاومت مردم [[افغانستان]] در برابر شوروی سابق، توجه خاصی داشت و همانند اقبال لاهوری دلیل ضعف [[مسلمانان]] را خودباختگی و عدم اتحاد میدانست و آنها را به وحدت و همدلی فرا میخواند. از این جهت به شاعر بیداری اسلامی و مقاومت مشهور شده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | |||
== شهرت جهانی == | |||
اشعار خلیلی در [[ایران]]، [[پاکستان]]، [[هند]]، تاجیکستان، مصر، ایتالیا و فرانسه ترجمه و چاپ شده است. مجموعهای از رباعیات وی را «سید احمدحسین مرونی»، سفیر یمن، به عربی و «علاءالدین حمودی جبّوری» به انگلیسی ترجمه کردهاند.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | |||
== ایراندوستی == | |||
خلیلی [[ایران]] را دوست میداشت و با مشاهیر علم و ادب ایرانی همعصر خود، از جمله «علیاصغر حکمت»، «[[محمدتقی بها]]ر»، «بدیعالزمان فروزانفر»، «حبیب یغمایی» و «رهی معیری»، نامهنگاری و مشاعره داشت. او دوبار به ایران سفر کرد و اشعاری در وصف ایران و شهرهای آن سرود.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | |||
== آثار == | |||
از وی بیش از ۵۷ اثر در موضوعات عرفان، ادب و تاریخ بهصورت نظم و نثر و به زبانهای فارسی و عربی بهجای مانده است که مهمترین آنها عبارتاند از: | |||
# هرات؛ | # هرات؛ | ||
#شرح احوال حکیم | # شرح احوال حکیم سنایی غزنوی؛ | ||
#از بلخ تا قونیه؛ | # از بلخ تا قونیه؛ | ||
#ایاز از نگاه صاحبدلان؛ | # ایاز از نگاه صاحبدلان؛ | ||
#از سجاده تا شمشیر؛ | # از سجاده تا شمشیر؛ | ||
#آرامگاه بابُر؛ | # آرامگاه بابُر؛ | ||
#بهشتی که در آتش سوخت؛ | # بهشتی که در آتش سوخت؛ | ||
#پیام سلطان محمود؛ | # پیام سلطان محمود؛ | ||
#پیوند دلها؛ | # پیوند دلها؛ | ||
#سلطنت غزنویان؛ | # سلطنت غزنویان؛ | ||
#از محمود تا محمود؛ | # از محمود تا محمود؛ | ||
#سرود شهیدان؛ | # سرود شهیدان؛ | ||
#زمرد خونین؛ | # زمرد خونین؛ | ||
#لیمگان عیاری از خراسان؛ | # لیمگان عیاری از خراسان؛ | ||
#ابنبطوطه فی | # ابنبطوطه فی افغانستان؛ | ||
#به بارگاه سعدی؛ | # به بارگاه سعدی؛ | ||
#غوث الاعظم؛ | # غوث الاعظم؛ | ||
#قهرمان کوهستان؛ | # قهرمان کوهستان؛ | ||
#نمازعاشقان؛ | # نمازعاشقان؛ | ||
#درویشان چرخان؛ | # درویشان چرخان؛ | ||
#ترجمه تفسیر مولانا شبیر احمد؛ | # ترجمه تفسیر مولانا شبیر احمد؛ | ||
#پنجشیر و قهرمان مسعود؛ | # پنجشیر و قهرمان مسعود؛ | ||
#دیوان خلیلالله خلیلی.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13910213000312/- | # دیوان خلیلالله خلیلی.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13910213000312/-خلیلالله-خلیلی-شاعر-اهل-سنت-افغان-و-ارادتمند-به-امام-رضا-ع-و-امام «خلیلالله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس.]</ref> | ||
دیوان خلیلالله خلیلی تاکنون در چند نوبت به چاپ رسیده است؛ کاملترین آن دیوان شعرهای وی است که در سال | دیوان خلیلالله خلیلی تاکنون در چند نوبت به چاپ رسیده است؛ کاملترین آن دیوان شعرهای وی است که در سال ۱۳۸۵ش با تلاش «محمدکاظم کاظمی» شاعر برجستهٔ افغانستانی در [[ایران]] منتشر شده است.<ref>[https://www.farsnews.ir/news/13910213000312/-خلیلالله-خلیلی-شاعر-اهل-سنت-افغان-و-ارادتمند-به-امام-رضا-ع-و-امام «خلیلالله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس.]</ref> بسیاری از مقالات ادبی، تاریخی، سیاسی و انتقادی وی نیز بهصورت پراکنده در نشریات [[افغانستان]]، [[ایران]]، [[پاکستان]]، [[ترکیه]]، [[عراق]]، عربستان، کویت، [[سوریه]] و مصر به چاپ رسیده است.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/8767 ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.]</ref> | ||
==نوآوری== | |||
خلیلالله خلیلی اولین شاعری بود که «شعر نو» را در | == نوآوری == | ||
==درونمایههای شعری== | خلیلالله خلیلی اولین شاعری بود که «شعر نو» را در ۱۳۱۸ق با سرودن شعر «سحر در دامن کوه» وارد [[افغانستان]] کرد و سپس این قالب شعری با تلاش «یوسف آیینه»، «سلمان لایق»، «بارق شفیعی» و «واصف باختری» در این کشور گسترش پیدا کرد.<ref>[http://fa2.ifilmtv.ir/News/Content/68115/اختصاصی--آی-فیلم-2-گرامی-داشت-سی-و-چهارمین-سالروز-درگذشت--خلیلالله-خلیلی-در-کابل?وزیر-پیشین-اطلات-و-فرهنگ-افغانستان «یادبود از سیوچهارمین سالروز درگذشت خلیلالله خلیلی شاعر برجستۀ زبان فارسی در افغانستان»، وبسایت آی فیلم 2.]</ref> | ||
=== | |||
اتحاد بینالمللی کشورهای اسلامی (انترناسیونالیسم اسلامی)، بازگشت | == درونمایههای شعری == | ||
=== | === ۱. بیداری اسلامی === | ||
مضامین سیاسی اجتماعی مانند ستایش آزادی و آزادگی، مبارزه با استبداد، انتقاد از بیعدالتیهای اجتماعی و مفاسد اقتصادی، در دیوان وی دیده میشود.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1063597/ | اتحاد بینالمللی کشورهای اسلامی (انترناسیونالیسم اسلامی)، بازگشت به خویشتن، انتقاد از سیاستپیشگان و دعوت به دانشاندوزی و پیشرفت، عمدهترین مضامین مرتبط به بیداری اسلامی در اشعار خلیلالله خلیلی است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1063597/خلیل-الله-خلیلی-شاعر-بیداری-و-پایداری چهرقانی و شفق، «خلیلالله خلیلی؛ شاعر بیداری و پایداری»، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، 1393ش، ص49.]</ref> | ||
=== | |||
خلیلالله خلیلی، در دوران اشغال [[افغانستان]] توسط شوروی سابق، از شاعران پیشتاز در | === ۲. سیاسی و اجتماعی === | ||
=== | مضامین سیاسی اجتماعی مانند ستایش آزادی و آزادگی، مبارزه با استبداد، انتقاد از بیعدالتیهای اجتماعی و مفاسد اقتصادی، در دیوان وی دیده میشود.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1063597/خلیل-الله-خلیلی-شاعر-بیداری-و-پایداری چهرقانی و شفق، «خلیلالله خلیلی؛ شاعر بیداری و پایداری»، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، 1393ش، ص49.]</ref> | ||
خلیلالله خلیلی، به افغانستان عشق میورزید و مفهوم وطندوستی در اشعار وی بسامد فراوانی دارد. برای مثال اوج مضامین وطندوستی در این شعر وی انعکاس پیدا کرده است: <ref>[https://af.shafaqna.com/FA/197919 «14 ثور سالگرد در گذشت شاعر | |||
=== ۳. پایداری === | |||
خلیلالله خلیلی، در دوران اشغال [[افغانستان]] توسط شوروی سابق، از شاعران پیشتاز در عرصهٔ شعر پایداری افغانستان شناخته میشود که مضامین نفی سلطه و دخالت بیگانگان، دعوت به اتحاد و مبارزه با تفرقه، ستایش مجاهدان و رزمندگان، بیان مصائب و دشواریهای جنگ و بیان مشکلات مهاجرت، عمدهترین مضامین پایداری در سرودههای این بخش از زندگی وی است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1063597/خلیل-الله-خلیلی-شاعر-بیداری-و-پایداری چهرقانی و شفق، «خلیلالله خلیلی؛ شاعر بیداری و پایداری»، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، 1393ش، ص49.]</ref> | |||
=== ۴. وطندوستی === | |||
خلیلالله خلیلی، به افغانستان عشق میورزید و مفهوم وطندوستی در اشعار وی بسامد فراوانی دارد. برای مثال اوج مضامین وطندوستی در این شعر وی انعکاس پیدا کرده است:<ref>[https://af.shafaqna.com/FA/197919 «14 ثور سالگرد در گذشت شاعر شهیر کشور استاد خلیلالله خلیلی»، خبرگزاری شفقنا.]</ref> | |||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
{{ب|داند خدا | {{ب|داند خدا که بعد خدا میپرستمت|هان ای وطن مپرس چرا میپرستمت}} | ||
{{ب|ذرات | {{ب|ذرات هستیَم ز تو بگرفته است جان|با صدهزار جان همه جا میپرستمت}} | ||
{{ب|در | {{ب|در نیمه شب که باز کند آسمان درش|با صدهزار دست دعا میپرستمت}} | ||
{{ب| با آن همه | {{ب| با آن همه مصیبت و زندان که دیدهام|با گونهگونه جور و جفا میپرستمت}} | ||
{{ب|ارباب جاه در خور | {{ب|ارباب جاه در خور تعظیم نیستند|از یاد قوم برهنهپا میپرستمت}} | ||
{{ب|در تنگنای زندگی و خوابگاه قبر|در عالم فنا و بقا میپرستمت }} | {{ب|در تنگنای زندگی و خوابگاه قبر|در عالم فنا و بقا میپرستمت}} | ||
{{ب|هم با | {{ب|هم با صریر خامه و هم با زبان دل|هم آشکار هم به خفا میپرستمت}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
==درگذشت== | |||
خلیلی در | == درگذشت == | ||
==افتخارات== | خلیلی در ۱۴ [[اردیبهشت]] ۱۳۶۶ش در اسلامآباد [[پاکستان]] درگذشت و جسد وی را در گورستان مهاجران افغانستانی مقیم پیشاور دفن کردند و سپس پیکر او در نهم [[خرداد]] ۱۳۹۱ش، بعد از ۲۵ سال به کابل منتقل و در محوطهٔ دانشگاه کابل در کنار قبر «سید جمالالدین» بهخاک سپرده شد. | ||
=== | |||
خلیلی در [[افغانستان]] نشان | == افتخارات == | ||
=== | === ۱. دریافت نشانهای مختلف === | ||
وی بهدعوت نهادهای فرهنگی و ادبی کشورهای مختلف برای شرکت در همایشهای بینالمللی مربوط به زبان و ادب فارسی سفر | خلیلی در [[افغانستان]] نشان درجه اول «معارف» (آموزش و پرورش) را دریافت کرد و از فرهنگستان فرانسه نیز نشان گرفت. وی عضو نویسندگان بینالمللی آسیایی و آفریقایی و عضو افتخاری در فرهنگستان تاریخ افغانستان بود. | ||
==خلیلی از نگاه شاعران و پژوهشگران ایرانی== | |||
#نوشتهها و اشعار زیادی از چهرههای مطرح ادبی [[ایران]] در تجلیل از وی و در تحلیل و نقد آثار او منتشر شده است که حکایت از تأثیر خلیلی و شناخت | === ۲. دعوت در نشستهای ادبی === | ||
#«سیعد نفیسی» ادیب و پژوهشگر ایرانی بعد از ملاقات با خلیلی در [[افغانستان]]، وی را به اوصاف مردمی و مردانگی، کرامت نفس، دارای | وی بهدعوت نهادهای فرهنگی و ادبی کشورهای مختلف برای شرکت در همایشهای بینالمللی مربوط به زبان و ادب فارسی سفر میکرد. | ||
#«بدیع الزمان فروزانفر» خلیلی را از دانشمندان عصر حاضر میداند و معتقد است که استادی و چیرهزبانی وی در نظم فارسی، بهروشنی آشکار است. | |||
==خلیلی و قصیدهای برای امام رضا== | == خلیلی از نگاه شاعران و پژوهشگران ایرانی == | ||
خلیلی در یکی از سفرهای خود به [[ایران]] در سال | # نوشتهها و اشعار زیادی از چهرههای مطرح ادبی [[ایران]] در تجلیل از وی و در تحلیل و نقد آثار او منتشر شده است که حکایت از تأثیر خلیلی و شناخت جامعهٔ ادبی ایران از او دارد؛ | ||
# «سیعد نفیسی» ادیب و پژوهشگر ایرانی بعد از ملاقات با خلیلی در [[افغانستان]]، وی را به اوصاف مردمی و مردانگی، کرامت نفس، دارای قریحهٔ سرشار و روی گشاده، شاعر کمنظیر، سخنسرای توانا و چیرهدست توصیف کرده است؛ | |||
# «بدیع الزمان فروزانفر» خلیلی را از دانشمندان عصر حاضر میداند و معتقد است که استادی و چیرهزبانی وی در نظم فارسی، بهروشنی آشکار است. | |||
== خلیلی و قصیدهای برای امام رضا == | |||
خلیلی در یکی از سفرهای خود به [[ایران]] در سال ۱۳۳۹ش که همزمان با میلاد [[امام رضا]] بود، این قصیده را برای امام هشتم [[شیعیان]] سرود: | |||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
{{ب|فرخنده کشوری که تویی شهریار آن|آسوده مردمی که تویی غمگسار آن }} | {{ب|فرخنده کشوری که تویی شهریار آن|آسوده مردمی که تویی غمگسار آن}} | ||
{{ب|گلزار شرق را نبود تا ابد خزان|ای رحمت خدا! چو تویی نوبهار آن}} | {{ب|گلزار شرق را نبود تا ابد خزان|ای رحمت خدا! چو تویی نوبهار آن}} | ||
{{ب|رخشنده خاتمی است در انگشت مرتضی|نازد بهنام تو گهر آبدار آن }} | {{ب|رخشنده خاتمی است در انگشت مرتضی|نازد بهنام تو گهر آبدار آن}} | ||
{{ب| شادم زبخت خویش کز این آستان برم|امروز بر جبین ارادت غبار آن }} | {{ب| شادم زبخت خویش کز این آستان برم|امروز بر جبین ارادت غبار آن}} | ||
{{ب|تبریک عید مولد فرزند مصطفی|تا صبح حشر بس بودم افتخار آن}} | {{ب|تبریک عید مولد فرزند مصطفی|تا صبح حشر بس بودم افتخار آن}} | ||
{{ب|همسایگان کوی رضاییم، ای خدا!|رحمی نما به ما | {{ب|همسایگان کوی رضاییم، ای خدا!|رحمی نما به ما به طفیل جوار آن}} | ||
{{ب|از ما درود باد به این مرجع امید|تا هست چرخ و گردش لیل و نهار آن }} | {{ب|از ما درود باد به این مرجع امید|تا هست چرخ و گردش لیل و نهار آن}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
==خلیلی و قصیدهای برای امام خمینی== | |||
خلیلی قصیدهای با عنوان «سرود شهیدان» برای [[امام خمینی]] سروده که در | == خلیلی و قصیدهای برای امام خمینی == | ||
==راز ماندگاری== | خلیلی قصیدهای با عنوان «سرود شهیدان» برای [[امام خمینی]] سروده که در ۱۳۶۴ش در اسلامآباد منتشر شده است. | ||
خلیلالله | |||
==پانویس== | == راز ماندگاری == | ||
{{پانویس}} | خلیلالله خلیلی از اولین سخنسرایانی بود که بعد از تجاوز اتحاد شوروی سابق به [[افغانستان]] در کنار مردم قرار گرفت و با سرودههای خود با درد و رنج مردم همراهی کرد و از این جهت، در یاد مردم ماندگار شد. | ||
==منابع== | |||
* چهرقانی، رضا و شفق، اسماعیل، «خلیلالله خلیلی؛ شاعر بیداری و پایداری»، | == پانویس == | ||
* «خاکسپاری شاعر نامآور افغانستان در کنار | {{پانویس}} | ||
* «خلیلالله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: | |||
* ظهوری حسینی، سیدوحید، «خلیلی خلیلالله»، | == منابع == | ||
* «یادبود از | * چهرقانی، رضا و شفق، اسماعیل، «خلیلالله خلیلی؛ شاعر بیداری و پایداری»، مجلهٔ ادبیات پارسی معاصر، سال چهارم، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۳ش. | ||
* | * «خاکسپاری شاعر نامآور افغانستان در کنار مقبرهٔ سیدجمالالدین اسدآبادی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۹ خرداد ۱۳۹۱ش. | ||
* «خلیلالله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۱ش. | |||
* ظهوری حسینی، سیدوحید، «خلیلی خلیلالله»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۳ش. | |||
* «یادبود از سیوچهارمین سالروز درگذشت خلیلالله خلیلی شاعر برجستهٔ زبان فارسی در افغانستان»، وبسایت آی فیلم ۲، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۴۰۰ش. | |||
* «۱۴ ثور سالگرد درگذشت شاعر شهیر کشور استاد خلیلالله خلیلی»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۸ش. | |||
{{ادبیات فارسی-افقی}} | |||
نسخهٔ ۵ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۷:۰۶
خلیلالله خلیلی، شاعر و سیاستمدار معاصر افغانستان.
خلیلالله خلیلی، مشهورترین شاعر معاصر افغانستان است. در اشعار خلیلی، مضامین مرتبط با بیداری اسلامی و پایداری، مانند آرمان فلسطین، انترناسیونالیسم اسلامی، آزادیخواهی، استعمارستیزی و دعوت مسلمانان به اتحاد و پرهیز از تفرقه از جایگاه ویژهای برخوردار است.
کودکی و نوجوانی
خلیلالله خلیلی در ۱۲۸۶ش در «باغ شهرآراء»، از مناطق «کابل» پایتخت افغانستان به دنیا آمد.[۱] پدر وی معروف به «مستوفی الممالک»، در دوران حکومت «حبیباللّه خان» چندین سال «نایب سالار نظامی» بود. خلیلاللّه تا سال پنجم دبستان در کابل تحصیل کرد. در یازدهسالگی، پدر وی بهدستور «اماناللّه خان» به قتل رسید و خلیلاللّه در دوازدهسالگی، به قلعهٔ صدقآباد که متعلق به دایی وی «عبدالرحیم خان» بود، تبعید شد و دو سال در تبعید به سر برد. خلیلی تحصیلات خود را بهصورت غیررسمی ادامه داد و زبان عربی، فقه، تفسیر، ادبیات، منطق و حدیث را بهصورت پراکنده آموخت. وی شعر و ادب فارسی را از «ملکالشعرای بیتاب» (شاعر، ادیب و صوفی مشهور افغانستان) آموخت و پس از آن، برای امرار معاش چند سالی در مکتبخانهٔ «میر بَچَهکُوت» کابل تدریس کرد.[۲]
جوانی
خلیلالله خلیلی در جوانی به سیاست روی آورد و در دورهٔ «اماناللّه خان»، حسابدار وزارت مالیه شد و همچنین در مقام منشی مخصوص آن وزارت، کار کرد. خلیلی مدتی در شغل حسابدار ولایت بلخ فعالیت کرد و در ۱۳۰۷ش، بعد از کنارهگیری اماناللّه خان از قدرت، در دوران حکومت کوتاه «حبیبالله کلکانی»، همچنان حسابدار و نیز والی (استاندار) ولایت بلخ بود. در دوران حکومت «محمدنادر شاه»، خلیلی به شغل معلمی روی آورد و چندبار زندانی شد. در زمان سلطنت «محمدظاهر شاه» مورد توجه قرار گرفت و سیزده سال در دفتر صدراعظم، خدمت کرد. در ۱۳۲۴ش بهدلیل مخالفت با شاهزاده «کِنِر» یکسالونیم در کابل، زندانی شد. وی سپس، بهعنوان تبعیدی به قندهار رفت و یکسالونیم در کارخانهٔ قند آنجا بهکار پرداخت و پس از مدتی، در دورهٔ نخستوزیری «شاه محمودخان»، به کابل برگشت و نیابت (جانشینی) دانشگاه کابل را بهعهده گرفت.[۳]
مسئولیتها و فعالیتها
- سردبیری در کابینهٔ «شاه محمودخان» در ۱۳۲۸ش؛
- وزیر مطبوعات در کابینهٔ شاه محمودخان از ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۲ش؛
- منشی دارالانشای مجلس عالی وزیران برای مدتی؛
- مشاور مطبوعاتی ظاهرشاه، با رتبهٔ وزیر در ۱۳۳۲ش؛
- نمایندگی مجلس در دورهٔ نخستوزیری «محمدیوسف» از ۱۳۴۲ تا۱۳۴۴ش؛
- عضو کمیسیون مشورتی دربارهٔ متن قانون اساسی جدید در اواخر ۱۳۴۲ش؛
- رهبری تشکل سیاسی و ضدکمونیستی «جبههٔ ملی» در دههٔ چهل هجری شمسی؛
- تأسیس حزب وحدت ملی که به حزب «زرنگار» معروف شده بود؛
- عضویت در مجلس شورای ملی (وُلِسی جِرگَه) در ۱۳۴۴ش؛
- سفیر در کشورهای عربستان سعودی و عراق و سفیر «آکردیته» (سفیر سیار) در سوریه، اردن، کویت، قطر، ابوظبی و بحرین.[۴]
مهاجرت
پس از کودتای کمونیستی ۷ ثور (اردیبهشت) ۱۳۵۷ش و سپس اشغال رسمی افغانستان بهدست اتحاد جماهیر شوروی در ۶ دی ۱۳۵۸ش، خلیلی نیز مانند گروههای زیادی از مردم افغانستان آواره شد و مدتی در «نیوجرسی» آمریکا اقامت کرد. وی در اواخر عمر به «پیشاور» و «اسلامآباد» در پاکستان رفت و در آنجا با مجاهدان افغانستانی همراه شد و برای آزادی کشور فعالیت کرد.[۵]
سیرهٔ عملی و اخلاقی
خلیلالله خلیلی متدین و آزادیخواه بود و به پیشگامان نهضتهای دینی و آزادیخواه شرق مانند «سیدجمالالدین اسدآبادی» و «محمد اقبال لاهوری» علاقهمند بود و در اشعار خود تلاشهای آنان در بیداری مسلمانان را میستود. او دوستدار تجدد در زندگی مردم و حکومت افغانستان بود.[۶]
اثرپذیری
خلیلی از قصیدهسرایان خراسانی بهویژه «فرخی سیستانی»، «منوچهری دامغانی» و «مسعود سعد سلمان» تأثیر زیادی پذیرفت و از میان شاعران متأخر و از نظر محتوایی تحت تأثیر «اقبال لاهوری» بود.[۷]
سبک شعری
خلیلی بیشتر به سبک خراسانی شعر میگفت و گاهی نیز به سبک عراقی گرایش پیدا میکرد. شعرهای خلیلی در قالبهای گوناگون قصیده، غزل، مثنوی، دوبیتی، قطعه، مسدس، مخمس و ترکیببند است.[۸]
جایگاه ادبی
۱. شاعر ملی افغانستان
خلیلی، در قلمرو زبان فارسی در پنجاهسال اخیر، از شاعران طراز اول شعر سنتی محسوب میشود و بههمین دلیل، به «شاعر ملی» و» ملکالشعرای» افغانستان مشهور شده است.[۹]
۲. شاعر بیداری اسلامی و مقاومت
خلیلی در سرودههای خود به مسائل سیاسی، ملی، بینالمللی و اسلامی بهویژه مسئلهٔ فلسطین و مقاومت مردم افغانستان در برابر شوروی سابق، توجه خاصی داشت و همانند اقبال لاهوری دلیل ضعف مسلمانان را خودباختگی و عدم اتحاد میدانست و آنها را به وحدت و همدلی فرا میخواند. از این جهت به شاعر بیداری اسلامی و مقاومت مشهور شده است.[۱۰]
شهرت جهانی
اشعار خلیلی در ایران، پاکستان، هند، تاجیکستان، مصر، ایتالیا و فرانسه ترجمه و چاپ شده است. مجموعهای از رباعیات وی را «سید احمدحسین مرونی»، سفیر یمن، به عربی و «علاءالدین حمودی جبّوری» به انگلیسی ترجمه کردهاند.[۱۱]
ایراندوستی
خلیلی ایران را دوست میداشت و با مشاهیر علم و ادب ایرانی همعصر خود، از جمله «علیاصغر حکمت»، «محمدتقی بهار»، «بدیعالزمان فروزانفر»، «حبیب یغمایی» و «رهی معیری»، نامهنگاری و مشاعره داشت. او دوبار به ایران سفر کرد و اشعاری در وصف ایران و شهرهای آن سرود.[۱۲]
آثار
از وی بیش از ۵۷ اثر در موضوعات عرفان، ادب و تاریخ بهصورت نظم و نثر و به زبانهای فارسی و عربی بهجای مانده است که مهمترین آنها عبارتاند از:
- هرات؛
- شرح احوال حکیم سنایی غزنوی؛
- از بلخ تا قونیه؛
- ایاز از نگاه صاحبدلان؛
- از سجاده تا شمشیر؛
- آرامگاه بابُر؛
- بهشتی که در آتش سوخت؛
- پیام سلطان محمود؛
- پیوند دلها؛
- سلطنت غزنویان؛
- از محمود تا محمود؛
- سرود شهیدان؛
- زمرد خونین؛
- لیمگان عیاری از خراسان؛
- ابنبطوطه فی افغانستان؛
- به بارگاه سعدی؛
- غوث الاعظم؛
- قهرمان کوهستان؛
- نمازعاشقان؛
- درویشان چرخان؛
- ترجمه تفسیر مولانا شبیر احمد؛
- پنجشیر و قهرمان مسعود؛
- دیوان خلیلالله خلیلی.[۱۳]
دیوان خلیلالله خلیلی تاکنون در چند نوبت به چاپ رسیده است؛ کاملترین آن دیوان شعرهای وی است که در سال ۱۳۸۵ش با تلاش «محمدکاظم کاظمی» شاعر برجستهٔ افغانستانی در ایران منتشر شده است.[۱۴] بسیاری از مقالات ادبی، تاریخی، سیاسی و انتقادی وی نیز بهصورت پراکنده در نشریات افغانستان، ایران، پاکستان، ترکیه، عراق، عربستان، کویت، سوریه و مصر به چاپ رسیده است.[۱۵]
نوآوری
خلیلالله خلیلی اولین شاعری بود که «شعر نو» را در ۱۳۱۸ق با سرودن شعر «سحر در دامن کوه» وارد افغانستان کرد و سپس این قالب شعری با تلاش «یوسف آیینه»، «سلمان لایق»، «بارق شفیعی» و «واصف باختری» در این کشور گسترش پیدا کرد.[۱۶]
درونمایههای شعری
۱. بیداری اسلامی
اتحاد بینالمللی کشورهای اسلامی (انترناسیونالیسم اسلامی)، بازگشت به خویشتن، انتقاد از سیاستپیشگان و دعوت به دانشاندوزی و پیشرفت، عمدهترین مضامین مرتبط به بیداری اسلامی در اشعار خلیلالله خلیلی است.[۱۷]
۲. سیاسی و اجتماعی
مضامین سیاسی اجتماعی مانند ستایش آزادی و آزادگی، مبارزه با استبداد، انتقاد از بیعدالتیهای اجتماعی و مفاسد اقتصادی، در دیوان وی دیده میشود.[۱۸]
۳. پایداری
خلیلالله خلیلی، در دوران اشغال افغانستان توسط شوروی سابق، از شاعران پیشتاز در عرصهٔ شعر پایداری افغانستان شناخته میشود که مضامین نفی سلطه و دخالت بیگانگان، دعوت به اتحاد و مبارزه با تفرقه، ستایش مجاهدان و رزمندگان، بیان مصائب و دشواریهای جنگ و بیان مشکلات مهاجرت، عمدهترین مضامین پایداری در سرودههای این بخش از زندگی وی است.[۱۹]
۴. وطندوستی
خلیلالله خلیلی، به افغانستان عشق میورزید و مفهوم وطندوستی در اشعار وی بسامد فراوانی دارد. برای مثال اوج مضامین وطندوستی در این شعر وی انعکاس پیدا کرده است:[۲۰] الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر
الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر
درگذشت
خلیلی در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۶۶ش در اسلامآباد پاکستان درگذشت و جسد وی را در گورستان مهاجران افغانستانی مقیم پیشاور دفن کردند و سپس پیکر او در نهم خرداد ۱۳۹۱ش، بعد از ۲۵ سال به کابل منتقل و در محوطهٔ دانشگاه کابل در کنار قبر «سید جمالالدین» بهخاک سپرده شد.
افتخارات
۱. دریافت نشانهای مختلف
خلیلی در افغانستان نشان درجه اول «معارف» (آموزش و پرورش) را دریافت کرد و از فرهنگستان فرانسه نیز نشان گرفت. وی عضو نویسندگان بینالمللی آسیایی و آفریقایی و عضو افتخاری در فرهنگستان تاریخ افغانستان بود.
۲. دعوت در نشستهای ادبی
وی بهدعوت نهادهای فرهنگی و ادبی کشورهای مختلف برای شرکت در همایشهای بینالمللی مربوط به زبان و ادب فارسی سفر میکرد.
خلیلی از نگاه شاعران و پژوهشگران ایرانی
- نوشتهها و اشعار زیادی از چهرههای مطرح ادبی ایران در تجلیل از وی و در تحلیل و نقد آثار او منتشر شده است که حکایت از تأثیر خلیلی و شناخت جامعهٔ ادبی ایران از او دارد؛
- «سیعد نفیسی» ادیب و پژوهشگر ایرانی بعد از ملاقات با خلیلی در افغانستان، وی را به اوصاف مردمی و مردانگی، کرامت نفس، دارای قریحهٔ سرشار و روی گشاده، شاعر کمنظیر، سخنسرای توانا و چیرهدست توصیف کرده است؛
- «بدیع الزمان فروزانفر» خلیلی را از دانشمندان عصر حاضر میداند و معتقد است که استادی و چیرهزبانی وی در نظم فارسی، بهروشنی آشکار است.
خلیلی و قصیدهای برای امام رضا
خلیلی در یکی از سفرهای خود به ایران در سال ۱۳۳۹ش که همزمان با میلاد امام رضا بود، این قصیده را برای امام هشتم شیعیان سرود: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر
الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر
خلیلی و قصیدهای برای امام خمینی
خلیلی قصیدهای با عنوان «سرود شهیدان» برای امام خمینی سروده که در ۱۳۶۴ش در اسلامآباد منتشر شده است.
راز ماندگاری
خلیلالله خلیلی از اولین سخنسرایانی بود که بعد از تجاوز اتحاد شوروی سابق به افغانستان در کنار مردم قرار گرفت و با سرودههای خود با درد و رنج مردم همراهی کرد و از این جهت، در یاد مردم ماندگار شد.
پانویس
- ↑ «خاکسپاری شاعر نامآور افغانستان در کنار مقبرۀ سیدجمالالدین اسدآبادی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «خلیلالله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «خلیلالله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «خلیلالله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «خلیلالله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ ظهوری حسینی، «خلیلی خلیلالله» دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «یادبود از سیوچهارمین سالروز درگذشت خلیلالله خلیلی شاعر برجستۀ زبان فارسی در افغانستان»، وبسایت آی فیلم 2.
- ↑ چهرقانی و شفق، «خلیلالله خلیلی؛ شاعر بیداری و پایداری»، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، 1393ش، ص49.
- ↑ چهرقانی و شفق، «خلیلالله خلیلی؛ شاعر بیداری و پایداری»، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، 1393ش، ص49.
- ↑ چهرقانی و شفق، «خلیلالله خلیلی؛ شاعر بیداری و پایداری»، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، 1393ش، ص49.
- ↑ «14 ثور سالگرد در گذشت شاعر شهیر کشور استاد خلیلالله خلیلی»، خبرگزاری شفقنا.
منابع
- چهرقانی، رضا و شفق، اسماعیل، «خلیلالله خلیلی؛ شاعر بیداری و پایداری»، مجلهٔ ادبیات پارسی معاصر، سال چهارم، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۳ش.
- «خاکسپاری شاعر نامآور افغانستان در کنار مقبرهٔ سیدجمالالدین اسدآبادی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۹ خرداد ۱۳۹۱ش.
- «خلیلالله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۱ش.
- ظهوری حسینی، سیدوحید، «خلیلی خلیلالله»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۳ش.
- «یادبود از سیوچهارمین سالروز درگذشت خلیلالله خلیلی شاعر برجستهٔ زبان فارسی در افغانستان»، وبسایت آی فیلم ۲، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- «۱۴ ثور سالگرد درگذشت شاعر شهیر کشور استاد خلیلالله خلیلی»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
