پیش‌نویس:مهارت‌های ارتباطی کودکان

ارائه درس توسط دانش آموز دختر در کلاس درس؛ مجموعه مدارس بهار

مهارت‌های ارتباطی کودکان؛ توانایی کودک در تعامل مؤثر با دیگران.

مهارت‌های ارتباطی در کودکان و توانایی برقراری روابط سازنده با دیگران از نشانه‌های سلامت روانی در آنان است. وجود این مهارت در کودکان سبب پیشرفت تحصیلی و سازگاری اجتماعی آنان می‌شود. این مهارت همانند سایر مهارت‌ها قابلیت تقویت و بهبود دارد و با استفاده از بازی‌های گروهی و تقویت اعتماد به نفس در کودک می‌توان او را به فردی اجتماعی تبدیل کرد.

مفهوم‌شناسی مهارت‌های ارتباطی کودکان

مهارت‌های ارتباطی نوعی توانایی تعاملی است که کودک را قادر می‌سازد رابطه‌ای اجتماعی را شروع کرده و ادامه دهد و ارتباط مؤثری با دیگران داشته باشد. مهارت‌های ارتباطی مجموعه رفتارهایی همچون تعامل، همکاری و کمک کردن به دیگران را دربردارد. مهارت‌های ارتباطی در دستهٔ مهارت‌های مهم زندگی کودکان قرار می‌گیرد و در سلامت آنان مؤثر است.

اهمیت مهارت‌های ارتباطی کودکان

نقص در مهارت‌های ارتباطی در رشد روانی کودکان اثر منفی دارد و می‌تواند در کودک احساس تنهایی، اضطراب اجتماعی، افسردگی، عزت نفس پایین و شکست‌های تحصیلی و شغلی ایجاد کند و از سویی دیگر برقراری روابط همدلانه با انسان‌های دیگر سبب احساس امنیت، اعتماد، راحتی و آسایش می‌شود. طبق نتایج تحقیقات، کودکانی که مهارت‌های ارتباطی ضعیفی دارند، توان دوست‌یابی کمتر و در نتیجه دوستان کمی دارند. کودکانی که دارای مهارت‌های ارتباطی کافی هستند، در برقراری رابطه با همسالان و یادگیری در محیط آموزشی، از کودکانی که این مهارت را ندارند، موفق‌تر عمل می‌کنند.

انواع مهارت‌های ارتباطی کودکان

مراسم نقالی‌خوانی نوآموزان مراکز پیش‌دبستانی در اراک

• گوش‌دادن و پاسخ‌دادن؛ توانایی گوش‌دادن فعالانه و مشارکت در گفت‌وشنود و حفظ تماس چشمی، نشان‌دهنده علاقهٔ شنونده به موضوع صحبت است.
• توانایی مهار و نظم‌دهی هیجان‌ها؛ کودک باید بتواند عواطف خود را به شیوه‌ای مناسب بروز دهد و واکنش‌های هیجانی دیگران را تفسیر کند.
• توانایی دریافت و ارسال پیام‌های واضح ارتباطی؛ کودک باید در مواردی که مطلبی را درک نکرده است، توضیح بخواهد و در برابر صحبت‌های مخاطب واکنش نشان دهد.

علاوه بر این، فهم معنای حقیقی پیام‌های کلامی و غیرکلامی، قاطعیت و فعال بودن، توانایی دفاع از عقاید و دیدگاه‌های خود و ایستادگی بر نظرات منطقی خویش، از مهارت‌های ارتباطی دانسته می‌شود.

علل فقدان مهارت‌های ارتباطی در برخی کودکان

فقدان مهارت‌های ارتباطی مؤثر بین اعضای خانواده به‌ویژه مادر با فرزندان سبب فقدان این مهارت در ارتباطات کودک خواهد شد.

فقدان نقش‌های مختلف در خانواده و خویشاوندان، همچون خواهر، برادر، عمو، عمه، دایی و خاله یا وجود اختلاف و نداشتن تعامل با آنان موجب می‌شود کودک با تنهایی خو بگیرد و احساس تعلق به جمع نداشته باشد. برای رشد مهارت‌های ارتباطی در کودکان حضور مؤثر این افراد در زندگی کودک لازم دانسته شده است.

والدینی که فرصت ابراز وجود و اظهار نظر را از کودکان خود می‌گیرند، سبب سرکوب هیجانات و احساسات درونی آنها می‌شوند و کودکان را به افرادی مضطرب و پریشان و فاقد مهارت‌های ارتباطی در آینده تبدیل می‌کنند.

توقع از کودک خارج از توان او، تذکرات پی‌درپی در انجام کارها به کودک، ندادن فرصت اشتباه به کودک، مقایسهٔ کودک با سایر کودکان از دیگر علل نقص مهارت‌های ارتباطی کودکان است.

وجود نقص در ویژگی‌های جسمی، همچون عضلات دهان و زبان، گلو، ضعف عضلانی یا فلج مغزی می‌توانند صحبت کردن را سخت یا ناممکن کنند. سندرم‌ها و معلولیت‌ها هم این قابلیت را دارند که در تعاملات کودکان مخرب باشند. ناشنوایی و کم‌شنوایی، نابینایی یا کم‌بینایی، اُتیسم، نقص، اختلال یا تأخیر در صحبت کردن، اختلال یا نقص زبانی، اختلال در بیان، اختلال در درک پیام‌های دیگران و اختلال یادگیری از عوامل فیزیکی نقص در مهارت‌های ارتباطی کودکان هستند.

تقویت مهارت‌های گفتاری در کودکان خردسال

قصه‌خوانی برای کودکان در مرکز پیش‌دبستانی

صاحب‌نظران با هدف تقویت مهارت‌های گفتاری در کودکان خردسال، موارد زیر را توصیه کرده‌اند:

• صحبت مداوم با کودک؛
• خواندن داستان؛
• توصیف لوازمی که کودک با آن تعامل دارد؛
• تقلید صداها و گفتار کودک؛
• تکرار چندبارهٔ کلمات به‌هنگام شروع به تلفظ کودک؛
• بروز خوشحالی و هیجان به‌هنگام ادای کلمات توسط کودک؛
• علاقه نشان دادن به صحبت‌ها و موضوعاتی که کودک بیان می‌کند؛
• تشویق کودک به صحبت با دیگران؛
• آموزش مهارت‌های یادگیری گفتاری به شیوهٔ سرگرم‌کننده و بازی؛
• پرهیز از تحت فشار قرار دادن کودک برای صحبت و پرهیز از تمسخر و انتقاد از ادای نادرست کلمات.

راهکارهای تقویت مهارت‌های ارتباطی در کودکان

• گوش‌دادن همدلانه به صحبت‌های کودک؛ نشان دادن اشتیاق برای شنیدن صحبت‌های کودکان، پرهیز از اصلاح بیش از حد صحبت‌های کودک و دادن آزادی در بیان، واکنش نشان‌دادن و تأیید صحبت‌های کودک برای نشان دادن توجه و افزایش اعتماد به نفس در او، با دقت گوش‌دادن و سؤال پرسیدن از صحبت‌های کودک.
• تمرین مسیریابی؛ ترسیم نقشه یا نوشتن نام مسیرهایی که کودک به مکان آنجا رفت وآمد دارد و سپس بردن کودک به آن مکان با استفاده از دنبال کردن مسیرهای او و کمک به او برای تکمیل نقشهٔ مسیر.
• تمرین تعریف کردن و نشان دادن؛ در این روش به کودک موضوعی متناسب با سن او داده می‌شود تا در آن مورد صحبت کند و اشیاء مربوط به آن را نشان دهد.
• داستان‌سرایی از طریق تصاویر؛ در این روش با نشان دادن تصاویر به کودک و با در نظر گرفتن ترتیب منطقی بین تصاویر کودک داستانی می‌سازد و در مورد جزئیات تصاویر همانند رنگ آنها و آنچه که از آنها درک می‌کند، صحبت می‌کند.

• 

  محمدامین گوهری در حال سخنرانی در مراسم شب فرهنگنامه کودکان و نوجوانان

  آموزش سخنرانی؛ برای این کار کودک سخنرانی را از جمع خانوادهٔ خود شروع می‌کند تا اعتماد به نفس او افزایش پیدا کند. با استمرار این برنامه و صحبت در مورد موضوعات مختلف، کودک به سخنرانی علاقه‌مند می‌شود و می‌تواند در جمع‌های دیگر نیز سخنرانی کند.
• داستان‌گویی برای کودک؛ با خواندن کتاب‌های زیاد و متنوع برای کودکان، دایرهٔ واژگان کودک افزایش و مهارت‌های زبانی او ارتقا می‌یابد و روش مهمی برای تشویق مهارت‌های ارتباطی کودکان است.
• آموزش مهارت‌های اجتماعی؛ مهارت‌های اجتماعی که کودکان باید بیاموزند، شامل سلام کردن همراه با برقراری ارتباط چشمی و با لحن گرم و صمیمانه، آغازگر گفت‌وگو و دوستی بودن، توجه به حالات عواطف و احساس شنونده نسبت به کلام، یافتن نقاط مشترک، اندیشیدن پیش از بیان، شیوهٔ حل مسئله به‌هنگام اختلاف‌ها، توانایی عذرخواهی کردن به‌هنگام اشتباه‌ها و سوءتفاهم‌ها است.

بازی‌های گروهی و توسعهٔ مهارت‌های ارتباطی کودکان

در میان انواع روش‌های آموزش، استفاده از بازی‌ها می‌تواند برای کودکان فعالیتی لذت‌بخش و جذاب باشد و احتمال یادگیری مهارت‌های ارتباطی را افزایش دهد. از جملهٔ این بازی‌ها عبارت است از:

بازی یک کلاغ چهل کلاغ

در این بازی با همراهیِ بزرگترها، همه در یک دایرهٔ فرضی نزیک هم می‌نشینند. جمله‌ای در گوش اولین نفر زمزمه می‌شود و از او می‌خواهند همین جمله را در گوش نفر بعدی بگوید. در پایان، نفر آخر جمله را با صدای بلند بیان می‌کند. به احتمال زیاد پیام اصلی و پیام نهایی متفاوت خواهد بود. این بازی ضمن ایجاد نشاط در کودکان و تقویت مهارت‌های شنیداری و گفتاری، درس اخلاقی یک کلاغ چهل کلاغ نکردن را نیز به کودکان می‌آموزد.

بازی تماشاخانه

در این نوع بازی ابتدا مربی یا والدین نمایش‌نامه‌ای با موضوعات مورد علاقه کودکان از جمله رویدادهای ساده و روزمره، دوست‌یابی، گم‌کردن لوازم، شنیدن شایعه در مورد خود یا دیگران، انتظار برای سرویس یا والدین و انجام ندادن تکالیف، آماده می‌کنند. سپس چند تن از کودکان نمایش‌نامه‌ای را اجرا می‌کنند. در وسط نمایش، اجرا را متوقف می‌کنند تا سایر کودکان ادامهٔ نمایش را حدس بزنند. در این بازی مربی یا والدین دربارهٔ انواع عکس‌العمل‌های ممکن و پیدا کردن بهترین نوع آن و چگونگی ایجاد همدلی صحبت می‌کنند.

بازی پانتومیم

در این بازی کودکان به دو گروه تقسیم می‌شوند و فهرستی از رفتارهای غیرکلامی به آنان عرضه می‌شود که باید توسط هر گروهی اجرا شود. پس از آن، بازیکنان گروه مقابل با مشورت هم‌گروهی‌های خود منظور فرد اجرا کننده را حدس می‌زنند. این بازی ضمن تقویت مهارت ارتباطی به کودکان کمک می‌کند که ارتباط غیرکلامی خود و دیگران را تشخیص دهند. مربی می‌تواند به کودکان یادآوری کند که مانند تفاوت در بازنمایی رفتار غیرکلامی، در زندگی روزمره نیز در صورتی که منظور افراد با کلام بیان نشود، برداشت نادرست ایجاد می‌شود.

بازی بیست سؤالی

در این بازی به‌عنوان مثال کودک مکانی را توصیف می‌کند و سایر افراد با توجه به آن توضیحات باید در مورد جواب احتمالی سؤال بپرسند. کودک هم با بله- خیر به سؤال آنها پاسخ می‌دهد.

آثار ارتقای مهارت‌های ارتباطی کودکان

• افزایش ارتباطات اجتماعی کودک با هم‌سالان و بزرگترها؛
• سازگاری اجتماعی بالا؛
• افزایش انگیزهٔ درسی و پیشرفت تحصیلی؛
• تبدیل دانش، ارزش‌ها و نگرش‌ها به توانایی‌های بالفعل؛
• چگونه فکر کردن به جای «به چه چیزی فکر کردن»؛
• ابزاری نیرومند برای یادگیری مهارت‌های شناختی، اجتماعی و بین‌فردی؛
• کشف استعدادها و توانایی‌های فردی و دستیابی به خودآگاهی.

مهارت ارتباط رسانه‌ای کودکان

جلوگیری از حضور کودکان در فضاهای مجازی در عصر فناوری و ارتباطات مجازی، سخت است؛ اما مدیریت والدین در زمان و مکان استفادهٔ کودکان از فضای رسانه‌ای ضرورت دارد. والدین باید حضور کودکان خود در این فضا را جهت‌دهی و هدفمند کنند؛ به‌گونه‌ای که در آن فضا ضمن همراهی با کودک ذهن او را معطوف به موضوعات مورد علاقهٔ او کنند و از این طریق از هرزگردی فرزندان در فضای مجازی جلوگیری کنند. برای کسب موفقیت در ارتباط و تعامل با فضای مجازی لازم است کودکان مجهز به سواد رسانه‌ای باشند. حاکم شدن تفکر انتقادی در تعاملات کودک در فضای رسانه سبب افزایش توانمندی‌های شناختی و اجتماعی آنان می‌شود.

تفکیک ارتباط درست و نادرست برای کودکان

کودک در خلال تعامل با دیگران باید مشخصه‌های ارتباط سالم و ناسالم را تشخیص دهد: روابط سالم بر پایهٔ صبر، بلندنظری، بخشش، ایثار، رعایت حقوق دیگران، صمیمیت و مهربانی، همکاری و همیاری است. در صورتی که در روابط، خشونت، حسادت، رقابت ناسالم، زیاده‌خواهی، تکبر، یک‌جانبه‌نگری، قدرت‌طلبی، نادیده گرفتن نظرهای طرف مقابل و استفادهٔ نادرست از ابزارهای ارتباطی وجود داشته باشد، رابطه نادرست و ناسالم خواهد بود.

کودک باید بداند که ارتباط با افراد غریبه دارای چهارچوب است و در صورتی که تنها باشد و غریبه‌ای به او خوراکی یا اسباب‌بازی تعارف کرد، نباید آن را بپذیرد. زمانی که کودک تنها بود و نیاز به کمک داشت، ابتدا باید افرادی مانند پلیس را پیدا کند یا در مرتبهٔ بعدی از پدربزرگ مادربزرگ‌ها یا خانم‌هایی که بچه دارند، کمک بگیرد.

آموزش ارتباط با محرم و نامحرم به کودکان

کودک باید افراد محرم و نامحرم را در مرتبهٔ نخست بشناسد. سپس در رابطه با آنان حدود لازم را رعایت کند و بداند که با جنس مقابل هم‌بازی نشود. در آموزه‌های اسلامی تأکید شده که دختر شش ساله را پسربچه‌ها و مردان نامحرم نباید ببوسند و بغل کنند. همچنین زنان نامحرم نیز از بوسیدن پسر بچهٔ هفت سال به بالا باید خودداری کنند. دختران نیز پس از سن تکلیف در مواجهه با نامحرم حدود پوشش را باید مراعات کنند.

مهارت‌های ارتباطی در آموزه‌های اسلامی

• شناخت مخاطب؛ شناخت شخصیت افراد و درک شرایط و موقعیت حساس آنان در مهارت‌های ارتباطی ضرورت دارد؛ زیرا افراد طبق شخصیت خود ارتباط برقرار می‌کنند.
• حس همدلی؛ یافتن احساس مشترک با طرف مقابل و خود را جای او قرار دادن سبب ایجاد حس همدلی و برطرف کردن مشکل او می‌شود.
• توجه و اهتمام به مخاطب؛ برای نشان دادن توجه به مخاطب باید ارتباط چهره به چهره برقرار شود.
• استفاده از همه سطوح ارتباط؛ با توجه به اینکه افراد از نظر سطح ادراکی و فهم متفاوت هستند، در ارتباط باید از همه ابزارهای کلامی و غیرکلامی استفاده کرد.
• استفاده از زبان بدن؛ استفاده از لبخند در مواجهه به دیگران نقش مؤثری در ایجاد و تقویت ارتباطات دارد.
• مهارت خوش‌اخلاقی؛ خوش‌اخلاقی عامل مهمی در جذب دیگران است؛ به‌طوری که دیگران ناخودآگاه خواسته‌های فرد خوش‌رو را اجابت می‌کنند.
• پسندیده‌گویی؛ برای داشتن روابط مؤثر با دیگران نیاز است هم سخنِ نیک گفته شود و هم خوب سخن گفته شود. سخن هم به‌لحاظ ادبی و هم محتوایی باید نیکو باشد.
• گوینده و شنونده خوب بودن؛
• مهرورزی؛
• ابراز پشیمانی و درخواست بخشش؛
• ترک تجسس در زندگی دیگران؛
• اعتمادسازی؛
• پرهیز از تمسخر، بیهوده‌گویی و شوخی بی‌جا؛
• طرح سؤال و انتظار پاسخ؛
• مختصر و مفیدگویی.

چالش‌های مهارت‌های ارتباطی کودکان

برخی تفاوت‌ها میان افراد، از جمله تفاوت‌های ادراکی، فرهنگی، محدودیت‌های زبانی، مکانی، زمانی و ابزارها جزو چالش‌های مهارت‌های ارتباطی است که سبب می‌شود منظور گوینده به درستی منتقل نشود. بدین جهت دریافت واکنش از مخاطب اهمیت می‌یابد.

در صورتی که کودکان از اینترنت بیش از حد استفاده کنند، مهارت‌های اجتماعی آنان کاهش می‌یابد و گوشه‌گیر و خجالتی می‌شوند؛ زیرا تقویت مهارت‌های اجتماعی نیازمند برقراری ارتباط رودرروی مؤثر میان افراد است. اعتیاد به فضای مجازی موجب می‌شود کودک با تنهایی خو گرفته و میل به مشارکت و ارتباط را از دست دهد.

منابع

• «۱۵ راهکار برای آموزش حرف زدن و تقویت مهارت گفتاری کودکان»، مرکز مشاورهٔ خانواده و روان‌شناسی آویژه، تاریخ درج مطلب: ۲۱ آذر ۱۴۰۱ش.
• «استفادهٔ فرزندان از فضای مجازی؛ منع یا هدفمندی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۵ش.
• «اعتیاد به فضای مجازی و تأثیر آن در هوش اجتماعی و ارتباطی کودکان»، وب‌سایت کیدزی، تاریخ بازدید: ۷ دی ۱۴۰۲ش.
• «آموزش مهارت‌های ارتباطی به کودک پیش‌دبستانی»، وب‌سایت مام پلاس، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۴۰۲ش.
• «بازی برای تقویت مهارت ارتباطی کودکان، تقویت روابط اجتماعی کودک با بازی»، وب‌سایت کیدزی، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۴۰۲ش.
• بهادری خسروشاهی، جعفر و حبیبی کلیبر، رامین، «تأثیر آموزش مهارت‌های ارتباطی بر انگیزش تحصیلی و سازگاری تصیلی دانش‌آموزان دورهٔ متوسطه»، نشریهٔ آموزش و ارزشیابی، شمارهٔ ۳۹، پاییز ۱۳۹۶ش.
• حسینی، منصور، «مهارت‌های ارتباطی از نظر اسلام»، روزنامهٔ کیهان، تاریخ درج مطلب: ۸ آذر ۱۴۰۰ش.
• حسینی‌پناه، سید علیرضا و زنده‌دلان، آناهیتا، «شناخت و تحلیل نظریه‌های مهارت‌های اجتماعی کودکان و روش‌های کمک به رشد مهارت‌های اجتماعی آنها در محیط‌های مرتبط با کودکان»، کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، دورهٔ سوم، ۱۳۹۵ش.
• «راهکارهای مؤثر بهبود فن بیان و مهارت‌های ارتباطی در کلاس درس»، وب‌سایت الو کام، تاریخ بازدید: ۷ دی ۱۴۰۲ش.
• «سواد رسانه‌ای کودک»، وب‌سایت سامانهٔ رشد خوش‌نظر، تاریخ بازدید: ۱۰ دی ۱۴۰۲ش.
• فروغی‌پور، حمید، «مدیریت مهارت‌های ارتباطی کودکان از طریق بازی‌های پرورشی»، نشریهٔ مدیریت ارتباطات در رسانه‌های ورزشی، شمارهٔ ۱۴، زمستان ۱۳۹۵ش.
• کاغذلو، سارا، «بررسی رابطهٔ جو عاطفی خانواده و مهارت‌های ارتباطی مادر با اضطراب جدایی کودکان زیر ۷ سال شهر رامیان»، نشریهٔ مطالعات روان‌شناسی و علوم تربیتی، شماره ۶۰، زمستان ۱۳۹۹ش.
• «کودکان تنها روابط اجتماعی ضعیف»، روزنامهٔ صبح ایران، شمارهٔ ۴۱۵۶، تاریخ درج مطلب: ۶ مهر ۱۳۹۶ش.
• لعلی، مهسا و دیگران، «قصه‌گویی دیالوگی بر مهارت‌های ارتباطی و عزت نفس کودکان دارای افت عملکرد تحصیلی»، نشریهٔ روان‌شناسی تحلیلی شناختی، شمارهٔ ۳۷، تابستان ۱۳۹۸ش.
• «محرم و نامحرم را با این روش‌ها به بچه‌هایتان آموزش دهید»، وب‌سایت پرشین وی، تاریخ بازدید: ۱۰ دی ۱۴۰۲ش.
• محمدی، زهرا و دیگران، «تأثیر آموزش مهارت‌های ارتباطی به مادران بر بهبود مشکلات رفتاری کودکان ۴ تا ۶ سال»، نشریهٔ سلامت روان کودک، شمارهٔ ۳، پاییز ۱۳۹۶ش.
• مطهری، محمدرضا، «آموزش محرم و نامحرم به کودکان و نوجوانان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، مجلهٔ پیام زن، شمارهٔ ۱۰۴، آبان ۱۳۷۹ش.
• «مشکلات ارتباطی در کودکان»، وب‌سایت آیدانیتو، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۴۰۲ش.
• “The Impact of Technology on Children”, Cerritos College Website, Date of Upload: August 2021.