پیش‌نویس:اعتیاد در افغانستان

اعتیاد در افغانستان؛ وابستگی شدید به مصرف پایدار مواد روان‌گردان در افغانستان.

اعتیاد در افغانستان، یک بحران مزمن اجتماعی-روانی با ریشه‌های عمیق سیاسی و اقتصادی، جنگ‌های طولانی و نهادینه‌شدن اقتصاد تولید مواد بوده و سلامت عمومی و سبک زندگی مردم را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.

آمارها نشان می‌دهد حدود ۴ میلیون نفر از جمعیت کشور از اختلالات مصرف مواد رنج می‌برند. نگران‌کننده‌ترین تحول در حال‌حاضر، تغییر الگوی مصرف از مواد سنتی (تریاک) به مواد پرخطر صنعتی مانند هروئین و شیشه (مت‌آمفتامین) است که آسیب‌های روانی و شناختی شدیدتری به همراه دارد.

آسیب‌های روانی ناشی از جنگ، خوددرمانی‌های غلط و فروپاشی خانواده‌ها از مهم‌ترین عوامل فردی اعتیاد در افغانستان هستند. در سطح کلان، بیکاری و فقر و قبـح‌زدایی فرهنگی از اعتیاد، به گسترش آن دامن زده است.

اگرچه تلاش‌هایی برای جمع‌آوری اجباری معتادان و منع کشت خشخاش صورت گرفته، اما سیستم درمانی به‌طور عمده به سم‌زدایی محدود مانده و در حوزه‌ی بازتوانی شغلی و اجتماعی دچار ضعف جدی است. این خلأ، خطر بازگشت افراد به چرخۀ اعتیاد را افزایش داده و توسعۀ پایدار افغانستان را با مانع مواجه ساخته است.

مفهوم‌شناسی

اعتیاد، حالتی است که در آن، فرد به‌دلایل روانی در کنترل اعمال خود دچار ضعف اراده شده و آن عمل را به‌صورت مستمر انجام می‌دهد. اعتیاد به مواد مخدر نیز یک نوع بیماری روانی ناشی از وابستگی شدید به مصرف مواد مخدر شیمیایی، طبیعی و مشتقات آن است که کارکرد و فعالیت‌های مغز را مختل کرده و موجب بروز اختلالات هیجانی‌ و ذهنی، افسردگی، رفتار نامناسب و پرخاشگری در مصرف‌کننده می‌شود.

از این منظر، اعتیاد یک بیماری مزمن، پیشرونده و حتی کشنده است که در مدارهای مربوط به پاداش و انگیزه در حافظه و مغز اختلال ایجاد می‌کند. این اختلال‌ها موجب تغییراتی در ویژگی‌های جسمی، روانی و اجتماعی فرد معتاد می‌شود.

اعتیاد در افغانستان به‌عنوان یک آسیب اجتماعی-روانی و بحران بهداشتی فراگیر (سونامی خاموش)، محصول ساختارهای بیمار سیاسی، فقر مزمن و نهادینه‌شدن اقتصاد تولید و توزیع مواد در بطن جامعه است.

تاریخچه اعتیاد در افغانستان

ریشه‌های کهن و آغاز مصرف مدرن

در سبک زندگی سنتی افغانستان، استفاده از مواد مخدر بیشتر جنبۀ درمانی و تسکینی داشت و به‌شکل امروزی به‌عنوان یک آسیب اجتماعی شناخته نمی‌شد. اما نقطه عطف این دگرگونی، از دوران سلطنت ظاهرشاه آغاز شد. در این دوره بود که مصرف مواد روان‌گردان، از مصارف محدود سنتی فراتر رفته و به‌شکل اعتیادگونه و فراگیرتر در بطن جامعه ریشه دواند. این گسترش اولیه، پیش‌درآمدی بر بحران‌های آینده بود که با ناآرامی‌های سیاسی تشدید شد.

دروان تجاوز اتحاد جماهیر شوروی سابق و اقتصاد جنگ

مقطع حیاتی دیگر، دوران جهاد علیه شوروی بود. در این دوره، تولید مواد مخدر از یک فعالیت حاشیه‌ای به یک الزام اقتصادی جنگ تبدیل شد. گروه‌های جهادی، برای تأمین مالی جنگ و نیازهای لجستیکی خود، به کشت خشخاش و تولید تریاک روی آوردند. این رویکرد، اقتصاد مواد مخدر را به یکی از ارکان اصلی حیات سیاسی و اجتماعی تبدیل کرد و دسترسی به مواد مخدر را برای شهروندان آسان‌تر ساخت.

دوره جمهوری اسلامی افغانستان

روند گسترش تولید و مصرف، در دورۀ حاکمیت اول امارت اسلامی شدت بیشتری پیدا کرد و تا سقوط جمهوری اسلامی افغانستان و بازگشت دوم طالبان ادامه یافت. با تشدید فعالیت‌های مربوط به اقتصاد مواد مخدر، که سودآوری هنگفتی را به دنبال داشت، مصرف این مواد در میان مردم افغانستان نیز روندی صعودی و نگران‌کننده به خود گرفت. این تسلسل تاریخی نشان می‌دهد که اعتیاد در افغانستان تنها یک مشکل فردی نیست، بلکه یک عوارض جانبی مزمن از عدم ثبات سیاسی و نهادینه‌شدن اقتصاد جنگ در سبک زندگی مردم این سرزمین است.

دوره دوم حاکمیت امارت اسلامی

وضعیت اعتیاد در افغانستان در دوران حاکمیت طالبان (پس از ۲۰۲۱) با تناقضی جدی همراه بوده است. این گروه با صدور فرمان رسمی منع کشت خشخاش، مبارزه‌ای جدی با تولید تریاک آغاز کرد که منجر به کاهش چشمگیر کشت آن شد. با این حال، گزارش‌ها حاکی از آن است که آمار کلی معتادان پایین نیامده و بحران تغییر ماهیت داده است: الگوی مصرف به‌شدت از مواد افیونی سنتی (مانند تریاک) به سمت مواد محرک صنعتی پرخطر تغییر کرده است. این دگرگونی، چالش‌های درمانی و اجتماعی مربوط به اعتیاد را پیچیده‌تر و حادتر کرده است.

انواع اعتیاد به مواد مخدر در افغانستان

انواع مواد مخدر در افغانستان، با توجه به پیشینۀ تولید و تغییرات اخیر در الگوی مصرف، به دو دستۀ سنتی و صنعتی تقسیم می‌شوند. افغانستان از لحاظ تاریخی به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ تریاک و هروئین در جهان مطرح بوده، اما در سال‌اخیر مصرف مواد مخدر صنعتی افزایش چشمگیر یافته است:

مواد مخدر سنتی و افیونی

• تریاک: استعمال آن در شهرهای مرزی افغانستان و سپس در سایر نقاط رواج پیدا کرده و افغانستان در طول چند دهۀ اخیر به‌عنوان تأمین‌کنندۀ بخش عظیمی از تریاک مصرفی جهان مطرح است؛
• شیره و سوختۀ تریاک: استعمال این ماده نیز در کنار تریاک در این کشور رواج یافته است؛
• حشیش یا چرس: سابقۀ استعمال این ماده نیز در افغانستان در کنار تریاک از دیرباز ذکر شده است؛

با توجه به کشت خشخاش که منبع اصلی انواع مواد مخدر است و تبدیل شدن افغانستان به بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ تریاک و هروئین در جهان، این دو ماده (تریاک و هروئین) محور اصلی معضل مواد مخدر در این کشور محسوب می‌شوند.

مواد مخدر صنعتی

بر اساس گزارش‌هایی که با حمایت برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) تهیه شده و مورد توجه رسانه‌های داخلی قرار گرفته، الگوی مصرف مواد مخدر در افغانستان دستخوش تغییرات نگران‌کننده‌ای شده است.‌‌‌ برای مثال مصرف شیشه (مت‌آمفتامین) به تدریج جای مواد سنتی را گرفته است. این مادۀ محرک صنعتی در سال‌های اخیر شاهد رشد چشمگیر در مصرف بوده و بر نگرانی‌ها افزوده است.

مواد مخدر صنعتی، به‌ویژه شیشه، دارای عوارض بسیار شدیدتری نسبت به مواد سنتی هستند. این مواد آسیب‌های جدی و گسترده‌ای را به همراه دارند که عبارتند از: اعتیاد حاد، مسمومیت، بیماری‌های عفونی، افسردگی و آسیب‌های روانی و جسمی شدید. این تغییر در الگوی مصرف، فشار مضاعفی بر سیستم درمانی و بهداشتی افغانستان وارد کرده و مبارزه با اعتیاد را پیچیده‌تر ساخته است.

آمار اعتیاد در افغانستان

آمار الگوهای مصرف مواد مخدر (۱۳۸۴-۱۳۸۸ش)

تحقیقات آماری نشان داده است که علی‌رغم محدودیت­‌های قانونی و اجتماعی، الگوهای متفاوتی از افزایش مصرف مواد مخدر در افغانستان وجود داشته است. اولین نظرسنجی که در ۲۰۰۵م در مورد مصرف مواد مخدر در افغانستان انجام شد، به‌صورت تخمینی نشان داد که ۸.۳درصد از تمام گروه­‌های سنی مردم افغانستان از مواد مخدر استفاده می­‌کرده‌اند و در میان اقسام مواد مخدر، شایع‌ترین مواد مصرفی آن، حشیش، تریاک، هروئین و انواع قرص‌­ها و مواد مخدر دارویی بوده است.

در ۲۰۰۹م یک بررسی دیگر نشان داد که ۸درصد از جمعیت این کشور از میان سنین ۱۵ تا ۶۴ ساله، مواد مخدر مصرف می‌کنند؛ از ۲۰۰۵م تا‌‌‌ ۲۰۰۹م ۵۳درصد افزایش در تعداد مصرف‌کنندگان دایمی تریاک و ۱۴۰ درصد افزایش در تعداد مصرف‌کنندگان هروئین وجود داشته است.

تحولات‌‌‌ آماری و دگرگونی الگوی مصرف مواد مخدر

اعتیاد در افغانستان در سال‌های ۱۴۰۳ تا ۱۴۰۴ش، یک بحران پیچیدۀ اجتماعی و بهداشتی را نشان می‌دهد که نه تنها از نظر تعداد، بلکه از لحاظ تغییر نوع مواد مصرفی نیز نگران‌کننده توصیف شده است:

• تعداد تقریبی معتادان: آمار سازمان جهانی صحت نشان می‌دهد که حدود ۴ میلیون نفر در افغانستان (نزدیک به ۱۰ درصد از کل جمعیت) از اختلالات ناشی از مصرف مواد مخدر رنج می‌برند.
• دگرگونی نوع مواد: این گزارش‌ها حاکی از آن است که اگرچه مصرف مواد سنتی در مقایسه با گذشته کاهش یافته، اما استفاده از مواد افیونی پرخطر مانند هروئین و مواد محرک صنعتی همچون شیشه (مت‌آمفتامین) به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کرده است.

اقدامات جمع‌آوری و چالش‌های بازتوانی

در پاسخ به این بحران، مقامات رسمی افغانستان (طالبان) تلاش‌های برای مدیریت معتادان متجاهر آغاز کرده‌اند:

• درمان متمرکز: وزارت صحت عامه (بهداشت) اعلام کرده است که در یک دورۀ شش ماهه (منتهی به سنبلۀ ۱۴۰۴ش)، ۴۲ هزار و ۶۸۳ نفر از مبتلایان به مواد مخدر در مراکز درمانی تحت تداوی قرار گرفته‌اند.
• جمع‌آوری فراگیر: معینیت مبارزه با مواد مخدر در اواخر ۱۴۰۲ش از گردآوری نزدیک به ۱۰۰ هزار معتاد خبر داد و این روند در سال ۱۴۰۳ش نیز ادامه یافته است.
• خطر بازگشت: با وجود هزینه‌های هنگفت (نزدیک به یک میلیارد افغانی سالانه)، کارشناسان هشدار می‌دهند که فقر، بیکاری و فقدان حمایت روانی و کاری پس از ترک اعتیاد، خطر بازگشت افراد به چرخۀ اعتیاد را جدی نگه می‌دارد و بر پیچیدگی بازگشت به سبک زندگی سالم می‌افزاید.

عوامل و زمینه‌های اعتیاد در افغانستان

زمینه‌های فردی و چالش‌های روان‌شناختی

در سطح فردی، گرایش به اعتیاد با جراحت‌های روانی ناشی از جنگ‌های داخلی طولانی‌مدت درآمیخته است. آثاری چون افسردگی، روان‌پریشی حاصل از معلولیت، خصومت، کینه‌های انباشته‌شده و حس انتقام‌جویی، زمینه‌ساز فرار از واقعیت شده‌اند. از دیگر عوامل تأثیرگذار بر انحراف در سبک زندگی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• باورهای غلط: این باور که مواد مخدر می‌توانند به‌عنوان دارو یا نوعی خوددرمانی برای تسکین آلام روانی استفاده شوند؛
• خانواده: ناسازگاری‌ها، اختلالات رفتاری و از هم گسیختگی خانواده، که نتیجۀ روش‌های نامناسب تربیتی است؛
• بحران هویت و مالی: اعتمادبه‌نفس پایین و اضطراب ناشی از فقر شدید و بیکاری که تأمین مالی خانواده را مختل کرده است؛
• انحرافات رفتاری: ستیزیه‌جویی، داشتن شخصیت ضداجتماعی و تضعیف باورهای اسلامی، ارزش‌های مذهبی و اخلاقی فرد.

عوامل فرهنگی و هنجارهای پذیرفته‌شده اجتماعی

در برخی مناطق افغانستان، اعتیاد از یک آسیب اجتماعی به امری پذیرفته‌شده تبدیل شده است؛ زیرا سبک زندگی ناشی از سنت‌ها و هنجارهای حاکم بر قبیله با فعالیت‌هایی مانند کاشت، برداشت و تجارت فرآورده‌های مخدر درآمیخته است. این امر سبب قبح‌زدایی از مواد مخدر و اعتیاد شده، به‌گونه‌ای که شهروندان در هر ردۀ سنی به دسترسی آسان و ارزان به انواع مواد مخدر دست یافته‌اند. همچنین:

• خلاء فعالیت‌های جایگزین: فقدان برنامه‌های فرهنگی و تفریحی مناسب برای جوانان؛
• کمبود زیرساخت‌های درمانی: دسترسی محدود به امکانات بهداشتی، درمانی و خدمات آموزشی برای آگاهی‌بخشی از مخاطرات اعتیاد و پیشگیری؛
• نفوذ اجتماعی: تقلید و اثرپذیری جوانان از بزرگان در قالب سلسله مراتب اجتماعی که خود زمینه‌ساز گرایش به مصرف است.

زمینه‌های سیاسی و امنیتی در مدیریت کلان

بستر سیاسی و امنیتی افغانستان محیط مساعدی برای رشد تجارت مواد مخدر فراهم کرده است. ناکارآمدی حاکمیت در مدیریت کلان سیاسی، ناتوانی در ارائه خدمات شهروندی و فقدان چشم‌انداز مثبت به آینده در مردم، به یأس دامن زده است. از دیگر عوامل سیاسی و امنیتی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ضعف حاکمیت قانون: عدم اجرای قاطع قوانین مبارزه علیه فعالیت‌ها و جرایم مربوط به مواد مخدر؛
• خشونت و فساد: خشونت فزاینده ناشی از تقابل‌های سیاسی و قومی و فساد گسترده در دستگاه اداری که راه را برای نفوذ مافیای بین‌المللی به‌منظور بهره‌برداری و انتفاع از تجارت مواد مخدر هموار کرده است؛
• مداخلۀ خارجی: مداخلۀ عوامل خارجی در برنامه‌ها و روندهای قانونی به‌دلیل اثرات سیاسی-امنیتی آن بر تحولات منطقه که رونق فعالیت‌های مربوط به مواد مخدر را تقویت می‌کند.

عوامل محیطی و اقتصادی تأثیرگذار بر معیشت

زمینه‌های محیطی و اقتصادی این معضل به محیط زندگی و تعامل روزمره فرد گره خورده است:

• مجاورت جغرافیایی: زندگی و تعامل در مناطقی که فعالیت‌های مربوط به بهره‌برداری از مواد مخدر، یا کارگاه‌های فرآوری مواد مخدر مصنوعی و هروئین در آن صورت می‌گیرد. همچنین زندگی در اماکن متراکم شهرها، کمپ‌های مهاجرتی و مجاورت با مناطق معتادنشین، تعامل با افراد معتاد را ناگزیر می‌سازد.
• اقتصاد غیرقانونی: سودآوری هنگفت ناشی از بهره‌برداری و قاچاق مواد مخدر در افغانستان به گروه‌های شورشی و تروریستی دسترسی گسترده به منابع پولی داده و از آن در نفوذ سیاسی، پول‌شویی و فساد اداری سازمان‌یافته بهره می‌گیرند.
• بیکاری و فقر: فقر و بیکاری جوانان، آنان را مجبور به جذب‌شدن در گروه‌های کجرو اجتماعی و مافیایی برای تأمین زندگی خود و خانواده می‌کند.
• چالش‌های زنان: در مورد زنان، افزون بر عوامل فوق، خشونت خانوادگی در افغانستان، طلاق و از هم‌گسیختگی خانوادگی و فشارهای ناشی از نابرابری جنسیتی در افغانستان نیز به‌عنوان عوامل کلیدی گرایش به اعتیاد اضافه شده است.

توزیع جمعیتی اعتیاد در افغانستان

بر اساس گزارش پژوهشگران، مصرف انواع مواد مخدر و دیگر مشتقات آن امروزه در میان جمعیت­‌های مختلف افغانستان در میان مردان و زنان در رده‌های سنی متفاوت بزرگسالان، جوانان و حتی نوجوانان و کودکان و در مناطق مختلف شهری و روستایی به‌روشنی قابل مشاهده است که هر کدام عوامل و آثار متفاوت خود را دارد.

مردان معتاد

بر اساس گزارش‌ و آمار نهادهای بین‌المللی، گرایش و مصرف مواد مخدر در میان مردان افغانستان روند فزاینده داشته است. مردان به‌دلیل بر دوش گرفتن بار خانواده، ناگزیر از پذیرش هر نوع فعالیت اقتصادی هستند؛ از همین‌رو بیشتر در معرض گرایش و ابتلا به مواد مخدر بوده است.

زنان معتاد

براساس گزارش‌ها بیشتر از ۱ میلیون‌‌‌ معتادان افغانستان را زنان و کودکان تشکیل می‌دهد. در ۲۰۰۵م اولین بررسی رسمی دربارۀ میزان مصرف مواد مخدر در افغانستان، نشان داد که ۱۲۰۰۰۰ زن، معتاد هستند و در سال ۲۰۱۵م بررسی رسمی دولت افغانستان گزارش می‌دهد که ۸۵۰۰۰۰ زن افغانستانی مصرف‌کنندۀ مواد مخدر بوده‌اند.

بر اساس گزارش رسانه‌ها، در میان زنان مصرف‌کننده، ۷۸درصد، به فرزند و یا دیگر اعضای خانواده خود تریاک داده‌اند. زنانی که مصرف‌کنندۀ مواد مخدر هستند، بیشتر از میان زنان بیوه، مطلقه و با تحصیلات پایین بوده‌اند. خوددرمانی یکی از عوامل گرایش اعتیاد زنان به شمار می‌آید. ۶۹% از زنان معتاد، اظهار داشته‌اند که اولین بار از مواد مخدر به‌عنوان دارو استفاده کرده‌اند.

با توجه به فرهنگ سنتی حاکم بر افغانستان، مصرف مواد مخدر در پوشش درمانی و دارویی و این شیوۀ اعتراف، از نظر اجتماعی قابل قبول‌تر از دیگر شیوه­‌های مصرف است و به این روش موجه می­‌سازد که مصرف برای اهداف درمانی بوده است. همچنین بیش از نیمی از زنان مصرف‌کننده اظهار داشتند که اولین‌بار با دعوت یکی از اعضای نزدیک خانواده، به‌ویژه شوهر، مواد مخدر را مصرف کرده‌اند و نیمی از زنانی که مصرف مواد خود را اظهار داشتند، بی‌کار بوده‌اند.

زنان در افغانستان در تولید تریاک نیز نقش مهمی ایفا می­‌کنند و این فعالیت در کنار سایر تولیدات مانند قالی‌بافی، درآمد اصلی خانوار را تشکیل می‌دهد. امروزه در نقاط مختلف شهرهای افغانستان، زنان مصرف‌کننده مواد مخدر به آسانی مشاهده می‌شوند. زنانی که شاغل و مصرف‌کننده بودند، به‌صورت عمده به مشاغل قالی­‌بافی، گل‌دوزی و کشاورزی مشغول بوده‌اند. طبق این گزارش میان نوع مشاغل و اعتیاد رابطۀ مثبت برقرار است.

کودکان معتاد

مطالعات مصرف مواد مخدر در ۲۰۰۵م نشان داده است که ۶۰۰۰۰ کودک مصرف‌کننده مواد مخدر در افغانستان وجود داشته است، در حالی که در سال ۲۰۱۵م این رقم به ۱۱۰۰۰۰ افزایش یافت. بر اساس این گزارش ۹۰٪ کودکان توسط عوامل محیطی، در معرض اعتیاد به مواد مخدر قرار گرفته‌اند یا توسط مراقبان‌شان به آنها دارو داده شده است.

تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف مواد مخدر و دیگر داروهای روان‌گردان در سنین پایین، منجر به اختلالات زیادی در کودکان شده و امکان آسیب­‌های شدید به رشد مغزی و جسمی کودکان از این ناحیه وجود دارد. در کنار عوامل و زمینه‌های کلی، آسیب­‌های عمیق روحی و جسمی ناشی از جنگ و دیگر جراحت‌های روانی ناشی از مشکلات اجتماعی از عوامل گرایش کودکان به اعتیاد بیان شده است.

از کودکان مصاحبه‌شده در افغانستان، ۴.۸۲% درصد اظهار داشته‌اند که حداقل تجربۀ یک رویداد مربوط به جنگ را در طول زندگی خود داشته‌اند. افزون بر این، ۳.۱۰ درصد از کودکان ۵ تا ۱۴ ساله کودکان درگیر کارهای سخت هستند. ۴.۷۴ درصد از کودکان ۲ تا ۱۴ ساله با خشونت و یا تنبیه بدنی غیرقابل تحمل مجازات شده‌اند. هم اکنون کودکانی که در پی درمان اعتیاد خود هستند، از مشکلات اجتماعی و روانی شدید رنج می­‌برند.

آثار و پیامدهای اعتیاد در افغانستان

اعتیاد در افغانستان نه تنها یک بحران بهداشتی، بلکه عاملی تخریب‌کننده در مقیاس فردی و اجتماعی است که آثار و آسیب‌های بی‌شماری را بر سلامت عمومی، ساختار خانواده، اقتصاد ملی و جایگاه بین‌المللی کشور به همراه داشته است.

آثار بهداشتی و بحران سلامت عمومی

پیامدهای اعتیاد بر سلامت جسم و روان مصرف‌کنندگان بسیار گسترده بوده است. تحقیقات نشان می‌دهد که افراد مبتلا به اعتیاد بیش از سایر شهروندان در معرض ابتلا به بیماری‌های قلبی، ریوی، سرطان، هپاتیت، بیماری‌های پوستی، اختلالات بینایی و شنوایی و انواع بیماری‌های روانی و اختلالات شناختی قرار دارند. این آسیب‌ها در بزرگسالان نمود شدیدتری دارد.

• خطر ابتلا به ایدز (HIV): با توجه به پایین‌بودن سطح آگاهی عمومی در مورد بیماری‌های مقاربتی و تزریق مواد، گسترش ویروس HIV (ایدز) در بین معتادان تزریقی یک خطر جدی برای سلامت جامعۀ افغانستان محسوب می‌شود. بر اساس مطالعه‌ی ۲۰۰۶م بانک جهانی، حداقل ۳درصد از معتادان تزریقی در کابل به ویروس HIV مبتلا بوده‌اند؛ این امر اعتیاد به مواد مخدر و HIV را «سونامی خاموش» افغانستان می‌نامد.
• مسیرهای انتقال: عواملی نظیر استفاده از سوزن، سرنگ و تجهیزات تزریق آلوده، و همچنین مقاربت جنسی پرخطر در میان معتادان، خطر انتشار HIV، هپاتیت و سایر بیماری‌های مسری از طریق خون به دیگر افراد جامعه را تشدید می‌کند.

آثار فرهنگی، اخلاقی و فروپاشی خانواده

از منظر فرهنگی و اخلاقی، اعتیاد باعث تضعیف انسجام اجتماعی و افزایش ناهنجاری‌های رفتاری در افغانستان شده است:

• افزایش ناهنجاری‌ها: افزایش ناامنی و خشونت در فضای اجتماعی، گسترش انواع فحشا و منکرات، بی‌مبالاتی، و افزایش جرایمی نظیر سرقت، آدم‌ربایی و پرخاشگری از پیامدهای مستقیم این معضل بوده است؛
• رویدادهای ناگوار: رویدادهای زیان‌بار مانند آتش‌سوزی‌های بزرگ و تصادفات نیز اغلب ناشی از اختلالات شناختی مصرف‌کنندگان مواد مخدر گزارش شده است؛
• نقش زن و فروپاشی خانواده: با توجه به اهمیت جایگاه زن در استواری خانواده و تربیت فرزند در فرهنگ افغانستان، اعتیاد زنان به‌عنوان یکی از عوامل اصلی فروپاشی خانواده شناخته می‌شود. در افکار عمومی سنتی، زنان مصرف‌کننده نسبت به مردان بیشتر محکوم و مطرود شده و همین امر بار سنگین روانی مضاعفی را بر آن‌ها تحمیل می‌کند که یکی از عوامل تشدیدکنندۀ اعتیاد در این قشر است. مشکلات ناشی از مصرف مواد مخدر توسط زن، که به‌طور معمول نقطۀ مرکزی اتکا و استواری کانون خانواده به شمار می‌آید، کل بنیان خانواده را با خطر جدی مواجه می‌سازد.

پیامدهای اقتصادی و چالش‌های توسعه

اعتیاد و تجارت مواد مخدر توسعۀ افغانستان را با چالش‌های بنیادی مواجه ساخته است. این آثار زیان‌بار بر پیکر اقتصاد ملی شامل موارد زیر است:

• هزینه‌های مستقیم و پنهان: تضعیف اقتصاد ملی به‌دلیل هزینه‌های بالای تأمین مواد مخدر توسط مصرف‌کنندگان، هزینه‌های سنگین درمان و نگهداری معتادان و هزینه‌های مربوط به تصادفات و کاهش راندمان کاری کارکنان؛
• هزینه‌های مبارزه: هزینه‌های هنگفتی که صرف مبارزه با تمامی فعالیت‌های مرتبط با مواد مخدر می‌شود، از جمله هزینه‌های دستگاه قضایی و نظامی، و همچنین هزینه‌های مربوط به مطالعه، تحقیق و برگزاری سمینارها و کلاس‌های آموزشی.

آثار بین‌المللی و تضعیف اعتبار افغانستان

شیوع اعتیاد، پیامدهای منفی بر جایگاه افغانستان در جامعه جهانی و تعاملات فرامرزی داشته است:

• کاهش اعتبار: تضعیف اعتبار و حیثیت افغانستان در سطح بین‌المللی به‌عنوان یک معضل جهانی؛
• تخریب وجهه: تخریب وجهه‌ی شهرها و فضاهای جمعی برای فعالیت‌هایی نظیر گردشگری؛
• جرایم فرامرزی: گسترش فرامرزی دامنۀ جرایم و دیگر آثار مربوط به فعالیت‌های مواد مخدر، که به نوبۀ خود هزینه‌های امنیتی و سیاسی برای کشور به همراه دارد.

سیاست­‌های کاهش اعتیاد در افغانستان

سیاست‌های کاهش اعتیاد در افغانستان ‌به‌طور عمده بر رویکردهای اجرایی-امنیتی، درمانی و پیشگیری محدود متمرکز بوده است. با توجه به حکومت کنونی و منابع محدود، این سیاست‌ها در سه محور اصلی اجرا می‌شوند:

رویکردهای اجرایی و درمانی

سیاست‌های کاهش اعتیاد به طور عمده بر مداخلۀ مستقیم با معتادان متمرکز است:

جمع‌آوری، تفکیک و درمان اجباری

• جمع‌آوری معتادان متجاهر: تمرکز اصلی بر گردآوری اجباری معتادانی است که در سطح شهرها و در ملأ عام حضور دارند. این اقدام با هدف پاکسازی فضاهای عمومی و فراهم‌کردن زمینه‌ی درمان صورت می‌گیرد.
• ایجاد مراکز درمانی: معتادان جمع‌آوری‌شده به مراکز درمانی بزرگ مانند شفاخانه‌ی ۴۰۰۰ بستر (در کابل) یا مراکز درمانی ولایتی منتقل می‌شوند. هدف در این مراکز، سم‌زدایی و ترک اعتیاد است؛
• تفکیک و طبقه‌بندی: تلاش می‌شود تا معتادان بر اساس شدت اعتیاد و نوع مواد مصرفی (سنتی یا صنعتی) تفکیک و خدمات درمانی متناسب به آنها ارائه شود.

بازپروری و حرفه‌آموزی

• آموزش‌های فنی و حرفه‌ای: برنامه‌هایی برای ارائه آموزش‌های فنی و حرفه‌ای (مانند خیاطی، نجاری یا برق‌کاری) در کنار درمان پزشکی، با هدف آماده‌سازی افراد برای بازگشت به بازار کار و پیشگیری از عود در نظر گرفته شده است.
• مدیریت هزینه‌ها: طالبان اعلام کرده است که بودجه‌ای (نظیر نزدیک به یک میلیارد افغانی سالانه در یک دوره) برای مدیریت این مراکز و پوشش هزینه‌های درمانی اختصاص می‌دهد.

رویکردهای امنیتی و مقابله با عرضه

از آنجا که افغانستان همچنان منبع اصلی تولید مواد افیونی است،‌ در حال‌حاضر سیاست‌های امنیتی و قضایی در کانون مبارزه قرار دارد:

منع کشت و تولید

• فرمان منع کشت خشخاش: در آوریل ۲۰۲۲م (حمل ۱۴۰۱ش)، فرمان رسمی منع کشت‌‌ از سوی رهبر طالبان خشخاش صادر شد. سیاست‌های امنیتی بر اجرای قاطع این فرمان و نابودی مزارع خشخاش متمرکز شده است.
• تخریب کارخانه‌های تولید مواد: اجرای عملیات علیه کارگاه‌های تولید مواد مخدر صنعتی (مانند شیشه) و مراکز فرآوری هروئین برای کاهش تولید و عرضه.

مبارزه با قاچاق و شبکه‌های مافیایی

• نظارت بر مرزها و مسیرها: تشدید کنترل‌ها در مرزها و مسیرهای ترانزیتی اصلی برای جلوگیری از قاچاق مواد مخدر به کشورهای همسایه و بین‌المللی؛
• برخورد قضایی: سیاست برخورد شدید با قاچاقچیان بزرگ و شبکه‌های مافیایی مرتبط با تجارت مواد مخدر و ارجاع پرونده‌ها به نهادهای عدلی و قضایی.

سیاست‌های پیشگیری و بازگشت به زندگی

در مقایسه با رویکردهای اجرایی، سیاست‌های پیشگیری و بازتوانی اجتماعی ضعیف‌تر و محدودترند:

• نقش مدارس و مساجد: استفاده از نهادهای مذهبی و آموزشی برای افزایش آگاهی عمومی در مورد مضرات اعتیاد و ترویج ارزش‌های اخلاقی و مذهبی به‌عنوان مانعی در برابر مصرف مواد مخدر؛
• نقش رسانه‌ها: استفاده از رسانه‌های داخلی برای پوشش اخبار مربوط به جمع‌آوری معتادان و بازگشت بهبودیافتگان به جامعه، با هدف ایجاد قبح اجتماعی برای اعتیاد.

چالش‌های بازتوانی اجتماعی

بزرگ‌ترین خلأ در سیاست‌های اعتیادزدایی افغانستان، نبود یک سیاست مؤثر و فراگیر برای بازتوانی اجتماعی و شغلی است. تحلیل‌ها نشان می‌دهند که:

• فقدان شغل: بدون تأمین مالی و شغلی برای افراد بهبودیافته، خطر عود به اعتیاد بالا‌‌ است؛ زیرا فقر و بیکاری از دلایل ریشه‌ای اعتیاد در این کشور محسوب می‌شود؛
• حمایت خانواده: نیاز به ایجاد مکانیزم‌هایی برای حمایت خانواده‌ها در پذیرش مجدد فرد بهبودیافته و نظارت اجتماعی بر او احساس می‌شود، اما این تلاش‌ها هنوز ساختارمند و کافی نیست.

نقش قدرت‌های غربی در گسترش اعتیاد در افغانستان

نهادینه‌سازی فرهنگ کشت پر سود و تضعیف معیشت سنتی

سبک زندگی کشاورزی سنتی مردم افغانستان، تحت تأثیر اقتصاد جنگ و سیاست‌های خارجی، دستخوش دگرگونی شد. با فروپاشی ساختارهای رسمی در دوران جنگ شوروی (۱۳۶۴ش) و پس از حضور کشورهای غربی در افغانستان بعد از ۲۰۰۱م کشت خشخاش به‌عنوان یک الزام اقتصادی جنگی و یک کشت پر سود نهادینه شد. این فرآیند، محصول مستقیم سیاست‌هایی بود که سودآوری کلان را بر ثبات معیشت پایدار ترجیح داد. در نتیجه، بسیاری از خانواده‌ها برای بقا در شرایط جنگی و فقر، به این چرخۀ پرسود کشیده شدند که این خود به قبول فرهنگی مواد مخدر و دسترسی آسان به آن در بطن جامعه منجر شد.

اقتصاد مواد مخدر، ابزاری برای تثبیت حضور و مدیریت بحران

از منظر جامعه‌‌شناسی سیاسی، حجم بالای تولید مواد مخدر به یک ابزار استراتژیک برای قدرت‌های خارجی تبدیل شد. این حجم عظیم تولید که در دوران حضور نظامی آمریکا و ناتو بیش از ۱۰۰ برابر افزایش یافت و اغلب در مناطق تحت نفوذ آنان (نظیر هلمند) صورت می‌گرفت، شک و تردیدها را به سمت عدم مبارزه عمدی سوق داد. سود کلان حاصل از این تجارت (میلیاردها دلار)، علاوه‌بر تغذیۀ شبکه‌های اطلاعاتی و نظامی، به واشنگتن اجازه داد تا منابع مالی تروریست‌ها را مدیریت کند و به بهانۀ مبارزه با این تروریسمِ وابسته به مواد مخدر، حضور نظامی خود را تثبیت کند. این رویکرد، امنیت انسانی و سلامت جامعه را قربانی منافع استراتژیک و سود اقتصادی کرد.

تسهیل مسیرهای ترانزیت و گسترش جهانی آسیب

حجم بی‌سابقۀ تولید تریاک و هروئین (که در ۲۰۱۷م به ۹ هزار تن رسید)، مستلزم یک شبکه‌ی لجستیکی فرامرزی قوی بود. نفوذ قدرت‌های خارجی در این حوزه، به‌شکل تسهیل ترانزیت از طریق فرودگاه‌های نظامی بدون بازرسی، مسیرهای انتقال هوایی مواد مخدر به اروپا و آمریکا را هموار کرد. این عمل، نشان‌دهندۀ یک نقش فعال در تبدیل افغانستان از یک تولیدکنندۀ محلی به مهم‌ترین منبع مواد مخدر جهان بود. این موضوع، نه تنها سبب تضعیف وجهه و اعتبار بین‌المللی افغانستان شد، بلکه سلامت و امنیت کشورهای همسایه (مانند ایران و روسیه) را نیز به‌طور مستقیم تحت تأثیر قرار داد.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «آسیب‌های اخلاقی و مواد مخدر»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1396ش.
• «اشغالگران 5 میلیون افغانستانی را به اعتیاد مبتلا کردند»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1401ش.
• «افزایش مصرف هروئین و شیشه در افغانستان؛ ۲۷ هزار معتاد پرخطر، نیمی بی‌سواد»، وب‌سایت ایراف، تاریخ درج مطلب: ۷ تیر ۱۴۰۴ش.
• «افغانستان استراتژی جدید برای مبارزه با مواد مخدر تدوین می‌کند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1383ش.
• «افغانستان و اقتصاد تریاک»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1402ش.
• «اعتیاد به مواد مخدر چالشی بین‌المللی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 11 خرداد 1382ش.
• پن، آدم و دیگران، مواد مخدر و توسعه در افغانستان، تحلیل پالیسی ملی و بازیگران، واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان، نهاد انکشافی بین‌المللی سویدن، ترجمه عزیزالله اسفندیاری، سال 1400ش.
• «تحولات جدید در صنعت مواد مخدر افغانستان: از تولید تا قاچاق»، وب‌سایت روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۴۰۳ش.
• «تخریب بیش از ۶۲ کارخانه تولید مواد مخدر در مرکز افغانستان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۶ دی ۱۴۰۱ش.
• روزنهان، دیوید و سلیگمن، مارتین، آسیب‌شناسی روانی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، ارسباران، ۱۳۷۹ش.
• «سازمان ملل: افغانستان بیش‌ترین کشت تریاک را در 2022 داشت»، خبرگزاری طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1382ش.
• «سالانه نزدیک به یک میلیارد افغانی برای درمان معتادان هزینه می‌شود»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۲ دی ۱۴۰۲ش.
• سروش، عزیزالله «عوامل اعتیاد به مواد مخدر»، روزنامه ملی انیس، تاریخ درج مطلب: 19 نوامبر 2023م.
• «سیاست طالبان در ممنوع کردن تولید تریاک تا کی دوام می آورد؟ /کاهش ۹۲ درصدی درآمد کشاورزان افغان در سال ۲۰۲۳»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۵ بهمن ۱۴۰۲ش.
• «سیر صعودی تولید مواد مخدر در افغانستان»، وب‌سایت جهان امروز، تاریخ درج مطلب: ۲۶ مرداد ۱۳۹۶ش.
• سیفی، آناهیتا و فضلی، رز، «اقدامات آمریکا در گسترش تجارت مواد مخدر در افغانستان و رویکردهای رسانه‌ای به آن»، پژوهشنامه رسانه بین‌الملل، سال سوم، شماره اول، پاییز 1397ش.
• شاملو، سعید، بهداشت روانی، تهران، رشد، ۱۳۷۸ش.
• شاه‌آبادی، اکبر زارع و فیروزی، سیدمحمد، «عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش به مواد مخدر در بین جوانان شهرکابل»، دو فصلنامه علمی پژوهشی، سال نهم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1391ش.
• «طالبان: بیش از ۸۰ هزار معتاد مواد مخدر را جمع‌آوری کردیم»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۳ اسفند ۱۴۰۱ش.
• ظهوری، حسینی، «افغانستان و معضل جهانی مواد مخدر»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر. تاریخ درج مطلب: 23 دی 1394ش.
• «معینیت مبارزه با مواد مخدر: نزدیک به ۱۰۰ هزار معتاد را گردآوری کردیم»، خبرگزاری طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آذر ۱۴۰۲ش.
• «مفهوم بیماری اعتیاد چیست؟»، تالار گفتگو، انجمن معتادان گمنام، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1398ش.
• «مقام سازمان جهانی بهداشت: حدود ۴ میلیون تن در افغانستان به اختلال‌های ناشی از اعتیاد گرفتاراند»، وب‌سایت آموز تی وی، تاریخ درج مطلب: ۱۱ تیر ۱۴۰۴ش.
• «مواد مخدر و بیماری‌ها»، وب‌سایت کلینیک ترک اعتیاد و روانپزشکی دی، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1401ش.
• ناصری، سهیلا و دیگران، «عوامل موثر بر اعتیاد زنان»، فصل‌نامه علمی پژوهشی زن و فرهنگ، سال چهارم. شماره شانزدهم. تابستان1392ش.
• «نقش آمریکا در کشت مواد مخدر در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ مشرق، تاریخ درج مطلب: ۸ فروردین ۱۳۹۷ش.
• «وزارت صحت: افغانستان مستعد رشد ویروس HIV ــ ایدز است»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: ۲۸ شهریور ۱۳۹۱ش.
• «وزارت صحت طالبان: بیش از ۴۲ هزار معتاد در شش ماه درمان شدند»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۵ شهریور ۱۴۰۴ش.
• یوسفی، محمدشریف روشن، «بررسی عوامل اعتیاد در افغانستان»، افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1398ش.
• “Squeglia and others، The influence of substance use on adolescent brain development. ” Clinical EEG and neuroscience. Published on Jan،2019
• Shayan and others، “Epidemiology of Drug Use in Herat – Afghanistan”، National Library of Medicine. 14 Apr،2022
• Momand and Jones، “Drug Use Among Women and Children in Afghanistan: The Complexities of An Important Public Health Issue”، Published online 2020 Jan 31.
• “United Nations Office on Drugs and Crime. Drug Use in Afghanistan” 2009 Survey Executive summary. 18، Jun، 2009
• The World Bank، “HIV/AIDS in Afghanistan”، Date Issue، 10 July، 2012