پیش‌نویس:ازدواج در قوم بلوچ

ازدواج در قوم بلوچ؛ آداب و رسوم خاص پیوند زناشویی بین زن و مرد بلوچ.

ازدواج، نماد بلوغ اجتماعیِ زن و مرد بلوچ است. جوان بلوچ با برگزیدن همسر، اولین ‌گام را جهت ورود در اجتماع، بر می‌دارد. مردمان بلوچ، ازدواج را از نظر مذهبی نیز بسیار ارزشمند می‌دانند. مردمان بلوچ به‌منظور تحکیم روابط قومی، بیشتر به ازدواج خویشاوندی گرایش دارند.

جایگاه ازدواج در میان قوم بلوچ

قوم بلوچ دارای جغرافیای فرهنگی مشترک در قلمرو سرزمینی ایران، پاکستان و افغانستان هستند. ازدواج در میان این قوم، همواره دارای اهمیت بوده و ارزش‌های سنتی آن همچنان حفظ شده است. بلوچ‌ها به ازدواج درون طایفه و تیرۀ قومی گرایش داشته و آن را تحکیم‌کنندۀ روابط خویشاوندی و گسترش طایفه می‌دانند. مراسم ازدواج میان بلوچ‌ها آداب سنتی خاصی دارد و با نام جنی‌مردی از آن یاد می‌شود.

همسرگزینی در قوم بلوچ

همسرگزینی در قوم بلوچ با شیوه‌های زیر انجام می‌شود:

1.فامیلی؛ قوم بلوچ از قبایل و طوایف متعددی تشکیل شده است. اعضای هر قبیله و طایفه با یکدیگر خویشاوندی نسبی و سببی دارند و این روابط زمینه‌ساز بقای طوایف بلوچ است. به‌منظور تقویت مبانی قومی، ‌ازدواج‌ها اغلب درون‌گروهی یا درون‌همسری انجام می‌شود و به جز موارد کم، معمولاً از میان خویشاوندان صورت می‌گیرد. بلوچ‌ها اعتقاد دارند که وفا و عهد در روابط خانوادگی و قوم‌وخویش از عهد و وفای دیگران ارزشمندتر است. والدین بلوچ نیز در حفظ این رویه بسیار تعصب و اصرار دارند و سعی می‌کنند حتی‌الامکان برای فرزندان خود همسری از میان خویشاوندان و افراد قبیله خود انتخاب کنند.
2.ناف‌بُری؛ گاهی زنی که دارای فرزند پسر است، ناف دختر نوازدی را می‌بُرَد و او را برای پسر خود نام‌گذاری می‌کند. در این رسم، پسر و دختر در بزرگ‌سالی ملزم به ‌پذیرفتن انتخاب آن زن هستند. وقتی پسر به سن بلوغ رسید، پدر داماد چند مثقال طلا و مقداری پارچه به‌عنوان نشانه، به پدر عروس می‌دهد. دختر و پسر بعد از بلوغ تا زمان عقد اجازۀ حرف زدن با یکدیگر را ندارند.
3.ازدواج عرفی؛ در قوم بلوچ، اگر پسر خواهان حق انتخاب همسر باشد، باید رضایت مادر و سپس رضایت پدر خود را جلب کند. در فرهنگ بلوچ، بزرگ‌ترها و به‌ویژه پدر و مادر از احترام خاصی برخوردار هستند و در موارد بسیار، پسر به‌رغم میل قلبی، مجبور به پذیرش پیشنهاد پدر و مادر می‌شود.

4.نامزدی؛ برخی خانواده‌ها، دختر را در سن کم مانند 6 سال، برای پسر خود نامزد می‌کنند. در این وضعیت، خانوادۀ پسر، دوازده مثقال طلا به خانوادۀ دختر به‌نام نشانه می‌دهند.

5.خون‌بست؛ اگر فردی، کسی از طایفۀ خود یا طایفۀ غیرخود را به قتل رسانده باشد، به‌منظور جلوگیری از گسترش خون‌ریزی، ریش‌سفیدان طایفه، شورا تشکیل داده و برای مقتول خون‌بندی می‌کنند و در کنار خون‌بها، طایفۀ مقتول چهار دختر را به‌دلخواه از فامیل قاتل، به‌زنی می‌گیرند.

6.ازدواج سیاسی؛ در گذشته، سران قوم بلوچ گاهی بر اساس مصلحت‌های سیاسی، همسرگزینی می‌کردند.

سن ازدواج در قوم بلوچ

یک پژوهش انجام شده در سال 1399ش، نشان می‌دهد که سن ازدواج در قوم بلوچ برای پسران 15 تا 20 سال و برای دختران 9 تا 15 سال است.

مراسم جار و بجار

وقتی پسر از خانوادۀ خود اجازۀ ازدواج می‌گیرد، با جمعی از دوستان خود، برای دادن این مژده، به سراغ اقوام خود می‌روند. اقوام پسر با اهدای پول نقد، طلا، گوسفند، شتر، گندم، برنج، آرد، روغن و دیگر اشیای ضروری، از او حمایت می‌کنند و بخش عظیمی از هزینۀ ازدواج را تأمین می‌کنند. گاهی هم پدر مدت‌ها قبل از ازدواج، به‌ بجارگیری از نزدیکان خود اقدام می‌کند. زنان خانوادۀ داماد نیز در مراسمی با نام انتوکیگ که شبیه رسم بجار است، ضمن دادن خبر ازدواج پسر خود به زنان اقوام و اقارب، آنها را برای کمک نیز دعوت می‌کنند.

تهیۀ لوازم ازدواج

در قوم بلوچ، پدر و مادر دختر و پسر بسیار پیش از موعد ازدواج فرزند، اقدام به تهیۀ لوازم عروسی او می‌کنند. مادر عروس وسایل آشپزخانه، لباس‌های سوزن‌دوزی‌شده و زیورآلات را از قبل برای دختر خود آماده می‌کند. پدر پسر هم که عهده‌دار هزینۀ ازدواج پسر خود است، از مدت‌ها قبل، هزینۀ ازدواج را تدارک می‌بیند.

مراسم خواستگاری

پاگدران

اگر دختر از خویشاوندان باشد، به‌ویژه در شیوۀ ناف‌بُری، مراسم خواستگاری بسیار ساده است و خانوادۀ پسر هرساله با دادن هدایایی اگرچه کوچک، دوستی را حفظ می‌کنند؛ اما اگر دختر، خارج از قبیله باشد، توسط خانوادۀ پسر، شخصی به‌عنوان خواستگار که بلوچ‌ها به آن قاصد می‌گویند، انتخاب می‌شود. قاصد پس از تحقیق،‌ با اطلاع والدین زمینه دیدار مختصر دختر و پسر را در منزل همسایه و یا سر نهر و مزرعه، فراهم می‌کند و بعد از پسندیدن آنها، دو طرف تحقیقات بیشتری انجام می‌دهند؛ در صورت رضایت خانوادۀ دختر، مراسم پاگدران (خودمانی کردن) برگزار می‌شود که از این روز دوران نامزدی (دره‌شتاری) شروع می‌شود و ممکن است تا دو سال طول بکشد. در این مدت، تهیۀ لوازم مورد نیاز عروس مانند کفش، لباس و لوازم دیگر به دوش خانوادۀ داماد است. بعد از این داماد به‌تنهایی در خانۀ پدر عروس رفت‌وآمد می‌کند و به پدر عروس در کارها کمک می‌کند؛ اما تا زمان عروسی، دختر سعی می‌کند که در حضور داماد حاضر نشود.

گِندونِن

در این مراسم تعدادی از خانوادۀ پسر با کدخدای محل یا ریش‌سفیدان قبیله، به منزل پدر دختر می‌روند و رسما دختر را خواستگاری می‌کنند. در این مراسم خانوادۀ داماد حلقۀ انگشتر، ساعت و طلا را به‌عنوان نشان به خانوادۀ عروس می‌دهند که به‌ آن حلقه‌کنان می‌گویند. در گذشته مادر یا خواهر بزرگ داماد حلقه را به دست عروس می‌داد؛ اما امروزه این کار را خود عروس و داماد انجام می‌دهند.

هِبَرجنی

در این مراسم خانوادۀ دختر رسما جواب مثبت خود را به خانوادۀ پسر اعلام می‌کند.

بربندمال

در این مراسم، نزدیکان درجه ‌یک داماد و عروس حضور دارند که مهریه، پیش‌کش یا شیربها، هزینه و زمان عروسی معین می‌شود. در صورتی که مبلغ مهریه زیاد باشد، با پادرمیانی مجلس (سهم مجلس، سهم فلان ریش‌سفید)، مهریه از طرف خانوادۀ عروس کم می‌شود. مهریه ممکن است پول ‌نقد، طلا، نخل خرما، شتر و دام باشد. پیش‌کش پول نقدی است که به خانوادۀ عروس داده می‌شود؛ اما در برخی موارد این پیش‌کش بخشیده می‌شود و عروسی به‌شکل بسیار ساده در شب دوم عقد، برگزار می‌شود که به‌ آن عروسی پیغمبری می‌گویند.

طلا در عروسی بلوچ بسیار اهمیت دارد که از 20 مثقال تا دو کیلو از طرف خانوادۀ داماد به ‌عروس هدیه می‌شود که گاهی تحویل طلا برای برگزاری عروسی شرط است و گاهی بخشی از آن را دریافت می‌کنند و بخش دیگر را در عقدنامه می‌نویسند.

بعد از خواستگاری، مادر و خواهران داماد، زنان دِه یا قبیله را دعوت می‌کنند و هدایایی مانند پیراهن، کفش و انگشتر نامزدی را به منزل عروس می‌برند و یکی از زنان و بیشتر مادر داماد نام هر یک از هدایا را با صدای بلند می‌خواند و حاضرین کف می‌زنند. بعد، همه به‌صورت دسته‌جمعی می‌خوانند «هزار هزار آورده‌ایم، شتر قطار آورده‌ایم، پیرهن‌ یار آورده‌ایم، ما می‌بریم عروس را، ما می‌بریم عروس را».

انصراف داماد از نامزدی

اگر داماد از این ازدواج منصرف شود که این اتفاق به ندرت پیش می‌آید، می‌تواند بدون پس‌گرفتن وسایلی که برای نامزد خود فرستاده است، به جای دیگری برود و داماد شود؛ اما پدر و مادر داماد او را عاق کرده و نخواهند بخشید و دیگر در مراسم نامزدی مجدد پسر خود شرکت نخواهند کرد و او را به حال خود رها خواهند کرد. هیچ خانواده یا طایفه‌ای نیز پسر را به دامادی نخواهند پذیرفت؛ مگر اینکه پدر و مادرش او را ببخشند و داماد بتواند رضایت آنها را جلب کند.

عیدی

در دوران نامزدی/ دره‌شتاری، در عید قربان، فطر و نوروز اگر داماد در قبیلۀ خود بود، پدر عروس او را دعوت می‌کند، داماد همراه گوسفند به خانۀ عروس می‌رود و بعد از ختم مهمانی مبلغی را به‌عنوان عیدی تقدیم می‌کند.

مراسم عروسی

شب پرداچ/ لباس بردن

پس از مراسم خواستگاری، مادر داماد به تدارک لباس‌ها، سوزن‌دوزی‌ها، لوازم آرایش، زیورآلات و دیگر وسایلی که در روز خواستگاری معین شده است، می‌پردازد. این لوازم داخل صندوق گذاشته شده، قبل از عروسی، توسط زنان فامیل داماد به‌ منزل عروس برده می‌شود. زنان فامیل عروس از آنها در خانۀ عروس استقبال می‌کنند. مادر داماد تمام لوازم را به حاضرین نشان داده، دوباره داخل صندوق گذاشته و تحویل خانوادۀ عروس می‌دهد و مجلس با خوردن شیرینی تمام می‌شود. مراسم عروسی مردم بلوچ سه الی چهارده روز ادامه پیدا می‌کند. مردم بلوچ معتقدند که عروسی باید در روز جفت ماه و در صورت امکان چهاردهم یا بیستم و در فصل بهار برگزار شود. در طول این مدت، مراسم با رقص، پایکوبی و ساز و آواز سنتی همراه است. پذیرایی مهمانان با همکاری نزدیکان داماد و عروس انجام می‌شود.

جُل‌بندی

جُل‌بندی، سنتی است که در آن پارچۀ دست‌دوخت، سوزن‌دوزی بلوچی و آیینه‌کاری، با حضور مادر داماد و همراهان و خانوادۀ عروس، بر روی دوسوی دیوار نصب و فضای حائل در یک اتاق ایجاد می‌شود و عروس از شب اول تا شب حجله، در همان اتاق با دختران هم‌سن و سال می‌نشیند و کسی جز محارم و نزدیکان خاص، او را نمی‌بیند. این مراسم با خواندن اشعار «نازنیک» که ویژۀ این مراسم است، توسط زنان، ادامه می‌یابد. بلوچ‌ها معتقدند که این پارچه اجازۀ ورود جادو به حجلۀ عروس را نمی‌دهد.

حِنادوزوکی

این مراسم به‌صورت دزدکی برگزار می‌شود. در این مراسم خانوادۀ داماد روی سر داماد و خانوادۀ عروس روی سر عروس حِنا می‌گذارند. گاهی در این مراسم نزدیکان به داماد کمک مالی می‌کنند که در دفتر ثبت می‌شود تا بعدها داماد در عروسی همان افراد کمک کند. فردای این مراسم، افرادی را برای دعوت اقوام می‌فرستند و اگر کسی در خانه نبود، جلوی درب، دو چوب به‌ نشان دعوت به ‌عروسی می‌گذارند. امروزه از کارت دعوت نیز برای دعوت استفاده می‌شود.

حِناراستکی

مراسم حنابندان را عروس و داماد در خانه‌های خود به‌صورت جداگانه برگزار می‌کنند که در آن توسط اقوام حِنا، روی دست و پای عروس و داماد گذاشته می‌شود و این شب را تا صبح با جشن و سرور می‌گذرانند و آمادگی برای پذیرایی از مهمانان صورت می‌گیرد.

مراسم عقد

در مراسم عروسی بلوچی، خبری از سفره عقد نیست. بلوچ‌ها معمولاً مراسم عقد را در مسجد برگزار می‌کنند و هنوز هم این روش مرسوم است. امروزه علاوه بر مسجد، این مراسم در خانه نیز برگزار می‌شود. در حین خواندن خطبه، عروس به‌طور مستقیم به داماد «بله» نمی‌گوید. وقتی عاقد برای خواندن خطبه به خانه داماد می‌رود، یک نفر را به خانه عروس می‌فرستد تا عروس شخصی را به‌عنوان وکیل معرفی کند. عروس معمولاً عموی بزرگ یا پدرش را به‌عنوان وکیل انتخاب می‌کند. سپس عاقد از داماد و وکیل عروس در مورد مهریه و نکاح سؤال می‌کند و خطبه را می‌خواند. مهمانان حاضر با شادی و سرور به ‌شلیک با اسلحه می‌پردازند و هریک با داماد دست داده و تبریک می‌گویند.

سرآپی

پس از مراسم عقد، داماد را روی شتری که با منگوله و زنگوله آرایش داده و روی جهاز آن قالیچه و پتو انداخته، سوار می‌کنند. یک پسر بچۀ نابالغ را به ‌امید این‌که اولین فرزند داماد، پسر باشد، پیش او می‌نشانند و با دهل و سرنا، با شادی و هلهله و شلیک گلوله به‌ سمت نزدیک‌ترین قنات یا رودخانه، برای حمام‌دادن می‌برند. در مسیر چندین بار توقف می‌کنند و با شادی و سرور نقل و سکه روی سر داماد می‌پاشند. پس از رسیدن، دو نفر داماد را از شتر پایین آورده، ابتدا طی مراسمی خاص، موی سر و صورت داماد را اصلاح می‌کنند و بعد از حمام، لباس نو بر تن او می‌کنند و لباس قبلی را به‌ کسی که او را اصلاح کرده، هدیه می‌دهند.

سرگوپی

همزمان با مراسم سرآپی، زنان آشنای داماد و عروس مشغول آرایش عروس هستند. حمام عروس باید به‌گونه‌ای باشد که ستارگان او را ببینند. بر این اساس عروس در شب در کنار پنجرۀ اتاق که آسمان دیده شود، باید حمام کند. بعد مراسم سرگوپی (آرایش عروس) انجام می‌شود. سپس روی سر آرایش شدۀ عروس، زنان حاضر در مراسم، پول می‌گذارند و اشعار مخصوص سرگوپی را می‌خوانند. آرایش‌گر (مشاطه) موهای عروس را در دو طرف به‌صورت ریسمان می‌بافد؛ اما تا زمانی که مبلغی از خواهر داماد دریافت نکند، دو طرف ریسمان را نمی‌بندد.

رفتن به‌ خانۀ عروس و شب یکجایی

مردم بلوچ به‌جای بردن عروس به خانۀ داماد، داماد را به خانۀ عروس می‌برند. بعد از ختم حمام و آرایش داماد، دو نفر داماد را بغل کرده روی شتر می‌گذارند و با شادی و هلهله به‌ محل جشن (خانۀ پدر عروس) برمی‌گردند. یک نفر جلوی در محل جشن را می‌گیرد و تا زمانی‌که از داماد انعامی دریافت نکند، راه را باز نمی‌کند، پس از ورود داماد در محل جشن، داماد از شتر پایین نمی‌آید تا آن‌که از پدر عروس هدیۀ قابل توجهی که به‌طور معمول قطعۀ باغ یا یک شتر و چند اصلۀ درخت خرما است که بلوچ‌ها به‌ آن «سرآبی» می‌گویند، دریافت کند. سپس داماد را به‌‌سوی حجلۀ عروس می‌برند. همراه عروس سینی را که در آن قرآن، آتش، اسفند، آیینه و سورمه قرار دارد، به‌سوی داماد می‌آورد، داماد، قرآن را بوسیده، خود را در آیینه می‌بیند، چشمان خود را سورمه می‌کشد و مقداری از اسفند روی آتش انداخته، دود آن را با دست به صورت خود می‌مالد. بعد از اهدای مبلغی به‌همراه عروس، همراه، دست او را گرفته داخل حجلۀ عروس می‌برد. داماد، اول دو رکعت نماز حاجت می‌خواند. بعد از نشستن در کنار عروس و با گذاشتن حبۀ قند در دهان آن، یکی از نزدیکان سه بار هر دو را سر‌به‌سر می‌زند و با شلیک چندین گلوله، مراسم به‌ پایان می‌رسد و این مراسم باید قبل از غروب انجام شود.

مراسم مباركيان صبا (پاتختی)

فردای عروسی، مهمانان دسته‌دسته به طرف اتاق عروس رفته به‌ آنها تبریک می‌گویند. در این زمان طبال و سرنا زن در آستانۀ خانۀ پدر عروس، مشغول نواختن دهل و سرنا هستند. مهمانان در هنگام خروج و خداحافظی به آنها پول می‌دهند و به‌سمت خانه‌های خود می‌روند. داماد و عروس مدت هفت روز مهمان خانۀ پدر عروس‌ هستند و نباید از خانه خارج شوند. پس از ختم هفت روز، داماد و عروس سوار بر شتر با جمعی از اقوام، با شادی و سرور به‌طرف روستا یا قبیلۀ داماد حرکت می‌کنند. با رسیدن به خانۀ داماد، پدر داماد باغ یا خانه و یا چند درخت خرما به‌عنوان هدیه‌ به‌ پسر خود می‌دهد و با پذیرایی از مهمانان با جشن و سرور مراسم را ختم می‌کند. گاهی ممکن است اقامت داماد در منزل پدرزن تا یک سال ادامه یابد که در جامعه بد تلقی نمی‌شود. زندگی مشترک عروس و داماد به‌طور معمول با خانواده یکی از آنها شروع می‌شود تا کمبودها و چالش‌ها به‌تدریج حل شود و در نهایت وقتی داماد بتواند مکانی مستقل برای خود فراهم کند، زندگی مستقل خود را شروع می‌کنند.

خانواده‌های مذهبی ساز و آواز و بعضی از مراسم را ندارند و فقط به‌ مراسم مذهبی اکتفا می‌کنند و تمام آن در یک شب اجرا می‌شود. همچنین خانواده‌های فقیر، تنها با کشتن یک گوسفند و چند کیلو آرد و روغن، با تدارک مقداری پوشاک با شیربها و جهیزیۀ اندک مراسم عروسی را برگزار می‌کنند.

جهیزیه

در مراسم عروسی بلوچی، خبری از جهیزیه نیست؛ به همین دلیل، خانوادۀ عروس نگران تهیه وسایل زندگی برای دختران خود نیستند. تمامی وسایل زندگی بر عهده پسر است که شامل لحاف و اقلام ضروری می‌شود.

منابع

• «آداب ازدواج در بلوچ»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1395ش.
• «آداب و رسوم ازدواج مردم بلوچ»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1399ش.
• «آشنایی با آداب و رسوم ازدواج مردم بلوچ»، پایگاه خبری تحلیلی ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب:21 مهر 1399ش.
• ابراهیمی، محمدعلی، «مراسم سنتی ازدواج در استان سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت سازمان میراث فراهنگی سیستان و بلوچستان، تاریخ درج مطلب: 1397ش.
• پرگاری، صالح و یوسفی‌فر، شهرام، «تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی- مذهبی در مهاجرت بلوچ‌ها از زاهدان به آن سوی مرز (در دورۀ پهلوی)»، دوفصلنامۀ تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1395ش.
• جانب‌الهی فیروزآبادی، محمدسعید، «مظلومیت و قهاریت زن بلوج»، فصلنامۀ توامندسازی زنان و جامعۀ پایدار، دورۀ 6، شمارۀ 1، بهار 1399ش.
• «سیستان و بلوچستان الگوی ازدواج آسان و پایدار در کشور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1389ش.
• «عروسی بلوچ»، وب‌سایت چابهارگشت، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.
• «مراسم ازدواج در بلوچستان زن و خانواده، فرهنگ و آداب محلى قسمت 4»، سامانۀ مدیریت نشریات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیۀ قم، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1396ش.
• «مراسم ازدواج در قوم بلوچ»، وب‌سایت برگزیده‌ها، تاریخ بازدید: 8 آّبان 1402ش.
• «مراسم ازدواج در میان قوم بلوچ: عروسی بلوچی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.
• ناصری، عبدالله، «مراسم ازدواج در بلوچستان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.