پیش‌نویس:قوم بلوچ

بلوچ؛ گروه قومی ساکن در سه کشور ایران، افغانستان و پاکستان.

بلوچ، گروه‌های قومی چندملیتی هستند که در مناطق هم‌جوار ایران، افغانستان و پاکستان سکونت دارند. فرهنگ و زندگی اجتماعی آنها تحت تأثیر تعاملات میان این سه کشور شکل گرفته است. تشابهات فرهنگی و روابط خویشاوندی میان بلوچ‌های ساکن در سه کشور چنان قوی است که مرزهای ملی را کمرنگ می‌کند. این پیوندهای فرامرزی، در شیوه معیشت، زبان، موسیقی و حتی ساختارهای اجتماعی آنها به وضوح دیده می‌شود و ویژگی‌های منحصربه‌فرد این قوم از جمله پوشش سنتی و آیین‌ها، آنها را از سایر گروه‌های قومی متمایز می‌سازد.  

تعریف قوم بلوچ

واژۀ بلوچ به‌معنای کوچ‌نشین است و در اصطلاح به یک گروه قومی خاص، اطلاق می‌شود. قوم، مفهوم فرهنگی بوده و بر جمعیتی از انسان‌ها اطلاق می‌شود که دارای اجداد، خاطرات و عناصر فرهنگی مشترک و پیوند با یک سرزمین تاریخی یا وطن و میزانی از حس منافع و مسؤلیت هستند.

پیشینۀ قوم بلوچ

در متون یونانی، هخامنشی و کتیبۀ بیستون داریوش، از قوم بلوچ با نام‌های «گدوزیا» و «گدروچ» یاد شده و در شاهنامۀ فردوسی چندین بار، نام بلوچ آمده است. در منابع تاریخی از بلوچ به نام «بلوص» نیز یاد شده که ابتدا در آذربایجان و کرانۀ ‌دریای خزر می‌زیستند و سپس از آن‌جا رانده شده و در شرق کرمان سکونت گزیدند. منطقه‌ای که امروزه بخش جنوبی بلوچستان در ایران و پاکستان را دربر می‌گیرد، از دوران هخامنشیان و پس از آن تاکنون، با نام‌های گوناگونی همچون «گدروسیا»، «ایختیوفاجی»، «ماکیا»، «کسمکوران»، «مکوران» و «مکران» شناخته می‌شده است. استفاده از نام بلوچستان از دوران امپراتوری‌های مغولی در هندوستان (قرن شانزدهم) و با فراوانی بیشتر در عصر نادرشاه (قرن هجدهم) آغاز شد.

بلوچ‌ها بعد از حملۀ سلجوقی‌ها به کرمان، تا مرزهای شرقی هند مهاجرت کردند. بسیاری از پژوهش‌ها بر ریشۀ ایرانی و آریایی قوم بلوچ تأکید دارند و برخی، این قوم را به حمزه، عموی پیامبر اسلام، برمی‌گردانند.

سکونت‌گاه قوم بلوچ

بیشتر مردم بلوچ‌ در استان سیستان و بلوچستان ایران، ولایت‌های نیمروز، هلمند، قندهار و فراه افغانستان و ایالت‌ بلوچستان پاکستان، زندگی‌ می‌کنند؛ اما گروه‌هایی از این قوم در خراسان، هرمزگان، بندرعباس، یزد و بندرلنگه و استان‌های شمالی ایران، شهرهای کراچی و پنجاب پاکستان، ولایت‌های‌ سرپل و هرات و دایکندی افغانستان، کشورهای امارات متحدۀ عربی، سعودی، عمان و ترکمنستان و کشورهای آفریقای شرقی، زندگی می‌کنند. آمار تقریبی جمعیت بلوچ در ایران 2.8 میلیون نفر، در افغانستان حدود شش‌صدهزار نفر و در پاکستان شش میلیون نفر گزارش شده است.

تیره‌ها و طایفه‌های قوم بلوچ

در بلوچستان، طوایف و اقوام از دیرباز به‌صورت مجزا، اما در ارتباط با یکدیگر زندگی می‌کرده‌اند. نظام ایلیاتی، وجه مشترک زندگی اجتماعی بلوچ‌ها بوده است. در بلوچستان اصل و نسب، تعیین‌کننده پایگاه اجتماعی افراد و گروه‌ها است و هویت یک فرد، وابسته به اصل و نسب و گروهی است که در آن متولد شده و زندگی می‌کند. اساس شکل‌گیری اصل و نصب، خون مشترکی است که در رگ‌های افراد وابسته به آن جریان دارد و این امر، منجر به ایجاد تعصب طایفه‌ای می‌شود. دلبستگی طایفه‌ای در میان بلوچ‌ها چنان عمیق است که خوش‌نامی یا بدنامی، پیروزی یا شکست و درستی یا نادرستی هر فرد در امور گوناگون، پیش از آن‌که برای خود فرد مایه سربلندی یا سرافکندگی باشد، در اصل و نسب او ثبت می‌شود. ازدواج در میان آنها معمولاً درون‌‌طایفه‌ای است، هرچند گاهی اصل و نسب برتر نیز با یکدیگر ازدواج می‌کنند. همبستگی و انسجام کلی طوایف، نتیجه پیوستگی درونی آنها است.  

نخستین اصطلاح نمادین در سازمان‌دهی اجتماعی میان عشایر بلوچ «پدرتباری» است. این اصطلاح به نسب پدری اشاره دارد و همچنین برای تعریف بزرگ‌ترین، جامع‌ترین و پایدارترین گروه اجتماعی استفاده می‌شود. روابط پدرتباری از مهم‌ترین عوامل در ساختار اجتماعی بلوچ‌ها به شمار می‌روند و دو نیاز عمده نظارت اجتماعی و کمک اجتماعی و اقتصادی را برطرف می‌سازد. نظام قشربندی در نواحی مختلف بلوچستان و میان طوایف متفاوت است؛ به‌طوری که شمال و جنوب بلوچستان هر کدام سلسله مراتب اجتماعی خاص خود را دارند.

قوم بلوچ به 150 طایفۀ کوچک و بزرگ تقسیم می‌شود که معروف‌ترین آنها عبارتند از: یاراحمدی، بامری، گمشادزیی، شه‌بخشی، سِمال‌زایی، شیرانی و ریگی.

ساختار اجتماعی قوم بلوچ

نظام سنتی قوم بلوچ

در ساختار اجتماعی قوم بلوچ، نظام سرداری به‌صورت موروثی منتقل می‌شود؛ در رأس طایفه، سردار و در رأس هر یک از تیره‌های طایفه‌ای چند ریش‌سفید و یک کدخدا وجود دارند. مجموع ریش‌سفیدان و کدخدای تیره‌ها، بزرگان طایفه را تشکیل می‌دهند. تمام افراد قبیله موظف به احترام و اطاعت بی‌چون‌وچرا از ریش‌سفیدان هستند و رئیس قبیله نقش تصمیم‌گیرنده و مغز متفکر را بر عهده دارد و بسیاری از مسائل و مشکلات قبیله نیز با حضور و تلاش‌های او حل‌وفصل می‌شود. کدخدا/کلانتر از سوی مردم انتخاب می‌شود و بعد از تأیید سردار به حکومت پیشنهاد می‌شود. بلوچ‌های افغانستان از نهادهای اجتماعی مدرن چون شورا و انجمن‌ برای مدیریت زندگی اجتماعی خود استفاده می‌کنند. در میان قوم بلوچ واحدهای اجتماعی شامل هلک، حشم، لوگان، می‌تک، دوار، گدام، خیل و شلوار، بر بنیاد خویشاوندی با یک‌دیگر ارتباط دارند. فرزندان در این قوم، از سوی پدر هویت ‌اجتماعی می‌یابند.

در گذشته سلسله‌مراتب اجتماعی بلوچ‌ها بر چهار طبقۀ اجتماعی حاکُمزات (اشراف)، شهری (کشاورزان)، بلوچ (چادرنشینان) و غلام (بردگان) استوار بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، نظام اجتماعی بلوچ‌های ایران تاحدودی تغییر کرده است؛ تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در بلوچستان ایران تغییرات اساسی در ساختار طبقات اجتماعی و نظام قشربندی سنتی جامعه‌های روستایی و عشیره‌ای ایجاد کرده است. با فروپاشی نظام متمرکز قدرت و ساختار سیاسی حاکم، پایه و جایگاه دستگاه رهبری و منزلت طبقات حاکم، سرداران و خوانین درهم شکسته است. امروزه، با تغییر نوع روابط و مناسبات اجتماعی و اقتصادی میان گروه‌های فرادست و فرودست، وضعیت اجتماعی و اقتصادی گروه‌های پایین‌دستی، به‌خصوص گروه‌های تولیدکننده اصلی جامعه‌های ایل‌نشین و روستایی بلوچستان، دگرگون شده و فاصله‌های طبقاتی میان آنها کم شده یا از میان رفته است.

نقش مولوی‌ها در قوم بلوچ

جایگاه مذهب و به‌ویژه وضعیت پیشوایان مذهبی در ساختار اجتماعی بلوچستان، دچار تحولات اساسی شده است. حکومت محلی بارکزهی‌ها نقطه آغاز رونق مذهب اهل‌سنت در این منطقه بوده است. در این دوره، یکی از حاکمان محلی تعدادی مولوی را که تحصیلات دینی در پاکستان و افغانستان داشتند، برای اجرای قضاوت شرعی وارد دستگاه حکومتی خود کرد. پیش از این، شیوخ درویش‌مسلک، پیران صاحب‌کرامت و صوفیان یا عارفان محلی، مرجع معنوی مردم بلوچستان بودند.

در قرن گذشته پیشوایان دینی بلوچ که با عنوان «ملا» و «قاضی» شناخته می‌شدند، اغلب کهنسالان زاهدی بودند که در سال‌های دور، آشنایی اندکی با علوم دینی در سطحی ابتدایی پیدا کرده و با همان اندوخته به نیازهای دینی مردم پاسخ می‌دادند، به آموزش فرزندان برخی اقشار می‌پرداختند و در مواردی، به‌عنوان بازوی قضایی حاکمان عمل می‌کردند.

این وضعیت کمابیش تا واپسین سال‌های حکومت قاجارها ادامه داشت؛ تا اینکه آوازه مدرسه‌های دینی مترقی و سازمان‌یافته در هندوستان آن روزگار به گوش بلوچ‌ها رسید. با توجه به شرایط فرهنگی ویژه بلوچستان، تعداد اندکی از فرزندان همان زاهدان معتمد که از نظر طبقاتی نیز جزو اقشار میانی جامعه به شمار می‌آمدند و مورد اعتماد دیگران بودند، فرصت سفر به خارج از کشور را یافتند. این مسافران پس از بازگشت، به مهم‌ترین و تأثیرگذارترین نیروهای اجتماعی جامعه بلوچستان تبدیل شدند و سرآغاز تحولات گسترده و دگرگونی‌های ریشه‌ای در بنیان‌های فکری و اعتقادی بلوچ‌ها شدند. اگرچه این پیشوایان مذهبی تا پیش از این مورد احترام مردم بودند، اما سازمان منسجمی که دارای گستره نفوذ بالایی در عرصه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی باشد، نداشتند.

در دوران انقلاب اسلامی و حکومت دینی در ایران، زمینه‌های مناسبی برای افزایش قدرت و تأثیرگذاری روحانیون در فرهنگ و جامعه بلوچستان فراهم شد. تثبیت جایگاه اقتدارآمیز رهبران مذهبی در بلوچستان، به ارتقای نقش عامل مذهب در هویت قومی بلوچ‌ها انجامید. اهمیت سیاسی رهبران مذهبی بلوچ، به‌ویژه در آستانه‌ی انقلاب اسلامی ایران، بیش‌ازپیش آشکار شد؛ آنها در کنار علمای شیعه، نقش مهمی در بسیج سیاسی مردم بلوچ برای همراهی با این انقلاب گسترده ایفا کردند.

نقش مشایخ در قوم بلوچ

مشایخ در جامعۀ بلوچ، رهبری مذهبی را بر عهده داشتند و بلوچ‌ها که توان مالی برای مراجعه به پزشک و استفاده از دارو را نداشتند به مشایخ دوره‌گرد مراجعه می‌کردند. همچنین در اختلافات درونی جامعۀ بلوچ، مشایخ نقش قاضی و در مقابل بیگانگان رهبری دفاع از آنان را بر عهده داشتند. زندگی صوفیانۀ مشایخ تاثیر قابل توجهی بر زندگی مردم بلوچ داشته و خصلت‌هایی چون مدارا و تساهل را مردم بلوچ از زندگی مشایخ الهام گرفته‌اند. مردم بلوچ برای هر یک از مشایخ، داستان‌هایی دارند که نشان از قدرت خار‌ق‌العادۀ آنها در زمان حیات و بهره‌مندی از کرامات بعد از وفات آنها است. مشایخ میان بلوچ‌های ایران، پاکستان و افغانستان مریدان زیادی دارند.

بر اساس عقیدۀ پیروان مشایخ، برخی از مشایخ یا زنده‌اند و یا غایب شده‌اند و مرقد ندارند یا مرقد آنها در کشورهای دیگر است؛ براین اساس برای هریک قدم‌گاه‌هایی در نقاط مختلف برپا کرده‌اند که پیروان جهت زیارت و برگزاری مراسم به آن‌جا مراجعه می‌کنند. مانند محل غایب شدن شیخ غلام‌رسول در شب عروسی، قدمگاه خواجه خضر در جنوب‌غربی چابهار و شهرهای ساحلی جنوب، محل غایب شدن شیخ‌غیبی بر فراز کوهی در طیس/ تیس در چابهار. مردم بلوچ با هدف برآورده‌شدن حاجات‌ خود، آیینی با نام مجلس مولود را برگزار می‌کنند.

شکاف‌های اجتماعی بلوچ

کارشناسان، نظام طبقاتی، فرهنگ بسته، محرومیت، تعصبات قومی، ظهور گروه‌های تندرو مذهبی، رسانه‌ها، جنگ نرم، تغییرات در فناوری، ارتباطات، تغییر در سیستم آموزشی و اشتغال را عامل پیدایش شکاف‌های اجتماعی در جامعۀ بلوچ می‌دانند که به‌تنش‌های میان‌قومی و برون‌قومی آنها دامن می‌زند. علاوه بر این جامعهٔ بلوچ به‌دلیل ساختار ایلی و طایفه‌ای، همواره تحت سلطهٔ خان‌ها و سرداران محلی بود که با تفرقه‌افکنی و نابرابری، قدرت خود را حفظ می‌کردند. این سلسله‌مراتب، هم باعث اختلافات داخلی می‌شد و هم شکاف بین نخبگان و مردم عادی را عمیق‌تر می‌کرد.

این شکاف‌ها عبارت است از:

شکاف ناشی از نظام طبقاتی؛ محققان بر این نظر هستند که سابقۀ نظام طبقاتی در جامعۀ ایران به دوران ایران باستان می‌رسد. هرچند پس از سقوط ساسانی‌ها و ظهور اسلام این نظام برافتاد اما در میان اشراف قبایل از جمله بلوچ‌ها تا امروز وجود دارد.

شکاف مذهبی؛ در گذشته رهبری بلوچ در پاکستان بیشتر به دست سرداران قوم‌گرای سکولار بود و رهبران مذهبی محافظه‌کارانه عمل‌می‌کردند؛ اما با ظهور گروه‌های رادیکال مذهبی در پاکستان و توسعۀ مدارس دینی، رهبران مذهبی بلوچ احساس قدرت کرده و از این رو شکاف‌های مذهبی نه‌تنها با دیگر اقوام بلکه در میان جامعۀ بلوچ روز‌به‌روز عمیق‌تر می‌شود. از نظر کارشناسان روند جاری در بلوچستان پاکستان، روی بلوچستان ایران نیز تأثیر گذاشته است.

شکاف جنسیتی؛ جامعۀ بلوچ یک جامعۀ مردسالار است که شکاف عمیق جنسیتی را در این جامعه به‌وجود آورده و زنان از حداقل حقوق محروم هستند.

شکاف نسلی؛ در جامعۀ امروزی بلوچ هنجار‌های حاکم بر فرهنگ سنتی بلوچ مانند سیستم رهبری جامعه، سبک زندگی و دور بودن زنان از آموزش و اشتغال، برای نسل جدید و تحصیل‌کرده قابل پذیرش نیست.

شکاف اقتصادی و تقسیم منابع؛ ایالت بلوچستان پاکستان، با وجود وسعت اراضی، کمی جمعیت و فراوانی منابع طبیعی، فقیرترین ایالت این کشور است و مردم این ایالت به‌ویژه بلوچ‌ها از بی‌کاری و عدم دسترسی به‌ امکانات زندگی رنج می‌برند. بلوچستان ایران نیز با وجود موقعیت مهم ترانزیتی و با وجود تلاش‌های دولت جمهوری اسلامی در جهت محرومیت‌زدایی از این منطقه، اما هنوز با مشکلات و نارسایی‌های اقتصادی بسیار دست به گریبان است.

ویژگی‌های قومی مردم بلوچ

بلوچ‌ها مردمانی آزاده، مهمان‌نواز، راستگو، ناموس‌پرست، دلیر و شجاع، سخت‌کوش و جنگنده هستند. مردم بلوچ تحت تأثیر شرایط خاص محیط زندگی خود، استوار، بردبار و با حداقل امکانات روزگار می‌گذرانند و صبر و تحمل آنها در برابر مشکلات و سختی‌ها، در اقوام دیگر ایران نظیر ندارد. آنها در دوستی پایدار و وفادارند و در دشمنی سخت‌گیر و انتقام‌جو. بلوچ‌ها پایبندی بسیاری به اعتقادات مذهبی و دینی خود دارند؛ نماز را به‌موقع و با جماعت اقامه می‌کنند و حتی در سخت‌ترین شرایط روزه می‌گیرند و شکستن روزه را گناهی بزرگ می‌دانند. از جمله ویژگی‌هایی که سبب تمایز قوم بلوچ با سایر اقوام ایرانی می‌شود، عبارتند از:

پناهنده‌پذیری

اگر فردی گناهکار یا مظلوم از ترس جان، خانه و کاشانه خود را ترک کند و به سردار یا طایفه‌ای قدرتمند در میان بلوچ پناه ببرد، آنها پس از سنجیدن جوانب، از او حمایت می‌کنند. پناه‌دهنده ابتدا سعی می‌کند با میانجی‌گری مشکل پناهنده را حل کند؛ اما اگر نتیجه‌ای حاصل نشود، تا پای جان از او در برابر دشمنانش دفاع خواهد کرد. 

قول و وفاداری

اگر بلوچ به کسی قول دهد، تحت هیچ شرایطی از تعهد خود سرپیچی نمی‌کند. این وفاداری چنان در فرهنگ آنها نهادینه شده که ضرب‌المثل معروفی میان‌شان رواج دارد: 

«سَرُون بُرُوت بَلَه، قولَن مَروت»؛ یعنی حاضرم سرم از تن جدا شود؛ اما به قولم خیانت نکنم.

مهمان‌نوازی

مهمان‌دوستی بلوچ‌ها ریشه در فرهنگ اسلامی دارد و آنها در این زمینه زبانزد خاص و عام هستند. این ویژگی پسندیده در میان همه اقشار جامعه بلوچ، چه فقیر و چه غنی، به‌وضوح دیده می‌شود.

حَشر و مَدَد

حشر و مدد به‌معنای همکاری گروهی در انجام کارها است. برای بلوچ، زندگیِ تنها معنایی ندارد و تنهایی برابر با نابودی است. آنها در طول تاریخ، برای مقابله با طبیعت خشن، آموخته‌اند که همواره در کنار قوم و هم‌کیشان خود بمانند تا از گزند آسیب‌ها در امان باشند. این فرهنگ همیاری در ساخت مدارس، خانه‌ها، کشاورزی، دروی محصول، لایروبی قنات‌ها، ساخت سد و حتی دفاع از قلمرو مشهود است. 

بَجَار

یکی از سنت‌های پسندیده بلوچ‌ها که در میان دیگر اقوام کمتر دیده می‌شود، رسم بَجَار است. بَجَار یعنی کمک مالی و معنوی به جوانی که قصد ازدواج دارد. اگرچه این کمک شامل همه جوانان می‌شود؛ اما عالمان و خردمندان بلوچ این سنت را برای حمایت از جوانان کم‌بضاعت گسترش داده‌اند تا آنها احساس شرمندگی نکنند. میزان کمک بسته به توانایی افراد دارد و معمولاً از سوی خویشاوندان به‌صورت نقدی یا غیرنقدی ارائه می‌شود. 

چَنده

بلوچ‌ها علاوه بر مشارکت در بجار و حشر و مدد، در ساخت مساجد، حوزه‌های علمیه و تأمین هزینه‌های طلاب و مدرسان نیز با پرداخت نقدی و غیرنقدی همکاری می‌کنند. 

پَتَر

پَتَر به‌معنای پذیرش اشتباه و طلب بخشش است. اگر بین دو نفر یا دو طایفه درگیری رخ دهد و کسی آسیب ببیند، بزرگان قوم همراه فرد خطاکار برای عذرخواهی نزد طرف زیان‌دیده می‌روند. آنها با ابراز پشیمانی و قبول مسئولیت، خسارت را جبران می‌کنند تا از گسترش دامنه اختلاف جلوگیری شود. 

بَسیر

اگر به فردی یا طایفه‌ای ستمی وارد شود و شخص خطاکار از عمل خود اظهار پشیمانی نکند، طرف مقابل در فرصتی مناسب بسیر یا انتقام خواهد گرفت. در اشعار بلوچی آمده است: 

«سینگ آگان چاتانی بن ریزانت، کینگ چه مردانی دل کَنزنت»؛ یعنی وقتی سنگ‌های بزرگ ته چاه فرسوده و خرد شوند، آن‌گاه ممکن است کینه از دل مرد بیرون رود.

قَسَمِ زَنطَلاق

بلوچ‌ها برای تأکید بر تعهد، وفاداری به پیمان، اثبات بی‌گناهی یا قطعی کردن وعده‌های خود، سوگند زنطَلاق می‌خورند. این شیوۀ سوگند نشان‌دهنده اهمیت ناموس و حرمت خانواده در نزد آنان است. 

دیوان

دیوان در جامعه بلوچی به مجلسی گفته می‌شود که بزرگان و ریش‌سفیدان قوم برای حل‌وفصل امور مهم گرد هم می‌آیند. این مجلس برای رفع اختلافات بین افراد یا طوایف، تعیین مهریه و مسائل اجتماعی تشکیل می‌شود. 

زبان و ادبیات بلوچی

قوم بلوچ به‌زبان بلوچی صحبت ‌می‌کنند که ریشه در زبان‌های باستانی ایران دارد. زبان بلوچی دارای شش گویش محلی شامل رَخشانی (سرحدی)، راوانی، لاشاری، کیچی، ساحلی و سلیمانی است. بلوچ‌های ترکمنستان، افغانستان و پاکستان به گویش سرحدی تکلم می‌کنند. الفبای زبان بلوچی، همان الفبای فارسی است.

معرفی زبان بلوچی

زبان بلوچی به‌عنوان یکی از اصیل‌ترین زبان‌های شاخه شمال غربی خانواده زبان‌های ایرانی، نه‌تنها نقش ارتباطی، بلکه کارکرد فرهنگی و هویتی عمیقی برای مردم بلوچ دارد. این زبان که ریشه‌های مشترکی با زبان‌های کردی و پهلوی دارد، امروزه در گستره جغرافیایی وسیعی از بلوچستان ایران تا پاکستان، افغانستان، عمان و ترکمنستان رواج دارد و دارای گنجینه‌ای غنی از ادبیات شفاهی شامل داستان‌های حماسی، افسانه‌های کهن، اشعار عاشقانه و ضرب‌المثل‌های حکیمانه است. ساختار زبانی بلوچی از تنوع چشمگیری برخوردار است که عمدتاً به دو شاخه اصلی تقسیم می‌شود؛بلوچی شرقی که بیشتر در پاکستان، افغانستان و هند تکلم می‌شود و بلوچی غربی که در ایران، ترکمنستان و عمان رواج دارد. در تقسیم‌بندی نوین، این زبان به دو گروه شمالی و جنوبی نیز تقسیم می‌شود که هر کدام شامل گویش‌ها و لهجه‌های متنوعی هستند.

در ایران، گویش سرحدی بیشتر در شهرستان‌های زاهدان، خاش و زابل و همچنین در میان جوامع بلوچ ساکن خراسان جنوبی و استان گلستان رواج دارد. این گویش خود به لهجه‌های متعددی تقسیم می‌شود که هر کدام ویژگی‌های آوایی و واژگانی منحصربه‌فردی دارند. از سوی دیگر، گویش مکرانی که در سایر مناطق سیستان و بلوچستان رایج است، خود به شاخه‌های متعددی مانند سراوانی، پنوجی و کاروانی تقسیم می‌شود که هر کدام نشانگر تنوع فرهنگی و تاریخی این منطقه است.

ویژگی بارز زبان بلوچی کاربرد گسترده آن در بیان مفاهیم حماسی، عرفانی و اجتماعی است. اشعار بلوچی که اغلب با همراهی سازهای محلی اجرا می‌شوند، بازتاب‌دهنده روحیه آزادمنشی و صلابت مردمان این دیارند. ضرب‌المثل‌های بلوچی نیز گنجینه‌ای از حکمت عملی و تجربیات نسل‌ها زندگی در این سرزمین را در خود جای داده‌اند. با وجود چالش‌های ناشی از جهانی شدن و گسترش زبان‌های بین‌المللی، زبان بلوچی همچنان به‌عنوان عنصر اصلی هویت فرهنگی بلوچ‌ها به حیات خود ادامه می‌دهد.

ادبیات عامه و فولکلور

ادبیات بلوچی، میراثی غنی است که شامل مجموعه‌ای از اشعار حماسی، عشقی، تاریخی، اجتماعی، اخلاقی و پند و اندرز است. این ادبیات، از چند قرن پیش به‌صورت سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده و تا امروز باقی مانده است. قوم بلوچ، ادبیات مکتوب نداشتند؛ اما ذوق شاعرانه و سرودن ترانه و آواز داشتند. آثار مکتوب بلوچی، از قرن نوزدهم به بعد، توسط شرق‌شناسان گردآوری شد. آنان برای ضبط و نگارش داستان‌ها و آواهای بلوچی از رسم‌الخط لاتین بهره بردند.

از قرن بیستم، خود بلوچ‌ها در تحقیق و نگارش آثار ادبی خود گام برداشتند. نخستین نسخه خطی، در کتابخانه موزه بریتانیا نگهداری می‌شود و تالیف لوئیس در سال ۱۸۵۵م، اولین کار در این زمینه محسوب می‌شود. زبان بلوچی، به زبان‌های پهلوی اشکانی و اوایل دوره ساسانی نزدیک است؛ زیرا در اثر سختی رفت و آمد و عدم اختلاط با گویش‌های دیگر، ساختار اصلی کلمات در این زبان باقی مانده است. زبان بلوچی، کهن‌ترین زبان منطقه جنوب‌شرقی ایران است و جایگاهی ویژه در میراث فرهنگی و زبان‌شناسی دارد.

ادبیات عامیانه بلوچی، به‌صورت نظم و نثر و به‌دلیل شیوایی و زیبایی کلام، تا به امروز حفظ شده است. شعر کلاسیک بلوچی از پویایی و وسعت فرهنگی بلوچ حکایت دارد. سنت پهلوانی و شاعری که با موسیقی بلوچی عجین شده، از غنای قابل توجهی برخوردار است. بیشتر شاعران برجستۀ بلوچی از حوزۀ جغرافیایی ایران امروزی برخاسته‌اند. شعر بلوچ امروزه یک جریان پرقدرت ادبی در بلوچستان ایران و پاکستان است و اولین زن شاعر پارسی‌گوی «رابعۀ خضداری»، از سرزمین خضدار بلوچستان در پاکستان امروزی است.

ادبیات منظوم بلوچی را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد؛ اشعار شادی و اشعار اندوه. اشعار شادی، شامل انواع گوناگونی از سروده‌ها مانند لیلو، نازینک، مبارک، هالو، لاڑو، سپت و شادباش‌ها هستند که در مراسم‌های شاد مانند تولد نوزاد، عروسی، ختنه و نامزدی، توسط زنان و مردان به‌همراه موسیقی و با استفاده از سازهای مختلفی همچون سرود، رباب، تمبورک، سورنا، نل (قلم نی)، بینجو، دهل و دمبک اجرا می‌شوند. در مقابل، اشعار اندوه، شامل لیکو، موتک و لولی هستند که در مراسم‌های عزاداری و سوگواری خوانده می‌شوند. این اشعار، گاهی با همراهی ساز و گاهی نیز بدون استفاده از ابزار موسیقی، توسط زنان و مردان اجرا می‌شوند و بیانگر احساسات عمیق غم و اندوه هستند.

ادبیات عامه، داستان‌ها و افسانه‌های بلوچی، دریچه‌ای به‌سوی گذشته‌های دور هستند و ریشه‌های بسیاری از آنها به دوران کوچ آریایی‌ها به فلات ایران بازمی‌گردد. اعتقادات و افسانه‌های مربوط به ماه و خورشید، توانایی صحبت با جانوران و گیاهان، نمونه‌هایی از این دست هستند که نشان می‌دهند در آن دوران، انسان‌ها برای گیاهان نه‌تنها روح و زندگی، بلکه هوش و ذکاوت قائل بودند. مردان و زنان کهنسالی که حافظ داستان‌ها، افسانه‌ها و مثل‌های کهن هستند، با مرگ خود این دانش را به زیر خاک می‌برند.

این وضعیت، ضرورت توجه سازمان‌های مربوطه و علاقه‌مندان به فرهنگ را برای ثبت این بخش ارزشمند از فرهنگ ایرانی، بیش از پیش آشکار می‌سازد. این داستان‌ها، برای متخصصان حوزه‌های مختلف مانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و می‌توانند دستمایه‌ای برای تحلیل‌های عمیق و گسترده باشند. گسترش رسانه‌های صوتی و تصویری مانند ماهواره، تلویزیون و اینترنت، فرهنگ عامیانه بلوچستان را به سمت فراموشی برده است. تلویزیون و رادیو، با پر کردن اوقات فراغت کودکان، جایگزین قصه‌گویی‌های سنتی شده و محتوایی ناهمگون با فرهنگ بومی را به آنها ارائه می‌دهند.

ادبیات شفاهی مردم بلوچ مانند حماسه‌ها که ریشه در رخدادهای واقعی و تجربه‌های زیسته مردم بلوچستان دارند، توسط شاعرانی خلق شده‌اند که خود شاهد و ناظر وقایع زمان خویش بوده‌اند و اغلب از میان روحانیون یا طبقه اشراف و حاکمان محلی برخاسته‌اند. بیشتر این حماسه‌ها، به تصویر کشیدن نبردها، دلاوری‌ها و عشق‌های آتشین است. این حماسه‌ها، در مجالس جشن و سرور، به‌ویژه در مراسم عروسی که گاه تا هفت شب و روز به طول می‌انجامید، توسط خوانندگان خوش‌صدا و نوازندگان حرفه‌ای (معروف به پهلوان) با ساز و آواز اجرا می‌شدند.

در کنار داستان‌های حماسی، اشعاری در مدح پیامبر اسلام و حضرت علی نیز جایگاه ویژه‌ای در این مراسم داشتند و شاعران بلوچ، بهترین سروده‌های خود را به این مضامین اختصاص داده‌اند. از جمله مشهورترین این حماسه‌ها می‌توان به جنگ نلی، مرثیه همل، جنگ چاکر رند و همل جیید، داستان عزت و مبروک، کیا و سدو، شهداد و مهناز، جنگ سوسمار، حماسه‌های میر کنبر، بالاچ گورگیج، لله و گراناز، سهراب خان نوشیروانی، قول بلوچی، نودبندگ لاشاری، شی مرید و هانی، دوستین و شیرین، شالی و میرابراهیم اشاره کرد. این حماسه‌ها، ضمن روایت تاریخ و فرهنگ بلوچستان، ارزش‌های والایی چون شجاعت، وفاداری، عشق و میهن‌پرستی را نیز به نسل‌های آینده منتقل می‌کنند.

آموزش زبان بلوچی

تلاش‌های اخیر برای ثبت و مستندسازی این زبان، از جمله گردآوری ادبیات شفاهی، تألیف فرهنگ‌نامه‌ها و آموزش رسمی آن در برخی مراکز آموزشی، نویدبخش حفظ این میراث ارزشمند برای نسل‌های آینده است. در زمینه آموزش زبان بلوچی، دانشگاه بلوچستان کویته تا مقطع کارشناسی ارشد این رشته را ارائه می‌دهد. همچنین، در دانشگاه اوپسالا در سوئد، آکادمی علوم روسیه در مسکو و مؤسسه مطالعات شرقی در ناپل ایتالیا، تحقیقاتی در خصوص زبان و ادبیات بلوچی انجام می‌شود.

باورهای عامیانه قوم بلوچ

بیشتر قوم بلوچ مسلمان بوده و پیرو مذهب حنفی و شیعۀ دوازده‌امامی هستند. گروهی از بلوچ‌ها در کراچی پاکستان، مسیحی هستند. کارشناسان معتقدند که در جامعۀ بلوچ آثاری از مذاهب ابتدایی مانند آنیسیم و اعتقاد به زارها و بادها، جن‌ها و دیوها نیز دیده می‌شود. بلوچ‌ها، برخی قبایل یا بخشی از آن را دارای نیروی شفادهنده می‌دانند مانند عشیرۀ نوتهنی از قبیلۀ بوگتی، قبیلۀ کهیری و قبیلۀ کَلَمَتی. در مناطق بلوچ‌نشین مسجد کم دیده می‌شود و به‌طور معمول روی ‌تپه‌ها سنگ‌ها را به‌منظور نشان دادن قبله کنار هم قرار می‌دهند؛ اما مقبره‌های مشایخ از اهمیت زیادی برخوردار است و محل عبادت و زیارت آنها محسوب می‌شود.

شیشلوُ شالُو

این آیین، دعایی برای طلب باران در زمان خشکسالی است. اهالی روستاها، مردان در جلو، زنان در پشت و کودکان در آخر، با حرکات نمایشی و با احترام، در حالی که مجسمه‌ای شبیه به نوزاد از ملاقه و با استفاده از خرما و دانه‌های ذرت سفید ساخته و در دست دارند، به سوی آسمان می‌نگرند و اشعاری می‌خوانند. این دعا، به زبان بلوچی، معمولاً به این صورت است:

«شیشلو شالو یا هُدا هوُر بِدي»؛ شیشلو شالو، ای خداوند، باران‌های خود را نازل بفرما.

«مَردُمان شُدیگی کُشیت دابَیان تُنّءِ کُشیت»؛ مردمان از گرسنگی می‌میرند و حیوانات از تشنگی تلف می‌شوند.

چشَگ ءُ چِشّانک

مردم بلوچستان بر این باور بوده‌اند که اگر قصد رفتن به جایی داشته‌اند یا کاری می‌خواستند انجام دهند و در این هنگام عطسه کنند، باید حدود ربع یا نیم‌ساعت تأخیر کنند. آنها عطسه را نشانه‌ای از صبر می‌دانند. بسیاری از مردم هم که چنین چیزی را خرافه می‌دانند، تحت تأثیر تلقین اطرافیان، با مشکل مواجه شده‌اند؛ زیرا این باور در بین آنان ریشه دوانده است.

شنبه شانزدهی

در اعتقادات بلوچی، شب شنبه‌ای که با شانزدهم ماه برابر باشد (شب شنبه شانزدهم)، اگر کودکی در آن زمان متولد شود، دو سرنوشت ممکن است در انتظار او و اقوامش باشد؛ یا موجب روشنایی، سعادت و رفاه برای مردم و قوم می‌شود؛ یا به مصیبتی بزرگ و هلاکت همگان منجر خواهد شد. بخش‌هایی از مردم بلوچستان بر این باورند که میر حمّل هوت در روز شنبه شانزدهم برج عقرب به سفر دریایی رفته و آن را نحس می‌دانسته‌اند؛ به‌طوری که پس از یک هفته، توسط دزدان دریایی پرتغالی دستگیر و کشته شده است. شاعران آن زمان نیز در این باره چنین سروده‌اند:

«شَنبِهءُ شانزده سَر مَشود بِراتانی گُهار شَنبه پِه بِراتان شوم اِنت شانزده په پت ءَ»؛ یعنی ای خواهر، در روز شنبه شانزده ماه عقرب آب‌تنی مکن و سرت را مشوي؛ زیرا که روز شنبه براي برادرانت و تاریخ شانزده براي پدرت روز نحسی است.

نحوست 13 صفر

در بلوچستان، ۱۳ روز نخست ماه صفر نحس شمرده می‌شود و هر کس در شرایط و امکانات خود، سیزده روز را با نذر و نیاز می‌گذراند. شب یازدهم، آب روی خانه‌ها می‌پاشیدند و با آتش، خانه را احاطه می‌کردند. شب سیزدهم، از ابتدا تا انتهای روستا، از اهالی برای نذر می‌خواستند و هر کس در حد توان خود، روغن، برنج و سایر ضروریات را اهدا می‌کرد و در اتاق‌های چوبی و کلبه‌ها، اشعار و دوبیتی‌هایی با مضمون مشابه زمزمه می‌شد و نذورات را جمع‌آوری می‌کردند. نذورات را زنان تهیه می‌کردند و بین شرکت‌کنندگان تقسیم می‌شد. پس از خوردن نذورات، همه دست به آسمان بلند کرده و از خداوند طلب نجات از بلاهای ماه صفر می‌کردند.

ناپگ ناف

در بلوچستان، پس از بریدن ناف نوزاد، آن را در برگ‌های سبز (موُرت) می‌پیچیدند و پس از خشک شدن، درون نخل خرما قرار می‌دادند. در برخی مناطق بلوچستان، اگر نوزاد پسر بود، ناف را به پشت گوش اسب یا شتر تیزرو می‌بستند. پس از چهل روز، ناف را باز کرده و در نخل خرما قرار می‌دادند؛ با باور اینکه فرزندشان دارای سرنوشتی بلند، تیزرو و مانند اسب یا شتر خواهد بود.

ماسَگ

فال «ماسگ» یکی از فال‌های رایج در بلوچستان است. افرادی که به سفر رفته یا مشکلی داشتند یا کسی را گم کرده بودند، از افراد متخصص برای انجام فال ماسگ استفاده می‌کردند. برای این فال، از برگ‌های نازک و سبز نخل خرما استفاده می‌کردند. ابتدا، فرد نیّت خود را به خدا و بزرگان دین مانند حضرت علی و حضرت فاطمه اعلام می‌کرد و نام آنها را می‌برد. سپس، برگ‌ها را به هم گره می‌زدند و دو برگ آخر را که جفت مخالف بودند، آزاد می‌گذاشتند و زیر سنگی یا شیء دیگری قرار می‌دادند. پس از مدتی کوتاهی، برگ‌ها را بیرون آورده و بدون باز کردن گره‌ها، مراد و نتیجه را برای فرد اعلام می‌کردند.

خرافات در قوم بلوچ

کارشناسان به‌طور کلی بی‌سوادی، ناآگاهی، فقر، بی‌کاری، محرومیت و بی‌عدالتی را از جمله عوامل عمدۀ گرایش جامعۀ بلوچ به خرافات می‌دانند. از جمله جنبه‌های خرافات در قوم بلوچ عبارت است از:

1. باور به «زار»؛ از نظر زارباوران، زار خطرناک‌ترین باد کافر است که با وارد شدن آن در بدن انسان، جن نیز وارد بدن می‌شود و انسان را بیمار می‌کند.
2. باورهای خرافی پیرامون روح؛ برخی از مردم بلوچ معتقدند که ارواح اشخاص عابد و زاهد که در میان مردم دارای مرتبۀ ویژه بوده‌اند، پس از وفات، به‌شکل باد، در زمین و دریا سرگردانند.
3. باور به‌نیروی موهومی که باعث خیر و شر است؛ بر اساس این باور، محیط زندگی مردم بلوچ پر است از نیروی موهومی که در امورات زندگی آنها دخالت دارد.
4. روح خبیثۀ جاتوق؛ مردم بلوچ معتقدند که جاتوق یک شیطان جادوگر است. جاتوق در کمین مادر و نوزاد است که به‌ آنها آسیب برساند.
5. آیین زار؛ این مراسم جهت رهایی شخص بیمار از شر باد زار و جنی که همراه آن وارد بدن بیمار شده، توسط بابا یا مامازار با حضور زنان و مردان «اهل هوا» برگزار می‌شود. در این مراسم بردن نام مقدسات حرام است. از نظر کارشناسان آیین زار فاقد مبنای دینی و علمی است. ‌
6. مراسم مولودی؛ این مراسم بیشتر جنبۀ مذهبی دارد که توسط فرقه‌های مختلف اهل تصوف به‌منظور بزرگ‌داشت مشایخ و درمان بیمارانی که دچار باد (روح‌زدگی) شده است، برگزار می‌شود. گاهی این مراسم با موسیقی، رقص، برنامه‌های نمایشی و حتی چشم‌بندی و جادوگری همراه است.
7. دفع و جذب نیروی نامرئی؛ مناطق بلوچ‌نشین بازار پررونقی برای فال‌گیران و رمالان‌ است. مردم بلوچ برای مبارزه با نیروی نامرئی شر و جذب نیروهای خیر، به آنها مراجعه می‌کنند.
8. ناف‌بری؛ در فرهنگ بلوچ خانواده‌ای، ناف دختر نوزاد خانوادۀ دیگر را می‌برد و او را برای پسر خود نام‌گذاری می‌کند.
9. خون‌بست؛ بر اساس این قاعدۀ عرفی، طائفۀ مقتول چهار دختر را به‌دلخواه از فامیل قاتل، به همسری می‌گیرند.
10. مراسم جل‌بندی؛ یکی از برنامه‌های عروسی مردم بلوچ است. زنان بلوچ پارچه‌های دست‌دوختۀ آیینه‌کاری را بر دیوارهای اتاق آویزان می‌کنند و عروس تا شب زفاف در آنجا می‌ماند.
11. مراسم زائو؛ این مراسم از آغاز تولد نوازد گاهی تا چهل شبانه‌روز ادامه دارد. در این مراسم زنان به‌صورت گروهی یا تکی ترانه می‌خوانند و معتقدند که با این ترانه‌ها، ارواح خبیثه از جمله «جاتوق» که در پی خوردن دل و جگر نوازد است، خواست‌های شیطانی، طلسم و جادو به نوازد و مادر، آسیبی نمی‌رساند.

آیین‌های قوم بلوچ

آداب رمضانی

مردم بلوچ از نیمۀ ماه شعبان برای ورود به ماه رمضان آماده می‌شوند؛ آنها گوسفند یا بزی را برای تهیۀ غذای مخصوص رمضان با نام تباهک، ذبح می‌کنند؛ در یک کار جمعی زنان خانه‌های خود را غبارروبی کرده و سپس مسجد را غبارروبی می‌کنند. مردم بلوچ هنگام افطار از روزه‌داران با غذاها و شیرینی‌های بلوچی پذیرایی می‌کنند و اشخاص معین در هنگام سحر بر طبل می‌زنند و اشعار مخصوص می‌خوانند تا مردم برای سحری و عبادت بیدار شوند و همبستگی خود را به نمایش می‌گذارند. روحانی محل در ایام قدر، شبانه‌روزی در یک چادر در مسجد به‌ عبادت می‌پردازد و در شب عید بیرون می‌آید و مردم در روز عید وجوهات خود را به‌صورت نقدی به او می‌پردازند. پرداخت وجوهات به روحانی، بیانگر احترام به راهنمای معنوی و همبستگی اجتماعی میان اعضای جامعه است.

عزاداری مردم بلوچ

مراسم عاشورا

بلوچ‌های شیعه مراسم عزاداری ماه محرم را با شکوه خاص برگزار می‌کنند. نزد آنها علاوه بر سینه‌زنی، زنجیرزنی و مداحی توسط مردان سیاه‌پوش در خیابان‌ها، پختن نذری و توزیع شربت نیز رایج است. بلوچ‌ها با پای برهنه حرکت می‌کنند و به سر و صورت خود گِل‌ می‌مالند و کاه می‌ریزند. زنان نیز در این مراسم شرکت می‌کنند و در روز هفتم محرم، به یاد علی‌اصغر و مادر او آش نذری دلگ عاشوری یا هفت دهلی می‌پزند و در این روز از عزاداران با شیر پذیرایی می‌کنند. البته عزاداری بلوچ‌ها اختصاص به شیعیان ندارد؛ بلکه بلوچ‌های اهل سنت مخصوصا در ایران از گذشته تا کنون در ایام عزاداری برای مجالس عزا برای امام حسین برپا می‌کنند.

آیین سوگواری

مراسم سوگواری بلوچ‌ها که به «پرسه» معروف است، نمادی از همبستگی و پیوند عمیق اجتماعی است. این مراسم که با هدف تسلی خاطر بازماندگان و پرسش از احوال آنان شکل می‌گیرد، با اطلاع‌رسانی به اقوام و نزدیکان آغاز می‌شود. همه‌ افراد، پس از گردهمایی، برای انجام مراسم غسل، کفن و نماز میت، میت را به عیدگاه می‌برند. در قبرستان، مردم با شور و شوقی که ریشه در امید به ثواب دارد، در کندن قبر پیش‌قدم می‌شوند. پس از خاک‌سپاری، خواندن سوره یاسین و فاتحه و دعا برای آمرزش میت، نزدیکان و به‌ویژه فرزندان متوفی، درباره‌ بدهکاری‌های مالی او به دیگران پرس‌وجو می‌کنند؛ این مرحله، نماد توجه به مسئولیت‌های اجتماعی و همبستگی خانوادگی و قبیله‌ای است.

اگر متوفی مرد باشد در دوسوی قبر دو تکه سنگ و اگر زن باشد یک تکه سنگ می‌گذارند. مراسم سه‌فاتحه در روز سوم متوفی برگزار می‌شود که مردان در مسجد و زنان در خانۀ متوفی جمع می‌شوند و برای متوفی فاتحه و قرآن می‌خوانند. در این روز گوسفندی به‌یاد متوفی و برای پذیرایی از مهمانان قربانی می‌شود. بلوچ‌ها مراسم هفتم، پانزدهم، چهلم، شش‌ماهگی و سالگرد نیز برگزار می‌کنند. بلوچ‌ها در زمان مصیبت لباس معمولی خود را می‌پوشند؛ اما در برخی موارد نزدیکان برای مدتی ریش و موی خود را اصلاح نمی‌کنند

عیدی در قوم بلوچ

منظور از عیدی در قوم بلوچ، آیین‌ها و مراسم‌های مختلف مذهبی و فرهنگی است که این مردم به‌منظور تجلیل از اعیاد برگزار می‌کنند. آیین تجلیل از اعیاد به‌ویژه اعیاد مذهبی از مشترکات فرهنگی و مذهبی این مردم است که رعایت آن را سبب حفظ هویت فرهنگی و تاریخ خود می‌دانند. مردم بلوچ، اعیاد به‌ویژه اعیاد مذهبی را فرصتی مناسب برای سپاسگزاری از خداوند، زدودن کینه از دل‌ها، گسترش همدلی در میان مؤمنان و آراستن ظاهر و باطن می‌دانند. این مردم روز‌ها قبل از آمدن عید، برای استقبال از آن آماده می‌شوند. استقبال از عید با خرید لباس‌های محلی توسط زنان آراستن منازل، پختن شیرینی محلی، حنابندان شب قبل از عید و آراستن گوسفند قربانی انجام می‌شود.

الف) عید نوروز؛ بلوچ‌های ایران در روز عید با نادیده گرفتن تمام خصومت‌ها به دامن طبیعت می‌روند و با ساز و دهل از نوروز تجلیل می‌کنند. نوروز میان بلوچ‌های ایران از اهمیت خاصی برخوردار است. مردم بلوچ در کنار آداب و رسوم عمومی مانند خانه‌تکانی، پوشیدن لباس نو، جشن‌ و پای‌کوبی، آیین‌های ویژه مانند آراستن گوسفندان، سرمه‌سایی، آذین‌‌بندی درب‌های منازل، بهارچرانی، نهال‌کاری، سفرۀ هفت‌میم، نوکردن ظروف و غذای چهارراه برای تجلیل از نوروز دارند. مردم بلوچ برای تجلیل از نوروز، خوراکی‌های مخصوص چون آجیل نوروزی، کشک نوروزی و حلوای مَدَر دارند. سیزده‌بدر که در گویش محلی به آن «سفره‌بدر» می‌گویند، یکی از برنامه‌های ویژۀ نوروزی مردم بلوچ است.

ب) عید فطر؛ در شب عید فطر زنان بلوچ مراسم حنابندان دارند که شخص ماهری روی دستان آنها تصاویر زیبا با حنا می‌کشد. روز عید مردان با پوشیدن لباس نو به عیدگاه می‌روند و بعد از ادای نماز عید و پرداخت فطریه، مراسم طلب حلالیت با نام هک‌پهلی را با سه‌بار در آغوش گرفتن هم‌دیگر انجام می‌دهند. آنها سپس به خانۀ خویشان و اقوام می‌روند و زنان با شیرینی‌های محلی از آنها پذیرایی می‌کنند.

ج) عید قربان؛ در شب عید، زنان پاهای فرزندان خود را با حنا مزین می‌کنند. در روز عید، مردان با پوشیدن لباس نو به عیدگاه می‌روند. بعد از ادای نماز از هم‌دیگر طلب حلالیت می‌کنند و اکثر خانواده‌ها حیوانی را قربانی می‌کنند. خانواده‌های فقیر با مشارکت هم‌دیگر حیوانی را قربانی می‌کنند. در این عید دید و بازدیدها تا سه روز ادامه دارد.

پوشش و لباس بلوچی

در میان قوم بلوچ، زنان و مردان پوشاک سنتی خاص خود را دارند که در همه جا قابل تشخیص است و از شهرت بالا برخوردار است.

لباس مردان

مردان بلوچ در پوشش خود از پاک (عمامه)، مسر (دستمال شبیه عمامه)، کلاه سوپی (ویژۀ مسجد و زمان عبادت)، چکن‌دوز (کلاه دست‌دوزی اعیانی)، لنگ (پارچه‌ دور گردن)، جامگ (پیراهن گشاد)، گنج‌پراک (زیرپراهن)، پاجاکم (شلوار گشاد چین‌دار)، سرین‌بند (کمر بند پارچه‌ای / نخ‌باف برای شلوار)، شال (کُت مخصوص زمستان) و کرو (جوراب پشمی برای زمستان) استفاده می‌کنند و از سواس و پوزا (بافته‌شده از برگ خرمای وحشی)، دوبند (ساخته‌شده از پوست گاو)، کوش (کفش چرمی)، به‌عنوان کفش استفاده می‌کنند.

لباس زنان

زنان بلوچ از جامک، پاجامک، سریک (نوع روسری از چادر بزرگ‌تر)، تکو (نوعی چارقد) با پارچه‌های مرغوب نخی و ابریشمی و با رنگ‌های مختلف، استفاده می‌کنند. لباس‌های زنان بلوچ با سوزن‌دوزی، پریواردوزی، بلوچ‌دوزی و آیینه‌دوزی تزیین می‌شود و گران‌قیمت است. زنان بلوچ با هنر سوزن‌دوزی و خلق نقوش زیبا و چشم‌نواز، لباس‌های خود و دیگران را می‌آرایند و از این طریق، هم به زیبایی و ارزش لباس‌ها می‌افزایند و هم به اقتصاد خانواده کمک می‌کنند.

زنان بلوچ به زیورآلات علاقۀ زیاد دارند و از گوشواره‌های نالوک، چلمب، والی، بادی و جمکه که از طلا ساخته می‌شود، استفاده می‌کنند. همچنین کید که از طلا ساخته می‌شود بر موهای خود آویزان می‌کنند. کپکو گردن‌بندی است که با طلا، فیروزه و یاقوت تزیین می‌شود، پادیگ (پابند)، چلا (انگشتر)، پلوه (آویز بینی) دیگر زیورآلات مورد علاقۀ زنان بلوچ است.

وجود جیب‌های بزرگ در لباس‌های زنان بلوچ، عنصری قابل توجه در پوشش آنها است. این جیب‌ها مختص لباس‌های محلی و نمادی از شجاعت و دلاوری آنان محسوب می‌شود؛ به گونه‌ای که اگر زنی مرتکب خطایی شود، او را «بی‌پندول» یا «بی‌جیب» می‌نامند؛ این لفظ نشانه ضعف و بی‌غیرتی در میان بلوچ تلقی می‌شود. این موضوع را می‌توان با فقدان سبیل در مردان یا ریش‌گرو گذاشتن آنان مقایسه کرد. ممکن است برای افراد غیربلوچ یا ناآشنا با این لباس‌ها، همه لباس‌ها یکسان به نظر برسند؛ اما در واقعیت، فرم و ساختار لباس‌ها تفاوت‌های ظریف و معنی‌داری دارند که معرف هویت و فرهنگ خاص این منطقه است.

غذاها‌ی سنتی بلوچی

غذا در فرهنگ ایرانی و به‌ویژه در میان قوم بلوچ فراتر از یک نیاز صرفاً غذایی است و در مراسم سنتی و فرهنگی، نقش مهمی در ایجاد پیوندهای عاطفی و فرهنگی ایفا می‌کند. غذاهای بلوچی، به‌عنوان جزئی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی و اجتماعی مردم در جشن‌ها و آیین‌های مذهبی، اهمیت ویژه‌ای دارند. از این رو، غذا نه‌تنها برای تغذیه، بلکه به‌عنوان نمادی از محبت، احترام و اعتقادات فرهنگی مورد توجه قرار می‌گیرد.

بلوچ‌ها تنوع غذایی بسیار دارند. اساس غذاهای محلی بلوچی بر پایۀ گوشت، مواد لبنی و خرما استوار است. شمار زیادی از غذاهای این منطقه دارای ادویه‌های پاکستانی و هندی هستند و جزئی از خوراک‌های بومی بلوچی شده‌اند.

معروف‌ترین خوراک‌های بلوچ‌ها عبارت است از:

1. تباهگ؛ مخلوطی از برنج، گوشت خشک‌کردۀ گوسفند، پودر انار، نمک و آب لیمو است که بیشتر در سحرهای ماه رمضان مصرف می‌شود؛

2. چنگال؛ از شیرینی‌های سنتی بلوچی است که از خرما، خمیر نمیه‌پخت، روغن محلی حیوانی و ادویه‌جات تهیه می‌شود و عموماً در افطاری از آن استفاده می‌کنند؛

3. بتَّ‌ماش؛ این غذا از ترکیب برنج، روغن، ماش و ادویه‌جات تهیه می‌شود که بیشتر بین افراد مسن طرفدار دارد و به‌طور معمول در هنگام باران آماده می‌کنند؛

4. نان تیموش؛ این نان بسیار ترد و نازک است و با ترکیب آب، آرد، نمک و کمی روغن تهیه می‌شود. نان تیموش در گذشته روی سنگ‌های بزرگ، پهن و نازک می‌شد. امروزه این نان روی ظرف مخصوص به‌نام تین پخته می‌شود.

5. پکوره؛ این غذا از آرد نخود، آرد گندم، گشنیز، ادویه‌های خوش‌بو کننده و روغن آماده می‌شود.

موسیقی بلوچی

در فرهنگ بلوچ کمتر آیینی بدون موسیقی یافت می‌شود. در فرهنگ بلوچ غم، شادی، درمان و عقاید، آیین‌های مخصوص و موسیقی ویژه‌ای دارد که با روش‌های خاصی اجرا می‌شود. همچنین زن و مرد بلوچ در هر مرحله از فعالیت‌های خود، موسیقی و آواهای محلی خاصی دارند. مردم بلوچ موسیقی را جزء هویت خود می‌دانند و هر طایفۀ بلوچ خوانندگان و نوازندگانی دارند که این هنر را از نیاکان خود به ارث برده‌اند و مردم بلوچ به آنها پهلوان می‌گویند. کلمۀ «پهلَو» به‌معنای دلاور و شجاع و «وان» به‌معنای خواننده است.

موسیقی آوازی

موسیقی آوازی همان موسیقی عامیانه بلوچستان است که در مراسم و اعیاد نقش مهمی دارد و در مناسبت‌هایی مانند عروسی و ختنه‌سوران اجرا می‌شود و داستان‌های حماسی، عشقی و وقایع اجتماعی را روایت می‌کند. موسیقی بلوچی، شباهت زیاد به موسیقی هندی دارد که در جشن‌های عروسی و اعیاد خوانده می‌شود. این موسیقی با دهل، سرنا، طبل، قیچک، تنبورگ، رباب، بانچو، نی، کوزه و دینبوک نواخته می‌شود و با اشعار و ترانه‌های فولکور ترکیب می‌شود.

انواع آن عبارت است از:

• سپت؛ آهنگی برای تمجید و پرستش که زنان به مدت ۱۴ روز پس از تولد نوزاد به‌صورت گروهی می‌خوانند و موضوع آن درباره خدا و بزرگان دین است.
• وربت؛ آهنگی که زنان به‌صورت جمعی پس از زایمان می‌خوانند.
• شپتاکی؛ ترانه‌ای که پس از زایمان توسط بستگان به‌صورت سوال و جواب اجرا می‌شود.
• لار و ششگانی؛ در شب ششم تولد نوزاد خوانده می‌شود.
• لیلو؛ لالایی ملایم و آرام که برای نوزادان استفاده می‌شود.
• نازیک؛ ستایشی که در شش شب مراسم عروسی اجرا می‌شود.
• لارو و هالو؛ در آخرین روز مراسم عروسی خوانده می‌شوند.
• زهیرک؛ ترانه‌ای که در گذشته توسط زنان هنگام کار روزانه خوانده می‌شده است.
• موتک یا مودک؛ ویژه مرثیه و مراسم عزاداری است.
• امبا؛ مخصوص ماهی‌گیران و به‌صورت گروهی خوانده می‌شود.

موسیقی آیینی

موسیقی دوچاپی

دوچاپی نوعی موسیقی و حرکات موزون سنتی است که به‌ویژه در جشن‌ها رواج دارد. در این مراسم، همه افراد می‌توانند شرکت کنند و از همین رو، کارشناسان آن را به‌عنوان یک آیین عمومی شناخته‌اند که موجب ایجاد همبستگی فرهنگی و اجتماعی می‌شود. اجرای دوچاپی معمولاً با نواختن سرنا آغاز می‌شود و شرکت‌کنندگان حرکات موزون خود را در نیم‌دایره یا دایرۀ کامل شروع می‌کنند. پس از آن، نوازندۀ طبل با ضربات خود بر روی طبل بزرگ به میدان می‌آید و در پی او، نوازندۀ دیگری با طبل کوچک به همراهی آن می‌پردازد.

موسیقی عرفانی

پیروان طریقت‌های چشتی، نقش‌بندی و قادری دارای موسیقی‌ای هستند که ذکرهای عرفانی شامل اسماءالله، اولیاءالله، ائمه و مشایخ دارد. همچنین، غزل‌هایی از شاعران بزرگی چون مولانا، عطار، معین‌الدین چشتی، شیخ احمد جامی، واجه مرشد و واجه عبدالرئوف در میان آنها خوانده و اجرا می‌شود.

موسیقی سوت

یکی از انواع موسیقی در بلوچستان «سوت» نام دارد. مضامین اشعار در سوت به‌طور عمده به وصف طبیعت، یار، دیار و حس دل‌تنگی می‌پردازد. غالب قطعات موسیقی بلوچی که در رسانه‌ها پخش می‌شود، از نوع سوت هستند؛ زیرا این سبک تا حد زیادی شادتر و عامیانه‌تر از سایر انواع موسیقی به‌شمار می‌آید. در موسیقی سوت، اکثر سازهای بلوچی، اعم از زهی، کوبه‌ای و بادی، به کار گرفته می‌شوند؛ از جمله سرود، بنجو، رباب، تنبیرگ، دونلی، نل، دهلک، کوزگ و کنجری.

موسیقی حماسی

قلب تپنده موسیقی بلوچستان موسیقی حماسی آن است. یکی از مهم‌ترین دلایل اهمیت این سبک، گستردگی مضامین و محتوای آن است که شامل داستان‌های حماسی، عاشقانه، مذهبی، قومی، جنگی و پندآموز می‌شود. در این نوع موسیقی، تنها دو ساز سرود و تنبیرگ به کار می‌روند. در این سبک، خواننده را «شاعر» می‌نامند و معمولاً با القابی چون ملا یا پهلوان خطاب می‌شود. شاعر می‌تواند هم نوازنده سرود باشد و هم تنبیرگ. از داستان‌های عاشقانه رایج می‌توان به شی مرید و هانی، شهداد و مهناز و کیا و صدو اشاره کرد؛ از داستان‌های حماسی به میرقنبر و همل جییند و از داستان‌های مذهبی به معجزات پیامبر و سلطان جمجم. نوازندگان و خوانندگان این سبک موسیقی همگی حرفه‌ای هستند. موسیقی با یک زهیروگ آغاز می‌شود؛ سپس آهنگی ریتمیک با کوک پایین نواخته می‌شود و پس از دقایقی، هم کوک سازها و هم تمپوی آهنگ‌ها افزایش می‌یابد. یک شعر در این سبک ممکن است تا چندین ساعت به طول انجامد و حتی ممکن است در یک شب تمام نشود و به روز بعد موکول شود. موسیقی حماسی در بلوچستان رو به زوال است؛ زیرا جوانان کمتر به یادگیری اشعار و مقام‌های آن می‌پردازند.

موسیقی ذکرهای گواتی

موسیقی ذکرهای گواتی در بسیاری از مناطق بلوچستان رایج است؛ اما در منطقه سرحد کمتر دیده می‌شود. ذکرهای گواتی برای افرادی نواخته می‌شود که دچار جن‌زدگی یا باد شده‌اند. معمولاً هنگامی که این افراد دچار اختلالاتی می‌شوند و درمان‌های پزشکی مؤثر واقع نمی‌شوند، به شخصی به نام «خلیفه» مراجعه می‌کنند. خلیفه، محور اصلی مراسم گواتی است و از طریق ذکر، ریاضت و انجام امور خیر، با مسائل مربوط به باد، جن و پری آشنایی دارد. او با دیدن بیمار، میزان وخامت بیماری را تشخیص می‌دهد.

سپس نوازندگان با شرکت در مراسم گواتی و با نواختن ساز و خواندن ذکر خداوند و اولیا، بیمار را به حالت وجد می‌رسانند. موسیقی گواتی با ذکرهای آرام مانند «مست قلندر» آغاز می‌شود و به‌تدریج به ذکرهای پرشورتری مانند «الله ذوالجلال»، ذکر «لااله‌الاالله» و «حضرت قلندر» می‌رسد. در حین اجرای این ذکرها، بیمار و حتی برخی از افراد حاضر در مجلس ممکن است به وجد بیایند و «دمال» کنند. دمال به حرکات غیرارادی گفته می‌شود که شخص از خود نشان می‌دهد. در این مرحله، نقش اصلی خلیفه آغاز می‌شود. او با موجودی که شخص بیمار را تسخیر کرده، به گفت‌وگو می‌پردازد و از او می‌خواهد که بیمار را رها کند و دست از آزار او بردارد. معمولاً در مراسم گواتی، قربانی کردن گوسفند نیز انجام می‌شود. قطعات گواتی، ذکر و کلام خاص خود را دارند.

رقص‌های بومی

رقص بلوچی دارای انواعی چون دوچاپی، سه‌چاپی، لنکی، کوپکو و لیوا است که معروف‌ترین آن دوچاپی است و نماد همبستگی بلوچ‌ها به‌حساب می‌آید. این رقص با نواختن سرنا شروع می‌شود و افراد در یک نیم‌دایره یا دایرۀ کامل همراه با آهنگ خاص، حرکات موزون انجام می‌دهند. طبال به طبل بزرگ می‌زند و همراه سرنا و طبل کوچک ریتم خاصی اجرا می‌کنند و رقص با چرخیدن و کف‌زدن منظم شروع می‌شود. وقتی ریتم موسیقی تندتر شود، چرخیدن آنها نیز تند می‌شود.

بازی و سرگرمی

بازی‌های محلی قوم بلوچ از سابقۀ طولانی برخوردار است و بسیاری از جنبه‌های فرهنگی این قوم را دربر می‌گیرد. این بازی‌ها باتوجه به شرایط محیطی و امکانات بازی، سلیقه، مهارت بازیکنان و هدف مورد نظر به‌گونه‌های متفاوت تقسیم می‌شود. معرو‌ف‌ترین بازی‌های بلوچی عبارتند از؛ کپگ، کاتلی، پلیلگ، پشت‌مه‌پشت، هذک چیردیکا، چادرپیردیکا، مجول، تل، بوتگ‌چوند، چوک، لپار، نه‌داری، کستی، دهتک، سارگ، جوجو، چل، کلان شتیک و گول که به‌صورت گروهی در جشن‌های عمومی بازی می‌شود. همچنین بازی‌های کلاه‌چل‌چل، چل‌بازی، چوب‌بازی، کیچ‌زور، بازی کَبَدی، سرخ‌پری، زردپری، پادشاه وزیر، کشتی کج‌گردان، اشکاتیلی، لگوش، تیت، هلاری، خسوخسو، توطن‌سواری، دلکی، کپگ و شترسواری نیز در میان قوم بلوچ به‌ویژه بلوچ‌های ایران رایج است.

ازدواج در قوم بلوچ

عروسی بلوچ‌ها آداب و رسوم خاصی دارد و در چند مرحله شامل دگِندونِن (خواستگاری)، هِبَرجنی (بله‌برون)، بربندمال (تعیین مهریه)، جُل‌بندی، حِنادوزدکی، حِناراستکی، سرآپی، مشاطه، شب‌یکجایی برگزار می‌شود. ازدواج بلوچ‌ها بیشتر میان‌طایفه‌ای است و رعایت طبقۀ اجتماعی در آن ضروری است. پدیدۀ چندهمسری در میان قوم‌ بلوچ نرخ بالا دارد.

سن ازدواج در قوم بلوچ

در فرهنگ بلوچ، ازدواج به‌عنوان یک امر مقدس شناخته می‌شود. آنها ازدواج به‌هنگام را یک ارزش می‌دانند و تلاش می‌کنند که فرزندان‌شان و به‌ویژه دختران زودتر ازدواج کنند. این چارچوب فرهنگی، گاه منجر به ازدواج‌های زودهنگام و بدون رعایت شرایط قانونی و شرعی صورت می‌گیرد و با اجبار، همراه است و عوامل متعددی از جمله کمبود زیرساخت‌های آموزشی و فرهنگی؛ عدم پشتیبانی از دختر در تصمیم‌گیری ازدواج؛ ناآگاهی دختران؛ فشار خانوادگی و فرهنگی و اجتماعی؛ مشکلات اقتصادی مانند فقر و بی‌کاری؛ ملاحظات سیاسی مانند ایجاد صلح بین قبایل؛ خون‌بس در آن مؤثر است.

ازدواج‌های به‌موقع می‌تواند به کنترل تمایلات جنسی جوانان، جلوگیری از گسترش فساد اخلاقی و هنجارشکنی در جامعه، رشد و جوان‌سازی جامعه کمک کند. همچنین برای دو طرف شادابی، آرامش روحی، امید به آینده، کمال، معنویت و دوری از رذایل اخلاقی را در پی دارد؛ اما کارشناسان ازدواج‌های زودهنگام را یک آسیب اجتماعی می‌دانند که پیامدهای نامطلوبی در پی دارد؛ از جمله این‌که جامعه را تبدیل به یک جامعۀ نابالغ کرده و رشد فکری آن را با رکود مواجه می‌کند؛ همچنین کودکی که آماده روابط جنسی و مادرشدن نیست با ازدواج زودهنگام ممکن است گرفتار خشونت خانگی، رها شدگی، همسرکشی، طلاق‌های رسمی و عاطفی، کار اجباری، آزارجنسی و محرومیت از حقوق اولیه ‌شود؛ آسیب‌های جسمی و روانی و بی‌بهره بودن ازدواج از حمایت‌های حقوقی، از دیگر پیامدهای ازدواج زودهنگام در قوم بلوچ است.

چندهمسری در قوم بلوچ

چندهمسری در قوم بلوچ ریشه در فرهنگ مردسالارانه این منطقه دارد و در میان بلوچ‌های اهل سنت مورد تشویق علمای مذهبی قرار می‌گیرد. این پدیده اختصاص به طایفه یا طبقه اجتماعی خاصی ندارد و در فرهنگ عمومی بلوچ‌ها نهادینه شده است. یکی از زمینه‌های فرهنگی این پدیده این است که در ازدواج اول، پسران معمولاً حق انتخاب ندارند. زنان معمولاً چندهمسری را حق مسلم مردان می‌دانند و با وجود نارضایتی، واکنش نشان نمی‌دهند. از دیگر عوامل می‌توان به جمعیت بالای دختران مجرد اشاره کرد که افزایش سن ازدواج باعث شده بسیاری از دختران به ازدواج با مردان متأهل تن دهند. همچنین موانع طلاق در فرهنگ بلوچ که طلاق را ناپسند می‌دانند، زنان را به پذیرش چندهمسری شوهر سوق می‌دهد. از عوامل تداوم چندهمسری این است که مردان این عمل را با سنت پیامبر و آیات قرآن توجیه می‌کنند. منافع سیاسی نیز در این میان نقش دارد؛ چرا که اتحاد بین قبایل از طریق ازدواج‌های بین‌قبیله‌ای تقویت می‌شود. مرگ‌ومیر مردان به‌دلیل نزاع‌های قبیله‌ای و مشاغل پرخطر باعث افزایش زنان بیوه می‌شود که این خود به تداوم چندهمسری دامن می‌زند. تمایلات مردانه مانند تنوع‌طلبی، تمایل به فرزند پسر و فرزندان بیشتر و افزایش اعتبار اجتماعی نیز از دیگر عوامل تداوم این پدیده است. از جنبه‌های مثبت این پدیده می‌توان به کاهش فساد اخلاقی، حمایت از زنان بیوه و امکان فرزندآوری برای مردان در صورت نازایی همسر اول اشاره کرد؛ اما پیامدهای منفی آن شامل مشکلات روانی برای زنان، گسستگی خانوادگی، ترک تحصیل فرزندان، خشونت‌های خانگی و مشکلات ثبت رسمی ازدواج و شناسنامه فرزندان می‌شود.

طلاق در قوم بلوچ

در فرهنگ عمومی بلوچ، طلاق به‌عنوان یک امر ناپسند شناخته می‌شود و به‌ویژه برای زنان پیامدهای ناگواری مانند بی‌عزتی و بی‌آبرویی به دنبال دارد. با وجود قبح طلاق، ازدواج در قوم بلوچ به آداب و رسوم خاصی وابسته است که در حال حاضر موجب افزایش جدایی زوج‌ها شده است. در میان بلوچ‌های پاکستان و ایران، طلاق بیشتر توسط مردان تصمیم‌گیری و اجرا می‌شود. در بسیاری از موارد، زنان در خانواده با طلاق عاطفی رها می‌شوند. به گفته کارشناسان، بخش زیادی از طلاق‌ها در قوم بلوچ ریشه در نمودهای سنتی ازدواج این مردم دارد. پژوهشی که در سال 1394ش در شهر زاهدان انجام شد، نشان می‌دهد که ازدواج اجباری، چندهمسری، ازدواج مبادله‌ای و ازدواج در سنین پایین به‌عنوان الگوهای رایج در فرهنگ بلوچ، عامل بسیاری از طلاق‌ها هستند. همچنین، عواملی همچون فقر، بیکاری، اعتیاد، عدم تفاهم زوجین، مداخلۀ دیگران، بی‌سوادی، خیانت، توقعات بی‌جا و ناآگاهی طرفین از حقوق یکدیگر و تهاجم فرهنگی نیز در تمایل بلوچ‌ها به طلاق تأثیر دارند. بر اساس آمارها، با وجود اینکه آمار طلاق در بلوچستان ایران نسبتاً پایین است، این آمار در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است. همچنین، سن طلاق در میان بلوچ‌ها در سال‌های اخیر کاهش یافته است..

ساختار اقتصادی

اشتغال در قوم بلوچ

اقتصاد مردم بلوچ منابع مختلف دارد و این گروه قومی با مجموعه‌اي از فنون گوناگون كسب درآمد، سر و كار دارند. فعاليت‌هاي اقتصادی سنتی بلوچ شامل پرورش گوسفند، بز و شتر، مرغ‌داری، کشاورزی و باغ‌داری، نخل‌كاري، شكار حيوانات و ماهی‌گیری، گردآوري مواد خوراكی و مواد خام طبيعی مانند گیاهان دارویی و تجارت و حمل و نقل است. علاوه بر آن سوخت‌بری هم از جمله مشاغ کاذب در بلوچستان است و از دیرباز به‌عنوان یکی از مشاغل اصلی ساکنان شناخته می‌شده است. این پدیده، مسئله‌ای جدید یا مقطعی نیست؛ بلکه بخشی از ساختار اقتصادی این منطقه محسوب می‌شود. بسیاری از جوانان این منطقه به‌دلیل فقر، مشکلات معیشتی و نبود فرصت‌های شغلی، به سوخت‌بری روی می‌آورند. طبق نظر کارشناسان در صورتی که زمینه‌های اشتغال پایدار مانند صیادی برای آنان فراهم شود، به سمت مشاغل پرخطر مانند سوخت‌بری نخواهند رفت.

سوخت‌بری و قاچاق سوخت

بیکاری و فقر گسترده در این ناحیه سبب شد مردم بلوچستان ایران با همسایگان افغان خود به تجارت روی آوردند که در این میان سوخت به کالای اصلی مبادلات تبدیل شد. این رونق تجاری حتی برخی خانواده‌های مهاجر را نیز به بازگشت واداشت تا به خرید و فروش مواد سوختی بپردازند. از طرفی سودآوری بالای قاچاق سوخت، هم سودجویان ایرانی و هم همسایگان افغان و پاکستانی را به این تجارت کشاند. ناتوانی مالی روستاییان برای سرمایه‌گذاری در این زمینه، بستر مناسبی برای سوءاستفاده سودجویان فراهم کرد. نتیجه آن شد که بسیاری از مردم محلی با دستمزدهای ناچیز، به‌عنوان نیروی کار این شبکه‌ها مشغول شدند. بیکاری در مناطق مرزی به ابزاری برای سوءاستفاده گروه‌های معاند، اشرار و قاچاقچیان مواد مخدر تبدیل شد. این گروه‌ها با حمایت از شبکه‌های قاچاق سوخت، از یک سو از ضعف اقتصادی مردم محلی بهره‌برداری کردند و از سوی دیگر، با تبلیغات رسانه‌ای و فضای مجازی، تلاش کردند تا اقدامات قانونی نیروهای امنیتی و مرزبانی را زیر سؤال ببرند. آنها با شعارهای احساسی و ادعای حمایت از مردم محلی، سعی در متهم کردن نیروهای نظامی به برخورد خشن با مرزنشینانی داشتند که صرفاً برای امرار معاش مقادیر اندکی سوخت جابه‌جا می‌کردند. بسیاری از روستاییان و مرزنشینان، به‌عنوان نیروی کار برای سرمایه‌داران اصلی این شبکه‌ها عمل می‌کنند. وابستگی اقتصادی به این شبکه‌ها، آنها را به همکاری مستمر سوق می‌دهد.

تأثیر خشکسالی و سیلاب‌ها

منطقۀ بلوچستان به‌دلیل اقلیم خشک و نیمه‌خشک، همواره با چالش کم‌آبی و سیلاب مواجه است. خسارات ناشی از سیلاب‌ها شامل آسیب به زیرساخت‌ها، تخریب منازل و از بین رفتن محصولات کشاورزی است. کارشناسان، مدیریت روان‌آب‌ها از طریق ایجاد سدها، بهسازی آبراهه‌ها، توسعه سیستم‌های پیش‌بینی و روش‌های حفاظتی را به‌عنوان راهکاری اساسی برای تأمین آب و مقابله با خشکسالی پیشنهاد می‌کنند. انتقال آب از دریای عمان و اجرای طرح «تهلاب» نیز از جمله پروژه‌های مهم برای رفع بحران کم‌آبی و توسعه پایدار این منطقه است.

راهکارهای اقتصادی منطقه

کارشناسان راهکار برون‌رفت از معضل بیکاری، فقر و قاچاق در این منطقه را توجه به ظرفیت بالای جهانگردی و گردشگری به‌خاطر وجود مناطق بکر، توسعه مشاغل خانگی و روستایی مانند کشاورزی، دامداری و صنایع‌دستی که بیشتر متکی به زیست‌بوم و جغرافیای منطقه هستند، می‌دانند. همچنین صنعتی کردن هنر سوزن‌دوزی با ایجاد کارگاه‌های نیمه‌صنعتی و بازاریابی هدفمند و مهارت‌آموزی به جوانان می‌تواند راهکاری برای جبران بخشی از بیکاری در بلوچستان باشد. البته خشکسالی و چاه‌های آب خشکیده، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در بلوچستان مشاغل مرتبط با کشاورزی را با محدویت مواجه کرده است.

کار کودکان بلوچ

شرایط زندگی، فقر، بیکاری، درآمد کم، بی‌سرپرستی، بدسرپرستی، پایین بودن سطح فرهنگی، نبود امکانات آموزشی، حاشیه‌نیشنی و بی‌سرنوشتی، سبک زندگی، فعالیت‌ باندهای قاچاق در مرز‌ها و ناامنی مناطق بلوچ‌نشین، باعث می‌شود که دختران و پسران بلوچ از سنین پایین وارد بازار کار شوند. در فرهنگ عمومی بلوچ، کودک به‌عنوان نیروی کار تلقی می‌شود و به همین دلیل، کودکان دوشادوش بزرگسالان در اقتصاد خانواده سهیم هستند. دختران به مشاغل سوزن‌دوزی، بافندگی، سفال‌گری و زرگری مشغول هستند که آن را از مادران خود می‌آموزند همچنین در رسیدگی به امور منزل مانند شست‌و‌رفت، تهیۀ غذا و آب آشامیدنی به مادران خود کمک می‌کنند. کودکان بلوچ در چراندن، شیردوشی و تهیۀ آب دام‌ها، در کنار پدران خود در مزارع، در بخش بوم‌گردی و دست‌فروشی فعالیت دارند.

اشتغال نامتعارف کودکان بلوچ این است که پسران از شش‌سالگی وارد کار قاچاق در مرزهای سه‌کشور (ایران، افغانستان و پاکستان) می‌شوند. همچنین تعداد زیادی از کودکان بلوچ در بازارچه‌های مرزی و شهرهای بلوچ‌نشین افغانستان و ایران، به زباله‌گردی اشتغال دارند و تعداد زیادی از آنها گدایی نیز می‌کنند. کودکان بلوچ که در حوزۀ قاچاق فعالیت دارند همواره با خطر مرگ و یا از دست دادن سلامتی رو‌به‌رو هستند. بر اساس تحقیقات انجام شده در ولایت نیمروز و بازارچه‌های مرزی، کودکان کار مورد آزار‌ جنسی قرار می‌گیرند. کودکان زباله‌گرد بلوچ با انواع بیماری‌ها از جمله بیماری‌های قلبی، تنفسی، پوستی و اعتیاد، روبه‌رو می‌شوند. بسیاری از این کودکان گرفتار باندهای تبه‌کار از جمله باندهای تکدی‌گری می‌شوند.

مسائل امنیتی در منطقۀ بلوچستان

وجود گروه‌های تروریستی در منطقۀ بلوچستان، با بهره‌گیری از فقر اقتصادی و شکاف‌های موجود در منطقه، سازماندهی جدیدی یافته‌اند که زمینه را برای اقدامات خشونت‌آمیز فراهم کرده‌اند. ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی دو دهه اخیر در افغانستان و جنگ‌های داخلی متعدد این کشور، همچنین افغانستان به‌عنوان بزرگترین تولیدکننده تریاک جهان و فعالیت باندهای بین‌المللی قاچاق مواد مخدر، بر امنیت بلوچستان تأثیر منفی گذاشته است. تروریست‌ها در خاک پاکستان امنیت بالایی دارند. این کشور کانون اقدامات تروریستی بسیاری بوده که نشان‌دهنده سازماندهی و هدایت جریان‌های تروریستی از خاک پاکستان است. با وجود ضعف در سازوکارهای امنیتی و نظارت و کنترل دقیق مرزها، برقراری امنیت پایدار و حفظ جان مردم در این منطقه دشوار است.

صنایع دستی

سوزن‌دوزی

سوزن‌دوزی که توسط زنان بلوچ انجام می‌شود، شهرت جهانی دارد. سوزن‌دوزی قوم بلوچ، نماد قبیله و طایفه و هویت زن بلوچ به‌ حساب می‌آید که نسل‌به‌نسل آن را انتقال می‌دهند. سوزن‌دوزی برای زنان بلوچ، چنان با زندگی روزمره آنها عجین شده که به نمادی شناخته‌شده و جهانی برای آنها تبدیل شده است. زنان بلوچ از سنین کودکی، سوزن‌دوزی را هم‌زمان با دیگر مهارت‌های زندگی می‌آموزند و اغلب، مقداری نخ و پارچه در اختیار دارند. زنان بلوچ سوزن‌دوزی را به ‌دو روش چپ‌دوز وراست‌دوز انجام می‌دهند؛ در چپ‌دوز طرح‌ها به‌صورت کاملاً ابتکاری و بدون الگوی از پیش تعیین‌شده، با شمردن تاروپود پارچه ایجاد می‌شوند و از ارزش هنری بالاتری برخوردارند. در راست‌دوز نقوش با استفاده از مهر و روش انتقال روی پارچه دوخته می‌شوند. این روش از لحاظ زمانی، سریع‌تر و از نظر قیمت، ارزان‌تر است. این شیوه به‌ویژه در میان بلوچ‌های افغانستان و شهرستان‌های چابهار و قصرقند بلوچستان ایران رواج دارد.

سفال‌گری

سفال‌گری از دیگر صنایع مهم بلوچستان است. سفال‌گری در روستای کلپورگان واقع در بخش مرکزی شهرستان سراوان متمایز از سفال‌گری سایر نقاط است. تمام مراحل ساخت این سفال‌ها، از آماده‌سازی خاک رس گرفته تا شکل‌دهی و پخت، به‌صورت دستی و سنتی و بدون استفاده از چرخ سفال‌گری توسط زنان بلوچ انجام می‌شود و مردان تنها در کارهایی مانند حمل خاک رس از معدن، آماده‌سازی گل و پخت سفال مشارکت دارند. طرح‌ها و نقش‌های هندسی سفال‌ها، یادآور نقش‌های باستانی است. تزیینات روی این سفال‌ها، با نمادهای تجریدی که از نسلی به نسل دیگر به ارث رسیده است، بیانگر رازها، خواسته‌ها و اعتقادات درونی هنرمندان و ارتباط آنان با محیط پیرامون‌شان هستند. اغلب این نمادها شبیه به نقوش سفال‌های دوران ماقبل تاریخ و اوایل دوره تاریخی می‌باشند. در این سفال‌ها از لعاب استفاده نمی‌شود، بلکه تزیین و رنگ‌آمیزی با روش‌های سنتی انجام می‌شود.

صنایع حصیربافی، سکه‌بافی، زرگری و قالی‌بافی نیز در میان قوم بلوچ سابقۀ طولانی دارد.

زنان بلوچ

در فرهنگ بلوچ، زن دارای حرمت ویژه‌ای است و هتک حرمت او گناهی نابخشودنی تلقی می‌شود که عواقب سنگینی در پی دارد. مجازات قتل زن در فرهنگ بلوچ به مراتب شدیدتر از قتل مرد است و به عنوان «سه خون» (معادل قتل سه مرد) محسوب می‌شود؛ به این معنی که کشتن یا هتک حرمت زن بلوچ، مجوزی برای قتل‌عام خانواده متجاوز است. همچنین، برداشتن سرپوش از سر زن، سیلی زدن، یا آسیب رساندن به دست او، در حکم قتل تلقی می‌شود. با وجود این حرمت بالا، زن بلوچ از محرومیت‌های شدیدی نیز رنج می‌برد. او در تمام فعالیت‌های قومی حضور فعال و بی‌نامی دارد؛ اما تلاش‌هایش اغلب به نام خودش شناخته نمی‌شود. با این حال، امروزه با تغییر نظام‌ها و تعریف معیارهای جدید برای حضور اجتماعی زن، وضعیت زنان بلوچ تا حدی بهبود یافته است. با وجود تعصب شدید دربارۀ حرمت زن در فرهنگ بلوچی، زن بلوچ در خانواده از اختیار چندانی برخوردار نیست. بسیاری از زنان بلوچ در خانه با انواع خشونت‌ها همچون ازدواج اجباری، چندهمسری، طلاق‌های بی‌مورد، کار سخت و خشونت‌های فیزیکی رو‌به‌رو هستند. هرچند مناطق بلوچ‌نشین ایران در صدر جدول خشونت علیه زنان قرار دارد، اما خانواده‌ها و پدرانی هم هستند که دختران و زنان خود را تشویق می‌کنند و برای رسیدن به‌ اهداف‌شان آنها را حمایت می‌کنند.

در برخی مناطق بلوچ‌نشین دختران در بازه سنی 9 تا 15 سال، ازدواج می‌کنند. زن بلوچ در همسر‌گزینی، آزادی و اختیار چندانی ندارد و به‌صورت فرهنگی، پدر و مادر نقش تعیین‌کننده‌ای در ازدواج دختران دارند. قوم بلوچ در تجربۀ تاریخی خود شاهد حماسه‌آفرینی‌ زنان در میدان نبرد بوده است؛ در گذشته گاهی زن سبب خونین‌ترین نبردها میان طوایف می‌شد و گاهی‌ هم با پادرمیانی زن (چادری لَمپ) از درگیری‌های خونین طوایف جلوگیری می‌شد. محققان بر این باور هستند که در گذشته، بسیاری از بزرگان بلوچ، قدرت سیاسی خود را مدیون زنان، دختران و خواهران خود هستند که با ازدواج‌های سیاسی و حمایت آنها، قدرت خود را بسط می‌دادند. در سال‌های اخیر با تحول در ساختار و نگرش جامعه، مشارکت سیاسی زنان بلوچ، به‌رغم چالش‌های اجتماعی و خانوادگی، رو به افزایش است. از میان زنان بلوچ در دوران تلاش ایرانیان برای پیروزی انقلاب اسلامی تعدادی به شهادت رسیدند و بعد از پیروزی انقلاب نیز کوشیده‌اند تا حضور پررنگ‌تری در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی داشته باشند. در جمهوری اسلامی ایران، زنان بلوچ به مناصب سیاسی چون فرمانداری، معاون فرمانداری، بخشداری و عضویت در شورای شهر، راه یافته‌اند. در انتخابات 1396ش افغانستان نیز 40درصد شرکت‌‌کنندگان ولایت نیمروز که مرکز بلوچ‌های افغانستان است، زنان بودند و یک زن بلوچ چندین دوره به نمایندگی از ولایت نیمروز، عضو مجلس نمایندگان بود.

نقش بلوچ در انقلاب اسلامی ایران

اسلام‌آوری قوم بلوچ به‌ دورۀ آغازین ورود اسلام به ایران بازمی‌گردد و آنها نقش اساسی در فتح ایران توسط مسلمانان ایفا کردند. در دورۀ معاصر نیز بلوچ‌های شیعه و سنی با پیشگامی افرادی مانند مولوی گل‌محمد حسن‌زهی، آیت‌الله کفعمی، مولوی عبدالعزیز ملازاده، محمدتقی حسینی طباطبایی و نورعلی شوشتری برای پیروزی و استحکام انقلاب اسلامی در ایران تلاش کردند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی و حمله حکومت بعث عراق به ایران، مردم بلوچ در کنار دیگر ایرانیان، عازم جبهه جنگ شدند؛ این مردم با فداکاری و ایثار در دوران دفاع مقدس نشان دادند که به هویت اسلامی-ایرانی و نظام جمهوری اسلامی پایبند هستند و در دفاع از خاک ایران کوتاهی نمی‌کنند.

بلوچ در رسانه و سینما

مستند «انکارشدگان» به کارگردانی جابر مطهری‌زاده كه در خانه مستند انقلاب اسلامی تهیه شده است، با بررسی فیلم‌ها و آثار تلویزیونی به علل بدنمایی قوم بلوچ توسط سینمای دهۀ هفتاد شمسی و عدم معرفی صحیح این قوم توسط تلویزیون پرداخته است. فیلم سینمایی «میرو» به تهیه‌کنندگی سعید الهی نیز منظر واقعی و جدیدی از استان سیستان و بلوچستان را در برابر دیدگان مخاطبان خود به تصویر می‌کشد.

بازنمایی هویت بلوچ‌ها در صدا و سیما و سینما

در یک مطالعه‌ای نشان داده شده است که بلوچ‌ها در سینما به‌عنوان قاچاقچی‌ مواد یا اشاعه‌دهندگان آن بازنمایی می‌شوند. برای نشان دادن قاچاقچی از مردمانی با لباس بلوچ استفاده می‌شده است. این تصاویر، جنبه‌های منفی و نادرست از هویت و فرهنگ بلوچی را برجسته می‌کنند و باعث شده که مردم علاقه‌ای به سفر به این منطقه را نداشته باشند و دانشجویانی که در دانشگاه سیستان و بلوچستان قبول می‌شوند به اجبار و ترس زیاد راهی این منطقه شوند. فیلم‌ «بادیگارد» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا و فیلم «شعله‌ور» به کارگردانی حمید نعمت‌الله از جمله فیلم‌هایی هستند که تصویر درستی از مردم بلوچ و فرهنگ آن نمایش نمی‌دهند.

تأثیر شبکه‌های اجتماعی در بازنمایی فرهنگ قوم بلوچ

بازنمایی منفی از هویت بلوچ توسط رسانه‌ها، انگیزه‌ای برای حضور فعال‌تر در فضای مجازی و ارائه تصویری واقعی‌تر از مردم بلوچ توسط خودشان شده است. بلوچستانی‌ها به‌دنبال اصلاح این تصویر از طریق فعالیت‌های خود در فضای مجازی هستند. آنها بر این باورند که می‌توانند با حضور فعال در فضای مجازی، شناخت عمومی را نسبت به بلوچ‌ها تغییر دهند و تصویری مثبت‌تر و واقعی‌تر از هویت خود ارائه کنند.

بلوچستان از نگاه گردشگری

کوه‌های مریخی

کوه‌های مریخی، منطقه‌ای بکر در استان سیستان و بلوچستان و در فاصلۀ ۵۰ کیلومتری از بندر چابهار قرار دارد. این کوه‌های کوچک و مینیاتوری با سنگ‌های خرد شده منظره‌ای شبیه به سطح مریخ ایجاد کرده است. عکس‌های منتشر شده از سطح مریخ، شباهت زیادی به این منطقه دارند.

سواحل مکران

مکران، سرزمینی در جنوب بلوچستان است که در گذشته به‌عنوان یک ایالت مستقل شناخته می‌شد که در دهه ۱۸۷۰م به‌دنبال سیاست‌های استعماری بریتانیا، میان ایران، پاکستان و افغانستان تقسیم شد. مکران، با موقعیت استراتژیک خود در کنار اقیانوس هند و دسترسی به آب‌های آزاد، از اهمیت راهبردی بالایی برخوردار است. این موقعیت، مکران را به یک گذرگاه ترانزیتی و مرکز تجاری بین‌المللی بالقوه تبدیل می‌کند. از طرفی سواحل مکران، با طبیعت بکر، سواحل صخره‌ای، ماسه‌ای و مرجانی، هم‌جواری دریا و بیابان، همراه با مناظر طلوع و غروب خورشید، جاذبه‌ای بی‌نظیر برای دوستداران طبیعت و گردشگری خلق می‌کند. وجود بندر چابهار و دسترسی آسان به اقیانوس، مکران را به یک قطب بالقوه گردشگری دریایی و مقصدی جذاب برای گردشگران بین‌المللی تبدیل کرده است.

تالاب لیپار

تالاب لیپار در 15 کیلومتری چابهار به سمت بندرگواتر قرار دارد که به‌خاطر رنگ صورتی‌اش در جهان معروف است و فقط چهار نمونه از آن در جهان وجود دارد. این تالاب یکی از شورترین آب‌های جهان به شمار می‌رود که بین دو کوه محصور است. آب این تالاب به‌دلیل وجود باکتری‌ها و پلانکتون‌های گیاهی به رنگ صورتی است.

گِل‌فِشان‌ها

پدیده گل‌فشان‌ها، جاذبه‌ای زمین‌شناسی در منطقۀ بلوچستان است. این پدیده در اثر فوران گل‌ولای از دل زمین و شکل‌گیری مخروط‌ها به وجود آمده است. این گل‌فشان‌ها، در دشتی مسطح و در فاصله ۹۵ کیلومتری غرب بندر کنارک، مجموعه سه تپه کوچک گل‌فشان را تشکیل می‌دهند. یکی از این تپه‌ها شبیه به یک آتشفشان فعال است و دو تپه دیگر نیز، هرچند فعالیتی کمتر دارند؛ اما همچنان در حال فعالیت هستند. این گل‌فشان‌ها با ویژگی‌های خاص خود، پتانسیل تبدیل شدن به دومین ژئوپارک خاورمیانه و حتی یک اثر جهانی را دارند. اهالی منطقه، باوری چندگانه درباره‌ گل‌فشان‌ها دارند و بر اساس اعتقادات خود، نام‌هایی برای‌شان انتخاب کرده‌اند. آنها معتقدند این پدیده طبیعی با دریا در ارتباط است و فعالیت آن، به‌ویژه در فصل تابستان و هنگام بالا آمدن آب دریا، به اوج خود می‌رسد. از این رو، به آن «ناف زمین» یا «ناف دریا» می‌گویند. برخی دیگر بر این باورند که کشش و جاذبه اجرام آسمانی، به‌ویژه ماه، بر فعالیت گل‌فشان‌ها تأثیرگذار است و فکر می‌کنند که در ابتدا و نیمه‌ ماه قمری فعالیت این پدیده افزایش می‌یابد. هرچند این نظریه چندان علمی نیست؛ اما کاملاً قابل رد هم نیست. همچنین گروهی بر این عقیده‌اند که فعالیت گل‌فشان‌ها پس از بارندگی‌های شدید افزایش می‌یابد و احتمالاً از آب سیلاب ناشی می‌شود.

کوه تفتان

کوه تفتان، بلندترین قله استان سیستان و بلوچستان و از جاذبه‌های مهم گردشگری، به‌ویژه برای کوهنوردان و صخره‌نوردان است. این رشته‌کوه چهار قله دارد که سه تای آنها آتشفشانی هستند و همواره دود و گاز گوگرد از دهانه‌های‌شان خارج می‌شود. بلندترین قله این رشته‌کوه ۳۹۴۱ متر ارتفاع دارد و صعود به آن تنها برای کوهنوردان حرفه‌ای مناسب است. آخرین فوران آتشفشانی این قله ۶۹۰۰ سال پیش بوده‌ است و از آن زمان تاکنون، دود و گوگرد از آن خارج می‌شود. نام تفتان از واژه‌ی «تپت» گرفته شده که در زبان محلی به معنای گرما است. قله‌های تفتان در گستره‌ای ۱۲ کیلومتری پراکنده‌اند و معروف‌ترین قله آتشفشانی آن، «چهل تن» نام دارد.

غارهای باستانی

وجود غارهای طبیعی با قدمت طولانی در استان سیستان و بلوچستان جاذبه گردشگری دیگری در این منطقه ایجاد کرده است. غار کرمانچی، غار مشکوتک و غار پوسه از جملۀ این غارها هستند.

گردشگری فرهنگی و مذهبی در بلوچستان

گورستان‌های تاریخی و قبور مقدس؛  قبور و مکان‌های تدفین که برای پیروان ادیان و مذاهب خاص، دارای اهمیت و احترام هستند؛ مانند مقابر سنگی، کوه خواجه، گورستان‌های پیش از تاریخ، بمپور، اسپیدژ، گورستان هفتاد ملا در شهرستان میرجاوه، مقابر جالق و مقابر شیشه ریز شهرستان سراوان، مقابر بان مسیتی در شهرستان چابهار و یادمان شهدای گمنام زاهدان.

ختم صحیح بخاری؛ هر سال، مراسم باشکوهی به نام «ختم صحیح بخاری» برای فارغ‌التحصیلان حوزه‌های علمیه، شامل تعداد زیادی از علما و حافظان قرآن (اعم از مرد و زن) برگزار می‌شود.  این مراسم که در شهر زاهدان برگزار می‌شود،  نقش مهمی در بهبود روابط دولت و ملت جمهوری اسلامی ایران با کشورهای دیگر و همچنین در ایجاد همکاری‌های اقتصادی و سیاسی بین آنها و تقویت اخوت و برادری میان علمای کشورهای اسلامی دوست و همسایه دارد.

رشد حوزه‌های علمیه؛ در حال حاضر، صدها مدرسه دینی، مکتب و حوزه علمیه در بلوچستان وجود دارد. رشد کیفی این حوزه‌ها سبب شده است که بسیاری از مردم اهل سنت از سراسر ایران و حتی افغانستان و ایالت بلوچستان پاکستان برای تحصیل علوم دینی به مراکز دینی بلوچستان در ایران سفر کنند.

دانش بومی و سازگاری با محیط زیست در بلوچستان

پوشش گیاهی منطقه

منطقه بلوچستان به‌دلیل وسعت زیاد و تنوع جغرافیایی، پوشش گیاهی غنی دارد. کمبود منابع طبیعی و شرایط آب‌وهوایی سخت باعث شده ساکنان بومی از دیرباز از گیاهان به‌عنوان یک منبع طبیعی حیاتی استفاده کنند. این امر در کنار تنوع زیستی بالای منطقه، رویکرد گسترده‌ای را در استفاده از گیاهان دارویی و طب سنتی شکل داده است.

در این منطقه، ارتفاعات تفتان با جنگل‌های بنه و بادام کوهی پوشیده شده و ارتفاعات سراوان زیستگاه جنگل‌های زیتون وحشی است. گونه‌های گیاهی مهم شامل بادام کوهی، بنه، تاغ، گز و اسکنبیل هستند. در منطقه رویشگاه خلیجی-عمانی نیز می‌توان گونه‌های جنگلی مهمی مانند کهور ایرانی، کلیر، چگرد، توج، چش، کنار، استبرق، داز و گز روغنی را یافت.

گیاهان دارویی این منطقه نقش مهمی در زندگی مردم محلی ایفا می‌کنند. اسفند برای ضدعفونی و درمان روماتیسم، استبرق در درمان جذام و مالاریا و همچنین در صنعت داروسازی کاربرد دارد. بادام کوهی به کاهش قند خون کمک می‌کند، پنیرباد درد مفاصل را تسکین می‌دهد و تاجریزی سیاه از کبد محافظت می‌کند. سایر گیاهان دارویی پرکاربرد عبارتند از خار سنبل (درمان آسم و سرفه)، خرگل (ضد درد و باکتری)، درمنه (درمان حالت تهوع)، سنجار (تسکین درد معده)، سداب (درمان بیماری‌های مختلف از گوارشی تا عصبی)، قدومه (تسکین سرفه)، گلدر (کاهش قند خون)، مارموت (ضد دیابت)، مورد (ضدالتهاب) و هندوانه ابوجهل (کنترل قند خون).

روش‌های مدیریت منابع آب

استحصال آب باران یکی از برجسته‌ترین روش‌های مدیریت بهره‌برداری از بارش باران و برف برای مقابله با کم‌آبی است که در مناطق خشک و کم‌بارش در حال انجام است. اساس این روش، اختصاص بخشی از زمین به جمع‌آوری آب باران و ذخیره‌سازی آن برای استفاده در زمان‌های ضروری است. با توجه به تنوع شیوه‌های استحصال آب باران، انتخاب روش مناسب باید با در نظر گرفتن عواملی مانند میزان بارندگی، الگوی توزیع مکانی و زمانی بارش‌ها و ویژگی‌های توپوگرافی منطقه صورت گیرد. از جمله روش‌های استحصال آب در این منطقه استفاده از آب‌انبار سنگی، چاه مال‌داری، چلپ آب و سدهای بزرگ و کوچک است.

همچنین در بلوچستان، دانش بومی چند هزارساله‌ای برای مهار و کنترل سیلاب وجود دارد که در قالب سامانه‌های «خوشاب» و «دربند» تاکنون فعال باقی مانده‌اند. شواهد تاریخی نشان می‌دهد این روش‌ها در گذشته توسعه بسیار بیشتری داشته‌اند و آثار باقی‌مانده از آنها گواه ظرفیت بالای این دانش بومی در توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه است. این سامانه‌ها به‌عنوان راهکاری هوشمندانه برای مواجهه با کمبود منابع آب و خاک در بلوچستان طراحی شده‌اند، در طول تاریخ سبب کنترل و بهره‌برداری از سیلاب‌های فصلی، حفظ رسوبات معلق سیلاب‌ها در حوزه‌های آبخیز، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، کاهش فرسایش خاک و کنترل رسوب و احیای پوشش گیاهی شده‌اند؛ اما امروزه عوامل متعددی از جمله دشواری اجرا و نگهداری این سیستم‌ها با روش‌های سنتی باعث افول این سامانه‌های ارزشمند شده‌اند. دَگار نیز یک سامانه بسیار قدیمی و ساده شامل حوضچه‌های خاکی با دیواره‌های کوتاه و مساحت بزرگ است. هدف از ایجاد دگار، مهار سیلاب و کشت سیلابی در زمین‌های مسطح و ریزدانه دشت‌های ساحلی است. این سامانه‌ها توسط بومیان برای کشت غلات، حبوبات، صیفی‌جات، علوفه، نخل‌ها و درختان مثمر ایجاد شده‌اند. دگارها اغلب به شکل چهارگوش بوده و از اجزایی مانند زمین مسطح، دیواره خاکی کوتاه، دروازه سیلاب‌گیر و نهر سیلاب‌رسان تشکیل شده‌اند که همگی توسط انسان ساخته می‌شوند.

مدرنیته و تغییرات فرهنگی و سبک زندگی بلوچ‌ها

بلوچستان به‌عنوان یک جامعه سنتی، در معرض تغییرات ناشی از مدرنیته قرار گرفته است. این تحولات، سبک زندگی خانواده‌های بلوچ را دگرگون کرده و نگرانی بزرگان مذهبی و رؤسای طوایف را برانگیخته است؛ چراکه مدرنیته به‌تدریج ارزش‌های سنتی حاکم بر جامعه را به چالش می‌کشد و در صورت عدم مقابله با آن، ارزش‌های مدرن به‌مرور زمان جایگزین ارزش‌های سنتی خواهند شد. در مقایسه با بلوچ‌های پاکستان و افغانستان که هنوز به زندگی قبیله‌ای و گسترده پایبندند، خانواده‌های بلوچ ایرانی، به‌ویژه از دهه سوم انقلاب اسلامی به بعد، به سمت زندگی هسته‌ای گرایش یافته‌اند. خانواده‌های بلوچ را می‌توان به سه گروه سنتی، نیمه‌مدرن و مدرن تقسیم کرد. تأثیر مدرنیته در خانواده‌های مدرن و نیمه‌مدرن بیشتر مشهود است. با توجه به ماهیت انقلاب اسلامی و فضای حاکم بر منطقه بلوچستان که بافت سنتی و مذهبی دارد و احیاکننده و تحکیم‌بخش اعتقادات و ارزش‌های اسلامی بوده، نهاد خانواده به تأسی از آموزه‌های دینی از ثبات نسبتاً خوبی برخوردار است و به همین علت مدرنیته هنوز نتوانسته در این منطقه برای مذهب یک چالش جدی به حساب بیاید؛ اما جریان مدرنیته را نمی‌توان نادیده گرفت؛ زیرا امروزه برخی از ارزش‌های سنتی و مدرن در مقابل هم قرار گرفته‌اند و گاهی بحران‌ساز شده‌اند. مجردان تحت فشارهای فرهنگی و اجتماعی حاکم به ازدواج روی می‌آوردند. با وجود فقر و محرومیتی که بر این منطقه حاکم بوده، جوانان اکثراً پایبند به این ارزش و نهاد اجتماعی بودند و حتی فقر نمی‌توانست مانع ازدواج شود. قبل از ورود مدرنیته به بلوچستان، فعالیت زنان بلوچ محدود به خانه‌داری، تربیت فرزندان و فعالیت‌های عشایری بوده است؛ اما از دهه‌های اخیر به بعد، به‌واسطه تأثیرات ارتباطات اینترنتی و تکنولوژی و آشنایی بیشتر با حقوق قانونی، دختران و زنان بلوچ، مخصوصاً قشر تحصیل‌کرده، فعالیت‌های خویش را محدود به خانه‌داری و بچه‌داری نکرده؛ بلکه تعداد قابل توجهی از آنان در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی فعال هستند. این نوع گرایش در واقع خلاف ارزش‌های سنتی بوده که سال‌های سال بر جامعه بلوچ حاکم بوده است. امروزه در خانواده‌های بلوچ به‌واسطه ابزار مدرنیته اختلال ارتباطی در میان خانواده‌ها ایجاد شده است. کاهش روابط بین اعضای خانواده، افزایش طلاق، افزایش سن ازدواج، تغییر در شیوه آداب و رسوم برگزاری ازدواج و مراسم عروسی و فردگرایی از جمله مواردی هستند که تحت تأثیر مدرنیته ایجاد شده است.

مهاجرت بلوچ‌ها

عوامل مهاجرت بلوچ‌ها

مهاجرت بلوچ‌ها به نقاط مختلف جهان به‌دلایل متعددی صورت گرفته است که برخی از این عوامل به شرح زیر است:

یکی از عوامل اصلی این مهاجرت‌ها، شرایط سخت اقلیمی در منطقه بلوچستان است. خشکی زمین و عدم امکان کشاورزی، اقلیم بیابانی و نیمه‌خشک، کاهش بارش و کمبود منابع آبی، وزش بادهای شدید و نابودی تدریجی دام‌ها و طیور از جمله مشکلاتی هستند که زندگی در این منطقه را دشوار کرده‌اند. علاوه بر مسائل طبیعی، ظلم و ستم حاکمان محلی و درگیری‌های مکرر سران قبایل بلوچ با دولت‌های وقت در تاریخ نیز به‌عنوان عوامل دیگر مهاجرت بلوچ‌ها به شمار می‌روند. این عوامل موجب شدند که بلوچ‌ها به مناطق مختلف جهان نظیر هند، کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس، ترکمنستان، کنیا، تانگانیکا و زنگبار و به ویژه عمان مهاجرت کنند.

مهاجرت تاریخی بلوچ‌ها

بلوچ‌های ایرانی بین اواسط قرن هفدهم تا نیمه‌های قرن نوزدهم میلادی از منطقه بلوچستان به سواحل و جزایر شرق آفریقا مهاجرت کردند. این مهاجرت اغلب از طریق مسیرهای دریایی خلیج فارس و اقیانوس هند انجام شد. بلوچ‌ها در ابتدا به‌عنوان سربازان و جنگاوران در خدمت سلاطین عمّانی حاکم بر زنگبار فعالیت کردند؛ اما به‌تدریج به مشاغل تجاری و اقتصادی نیز روی آوردند. آنان با جمعیتی در حدود سی هزار نفر، به یک اقلیت به نسبت بزرگ و منسجم در شرق آفریقا تبدیل شده‌اند. این جامعه با وجود مهاجرت و برقراری ارتباط با بومی‌ها، توانسته‌اند خصوصیات قومی و نژادی خود را حفظ کنند و از لحاظ اقتصادی نیز به سطح درآمد بهتری نسبت به عموم جمعیت‌های بومی دست یابند. بلوچ‌ها در این منطقه به عنصر تأثیرگذاری تبدیل شده‌اند و تأثیرات فرهنگی و اجتماعی آنها قابل توجه است. از جمله تأثیرات مهم آنها می‌توان به گسترش زبان فارسی، تقویت زبان، شعر و ادبیات سواحیلی اشاره کرد.

مهاجرت معاصر بلوچ‌ها

بلوچ‌ها به‌دلیل تحمل سختی‌ها و سازگاری با شرایط سخت، مهارت زیادی در استفاده از اسلحه و انطباق با تغییرات جوی پیدا کردند؛ همچنین فقر موجود در طول تاریخ موجب شده است که گروهی از آنان به عمان سفر کنند و در نقش سرباز، ملوان و محافظ به استخدام عمانی‌ها درآمده و به زندگی ادامه دهند. در سال‌های اولیه پیروزی انقلاب اسلامی ایران، با ایجاد ناامنی نسبی در بلوچستان، برخی از طوایف بلوچ که در معرض حملات یاغیان و شبکه‌های مواد مخدر بودند، به زنگبار و دیگر مناطق شرق آفریقا مهاجرت کردند. همچنین، پیشینه تاریخی حضور برخی از خویشاوندان بلوچ‌ها در زنگبار و سایر مناطق شرق آفریقا، دیگر عاملی بود که در دهه 60 شمسی، زمینه‌ساز مهاجرت گروه‌های پرشماری از بلوچ‌ها از شهرهای مختلف بلوچستان به این مناطق شد.

وضعیت آموزش و تحصیل در بلوچستان

میزان سواد

با وجود چالش‌ها و محرومیت‌ها در منطقۀ بلوچستان گام‌های بلندی در جهت ارتقای سطح سواد برداشته است. از سال 1358ش که نرخ باسوادی تنها 29درصد بود، اکنون به 84.75درصد رسیده است. اگرچه هنوز با میانگین کشور ایران که نرخ بی‌سوادی در آن 0.96درصد است، فاصله وجود دارد و این رقم 11.8درصد در بلوچستان است. از سال 1395ش که در سرشماری 330 هزار نفر بی‌سواد در منطقه شناسایی شدند، تا سال 1400ش 60هزار نفر در دوره‌های سوادآموزی شرکت کرده و به جمع باسوادان پیوسته‌اند.

چالش‌های نظام آموزشی

مهم‌ترین چالش‌های آموزشی در استان سیستان و بلوچستان شامل كمبود حدود 12 هزار معلم با توجه به گستردگی و پراكندگی نقاط جمعیتی، بازماندگان از تحصیل، کمبود کلاس درس با توجه به نرخ بالای موالید، تکرار پایه تحصیلی، کمبود تجهیزات، نیاز دانش‌آموزان به اقلام ضروری مانند کیف و کفش و همچنین برخی مواد غذایی با توجه به وضعیت درآمد خانواده‌ها، ممانعت خانواده‌ها از تحصیل دختران، دورافتادگی مدارس، ازدواج‌های زودهنگام، ترک تحصیل پسران به‌دلیل مشکلات اقتصادی و جاذبه‌های بازار کار، بی‌انگیزگی و همچنین مهاجرت معلمان از برخی روستاها، همگی دست به دست هم داده‌اند تا تعداد قابل توجهی از دانش‌آموزان از چرخه تحصیل و علم‌آموزی خارج شوند. علاوه بر این، مشکلات ناشی از شیوع کرونا و ادامۀ روند آموزش در بستر مجازی، به‌ویژه نداشتن دسترسی به اینترنت و گوشی هوشمند نیز بر این معضلات افزود.

تدابیر نظام آموزشی برای رفع محرومیت‌ها

در سرشماری سال 1395ش، استان سیستان و بلوچستان با 107 هزار کودک بازمانده از تحصیل مواجه بود که با تلاش‌های صورت گرفته، به‌ویژه از طریق مراجعه حضوری و خانه به خانه مدیران و معلمان مدارس، شرایط تحصیل برای 65 هزار نفر از این کودکان در سال‌های اخیر فراهم شد. از دیگر اقدامات صورت گرفته در این راستا می‌توان به جلب مشارکت و رشد پنج برابری خیران مدرسه‌ساز بومی، افزایش بیش از 1800 واحد آموزشی (بیش از میانگین کشوری) در سال‌های اخیر، توسعه کمی و کیفی دوره پیش‌دبستانی، به‌ویژه در مناطق دوزبانه روستایی و عشایری، اجرای طرح «هر مدرسه ابتدایی یک کلاس ضمیمه پیش‌دبستانی» در روستاها و حاشیه شهرها، برای جبران کمبود معلم انجام اقداماتی همچون افزایش استخدامی‌ها، جذب بیشتر دانشجو در دانشگاه فرهنگیان، به‌کارگیری نیروهای خرید خدمت، جذب سرباز معلم بومی و ایجاد «معلم سرا» در مناطق صعب‌العبور در نظر گرفته شده است.

همچنین، برای جلوگیری از درخواست‌های انتقالی معلمان، جذب نیروها به‌صورت بومی در دستور کار قرار گرفته است تا ماندگاری معلمان افزایش یابد. در نتیجه این اقدامات، پوشش تحصیلی دوره پیش‌دبستانی در سیستان و بلوچستان از 8درصد در سال 1392ش به 83درصد رسیده است. همچنین، با توسعه طرح روستا مرکزی و پرداخت هزینه سرویس رفت‌وآمد دانش‌آموزان (استفاده از 820 دستگاه خودرو برای جابجایی 18618 دانش‌آموز با اعتبار 794 میلیون تومان در ماه) و توسعه آموزش به کمک بخش غیردولتی (در قالب خرید خدمات آموزشی برای تأمین نیروی انسانی متخصص)، گام‌های موثری در جهت کاهش آمار بی‌سوادی برداشته شده است. این توفیقات منجر به افزایش نرخ گذر از پایه ششم به دوره متوسطه شده است، به طوری که استان سیستان و بلوچستان در سال جاری به‌عنوان یکی از هفت استان برتر کشور در این زمینه معرفی شده است.

وضعیت بهداشت و درمان در میان قوم بلوچ

منطقۀ بلوچستان، نه‌تنها در روستاها بلکه در برخی شهرستان‌ها با کمبود امکانات بهداشتی است. خانه‌های بهداشت روستایی که یکی از مطمئن‌ترین مکان‌های بهداشتی و درمانی برای اهالی مناطق محروم هستند و نقش مهمی در پیشگیری از بیماری‌ها دارند، با مشکل کمبود پزشک تمام‌وقت روبه‌رو هستند. علاوه به این، کمبود بهیار و دسترسی ناکافی به داروها نیز بر مشکلات آنها افزوده است. اکثر روستاهای بلوچستان در ایران فاقد پزشک عمومی و بهیار هستند و طبق بررسی‌ها، بیشترین مراجعات بیمار از این مناطق به استان‌های مشهد و یزد است. در شهرها نیز کمبود پزشک متخصص و فوق‌تخصص یک چالش جدی به شمار می‌آید. علاوه بر این، برخی پزشکان تمایلی به طبابت در روستاهای دورافتاده ندارند. به همین دلیل، روستاییان گاه برای مدتی بدون پزشک می‌مانند که این امر مشکلات درمانی را دوچندان می‌کند.

بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی، 70درصد خانوارها در سیستان و بلوچستان دچار تغذیه هستند. همچنین، 54درصد از کودکان در سیستان و بلوچستان دچار سوءتغذیه و کوتاه‌قامتی و 25درصد نیز دچار کم‌وزنی ناشی از اختلال در تغذیه هستند.

یکی از شایع‌ترین بیماری‌ها در این مناطق، مالاریا و وبا بوده است؛ به‌طوری که تا سال 1389ش بیش از 359 نفر به مالاریا مبتلا شدند؛ اما با اجرای طرح تحول نظام سلامت و اقدامات بهداشتی نظیر کلرزنی آب‌های مصرفی و همت و تلاش مسئولان مراکز بهداشت موارد ابتلا به این بیماری به 4 مورد کاهش یافت. جمعیت زیاد این منطقه همچنین باعث شلوغی در بیمارستان‌ها شده و کمبود امکاناتی مانند مرکز MRI بیماران را به شهرستان‌های بزرگ منتقل می‌کند. با این حال، اقداماتی نظیر افزایش نیروی متخصص بهداشت و درمان، توسعه مراکز بهداشتی و درمانی و کاهش آمار مرگ و میر مادران و کودکان، گام‌های مؤثری هستند که در این منطقه آغاز شده‌اند. همچنین تأسیس بیمارستان‌های صحرایی توسط سپاه پاسداران در این منطقه از اقدامات مؤثردر بلوچستان ایران است.

ژنتیک و تبارشناسی قوم بلوچ

ایران به‌دلیل تنوع ژنتیکی‌اش در سطح جهانی شناخته می‌شود. پژوهشی علمی نشان می‌دهد که جمعیت ایران از اقوام گوناگونی مانند پارسیان، آذری‌ها، کردها، لرها، بلوچ‌ها و ترکمن‌ها تشکیل شده است. این پژوهش، یک تجمع ایرانی مرکزی را شناسایی کرد که اقوام پارسی، کرد و لر را دربر می‌گیرد؛ در حالی که گروه‌هایی چون بلوچ‌ها و ترکمن‌ها دارای ترکیبات ژنتیکی متمایزتری هستند. این گوناگونی ژنتیکی، حاصل قرن‌ها مهاجرت، تجارت در مسیر جاده ابریشم و تبادلات فرهنگی است. با وجود این تنوع، یافته‌های علم ژنتیک اثبات می‌کند که اقوام مختلف ایرانی، از جمله کردها، لرها، بلوچ‌ها و ترک‌ها، دارای ریشه‌های مشترکی هستند که قدمت آن به دوران باستان بازمی‌گردد.

بزرگداشت فرهنگ بلوچ

دوازدهم اسفندماه (۲ مارس) به‌عنوان روز جهانی بزرگداشت فرهنگ بلوچ در تقویم جهانی ثبت شده است. این مناسبت مهم توسط فعالان فرهنگی بلوچ پایه‌گذاری شده و امروزه در سراسر جهان از ایران، افغانستان و پاکستان تا اروپا و آفریقا گرامی داشته می‌شود. هدف اصلی از نام‌گذاری این روز، معرفی و حفظ میراث غنی فرهنگی قوم بلوچ شامل زبان، موسیقی، آداب و رسوم و هنرهای سنتی است. بلوچ‌ها در این روز با برگزاری برنامه‌های متنوعی چون اجرای موسیقی سنتی، نمایشگاه‌های صنایع‌دستی، شعرخوانی به زبان بلوچی و همایش‌های فرهنگی، هویت و تاریخ خود را به جهانیان معرفی می‌کنند.

روز جهانی فرهنگ بلوچ فرصتی برای بررسی چالش‌های پیش‌روی این فرهنگ، از جمله خطر فراموشی زبان بلوچی، مسائل ناشی از مهاجرت و مشکلات اقتصادی-اجتماعی است. این مناسبت تنها یک جشن نیست؛ بلکه نمادی از همبستگی بلوچ‌های جهان و تلاش برای حفظ میراث فرهنگی این قوم محسوب می‌شود. امروزه بلوچ‌ها در سراسر جهان با برگزاری مراسم مختلف، عزم خود را برای زنده نگه داشتن فرهنگ و زبان خود به نمایش می‌گذارند. این روز یادآور مسئولیت همگانی در حفظ این فرهنگ برای نسل‌های آینده است و بر اهمیت گفت‌وگوی فرهنگی برای غنای جامعه جهانی تأکید دارد.

منابع

• «آداب و رسوم مردم بلوچ»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1399ش.
• آذرنیوش، زهرا، «آداب و رسوم، تاریخچه و طوایف بلوچ»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1400ش.
• «آشنایی با آداب و رسوم ازدواج مردم بلوچ»، پایگاه خبری تحلیلی ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1399ش.
• «آشنایی با موسیقی بلوچستان انواع سبک‌ها و تاریخچه آواز و موسیقی بلوچستان»، وب‌سایت هنر بلوچ، تاریخ بازدید: 3 تیر 1404ش.
• «آموزش و پرورش در سیستان و بلوچستان و چالش‌ها و راهكارهای آن»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1397ش.
• «آنها هوش سرشارشان فقط در خیابان‌ها خلاصه می‌شود»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1384ش.
• «آیا می‌دانید ایران داراری کوهستان‌های شبیه به سطح مریخ است؟»، وب‌سایت آسمان پایتخت، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور 1402ش.
• «ارادت اهل سنت سیستان و بلوچستان به امام حسین (ع) پایانی ندارد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 9 مهر 1399ش.
• «از رستم پهلوان تا کودکان دست‌فروش»، وب‌سایت روزنامۀ صبح ایران، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1392ش.
• «اسلام عامل عزت قوم بلوچ»، پایگاه جامع دینی و خبری اهل‌سنت ایران، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1398ش.
• اسمعیلی، قاسم و دیگران، «کاوشی کیفی از علل و زمینه‌های شکل‌گیری چندهمسری مردان»، فصلنامۀ پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، شمارۀ 34، تابستان 1398ش.
• اصلی‌شهرکی، ام‌البنین، «گردشگری مذهبی در استان سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 14آبان 1403ش.
• اعتصامی‌فرد، صفیه، «زنان و مردان بلوچ با رپت و روپ به استقبال عید قربان می‌رود»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1393ش.
• اعتصامی‌فرد، صفیه، «موسیقی سیستان و بلوچستان، یادگاری از فرهنگ و تمدن ایران باستان»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1393ش.
• «افتخار سیستان و بلوچستان به آخرین رتبه در طلاق»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1396ش.
• اکرمیان، محمدحسین و حسینی‌زاده، محمدعلی، «تحلیل گفتمان ضدامنیتی گروهک تروریستی جیش العدل در سیستان و بلوچستان»، نشریۀ علمی آفاق امنیت، سال سیزدهم، شمارۀ چهل‌وهفتم، تابستان 1399ش.
• اله‌یاری، معصومه و غلام‌رضایی، هادی، «علل کودک‌‌همسری در استان سیستان و بلوچستان»، سومین کنفرانس بین‌المللی علوم تربیتی، روان‌شناسی، مشاوره، آموزش و پرورش، 1400ش.
• امیری، عنایت‌الله و صلاح، مهدی «بررسی نقش رزمندگان بلوچ در هشت سال دفاع مقدس»، وب‌سایت علم‌نت، تاریخ بازدید: 6 مهر 1402ش.
• «این کودکان مدرسه نمی‌روند؛ قاچاق می‌کنند»، سایت تحلیلی خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1399ش.
• «54درصد کودکان در سیستان و بلوچستان دچار سوءتغذیه هستند»، وب‌سایت رکنا، تاریخ درج مطلب: 25 مهر 1403ش.
• «بازنمایی واقعیت قوم بلوچ در«میرو»/سینما نیاز به فیلم راهبردی دارد»، مهرنیوز، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1402ش.
• «بازی کودکان پابرهنه در فاضلاب/ اینجا دهکدۀ بلوچ‌ها در جنوب تهران است»، وب‌سایت رکنا، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1400ش.
• براهوی، مهرنگار و دیگران، «بررسی عوامل فرهنگی پدیده طلاق در بین مردم بلوچ شهرستان زاهدان»، اولین کنفرانس بین‌المللی علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی مؤسسۀ علوم فناوری خوارزمی شیراز، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1394ش.
• «بررسی آسیب‌های اجتماعی زنان و دختران سیستان و بلوچستان/ ازدواج‌هایی که زودتر از موعد قانونی ثبت می‌شود»، خبرگزاری موج، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1401ش.
• بلوچ‌زهی، محمود، «آیین‌های عید قربان در میان مردم بلوچستان»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 2 تیر 1404ش.
• اعظمی، هادی و دهمرده، معصومه، «بررسی و تحلیل عمده‌ترین چالش‌های امنیتی مرزهای استان سیستان و بلوچستان»، فصلنامه دانش انتظامی استان سیستان و بلوچستان، شمارۀ 8، دوره چهارم، 1392ش.
• «بررسی وضعیت کودک‌همسری در سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت جهان صنعت، تاریخ درج مطلب: 11 خرداد 1404ش.
• «بلوچ و بلوچستان»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 5 مهر 1402ش.
• «بلوچ‌ها در آفریقا/ دکتر امیر بهرام عرب احمدی- بخش اول»، وب‌سایت مرکز دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 2 تیر 1404ش.
• بلوک‌باشی، علی، «دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی»، وب‌سایت کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت، تاریخ بازدید: 14 اردیبهشت 1404ش.
• بیجاری، مریم، «سوزن‌دوزی بلوچ»، مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1400ش.
• «بیکاری و افزایش شغل‌های کاذب در سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت تحلیلی‌خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1400ش.
• پوپل، کریم، «نژاد و ملیت‌های افغانستان قسمت دوازدهم طایفۀ بلوچ»، وبلاگ نژاد و ملیت‌های افغانستان، تاریخ درج مطلب: 27 ژانویۀ 2016م.
• «پیشینه زبان بلوچی»، وب‌سایت طرفداری، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1399ش.
• پرگاری، صالح و دیگران، «تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی – مذهبی در مهاجرت بلوچ‌ها از زاهدان به آن‌سوی مرز در دورۀ پهلوی»، فصل‌نامۀ تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1395ش.
• «تاریخچۀ موسیقی سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت آموزشگاه موسیقی سُرنا، تاریخ بازدید: 2 تیر 1404ش.
• «تالاب لیپار (صورتی) چابهار»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 16 خرداد 1404ش.
• «تشریح سنت‌های عید فطر در سیستان و بلوچستان از زبان یک مردم‌شناس»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 1 اردیبهشت 1402ش.
• «تقسیم کار در خانواده عشایر»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 12خرداد 1404ش.
• «تکامل "زبان بلوچی"‌ نیازمند‌ همت ‌نویسندگان بلوچ»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 9 تیر 1394ش.
• «تنور کمبود پزشک در روستاهای سیستان وبلوچستان داغ تر از همیشه است/ توزیع نامتوازن پزشک؛ مشكل اساسی نظام سلامت»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1401ش.
• «تنوع ژنتیکی اقوام ایرانی: چگونه DNA ما، راز وحدت و تنوع فرهنگی ایران را فاش می‌کند؟»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 25 تیر 1404ش.
• جانب‌الهی فیروزآبادی، محمدسعید، «مظلومیت و قهاریت زن بلوچ»، فصل‌نامۀ توانمندسازی زنان و جامعۀ پایدار، دورۀ 6، شمارۀ 1، بهار 1399ش.
• «جایگاه زنان در حماسه‌های بلوچستان»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 14 خرداد 1404ش.
• «جایگاه و ارزش زن بلوچ در جامعه سنتی بلوچستان»، وبلاگ برانز، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1404ش.
• «جایگاه ویژه ازدواج میان قوم بلوچ»، خبرگزاری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1402ش.
• جعفری، حمید، «زار»، وب‌سایت مرکزدائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1400ش.
• «چرا خط بطلانی بر قاچاق سوخت در سیستان و بلوچستان کشیده نمی‌شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1398ش.
• «چندهمسری در بلوچستان و مشکلات آن»، وبلاگ سرزمین بلوچستان، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1391ش.
• «حضور زنان برای کار در ادارات دولتی نیمروز رو به افزایش است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 23 سپتامبر 2017م.
• خوبفکر برآبادی، حبیب‌الله و دیگران، «سامانه‌هاي بومی و سنتی استحصال آب باران در بلوچستان ایران»، دوفصلنامه دانش‌هاي بومی ایران، شماره 12، پاییز و زمستان 1398ش.
• «درباره موسیقی بلوچی چه می‌دانیم؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی میارجل، تاریخ درج مطلب: 6 اردیبهشت 1402ش.
• «در برخی از مناطق سیستان و بلوچستان نرخ بیکاری بین ۴۰ تا ۶۰درصد است/ سفره‌های مرزنشینان خالی است»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1399ش.
• «در مورد بلوچ در ویکی‌تابناک بیشتر بخوانید»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: 15 خرداد 1404ش.
• «دَگار؛ دانش بومي كشاورزي ديم نيازمند نگاهي نو»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 8 مرداد 1397ش.
• «دوچاپی آیینی ماندگار در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1397ش.
• «دولت و  ملت در ایران: نگاهی تاریخی به تحول در ساختارهای  اجتماعی و سیاسی در بلوچستان»، وب‌سایت گوارتیشک، تاریخ بازدید: 28 اردیبهشت 1404ش.
• دهقان، مرجان، «پشت پردۀ زار»، وب‌سایت صبح ساحل‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1398ش.
• دیده‌ور، مریم و دیگران، «مطالعۀ دانش بومي و مصارف سنتي برخي از گياهان دارويي در منطقۀ بلوچستان ايران»، مجلّۀ طب سنّتي اسلام و ايران، سال دوازدهم، شمارۀ سوم، پاييز 1400ش.
• رانا، محمدعامر، «بلوچستان: گرایشهای جدید قومی، شورش، مذهب و توسعه»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: 12 فروردین 1400ش.
• «راهی ندارم، دختران قربانی ازدواج‌های زودهنگام و اجباری از آیندۀ خود می‌ترسند»، وب‌سایت زن‌تایمز، تاریخ درج مطلب: 6 ژوئیۀ 2023م.
• رستگار ژاله، سحر «واکاوی تأثیر فرهنگ بر مسکن بلوچ‌ها از طریق سپهر نشانه‌ای یوری لوتمان»، دوفصل‌نامۀ علمی معماری اقلیم گرم و خشک، سال دهم، شمارۀ پانزدهم، بهار و تابستان 1400ش.
• رئیسی، «داستان کهن بلوچ (گِسِّدُک)»، وبلاگ مسب، تاریخ درج مطلب: 6 آبان 1389ش.
• رئیسی، کریم‌بخش و شعبان‌زاده، مریم، بررسی ادبیات منظوم عامیانه بلوچی در مناطق دشتیاري و باهوکلات، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، 1393ش.
• رئیسی، سمیه و بوستانی، داریوش، «مطالعه کیفی خشونت علیه زنان بلوچ»، فصلنامۀ زن و جامعه، 1400ش.
• رئیسی، سیما و دیگران، «موانع نهادی مشارکت سیاسی زنان منطقۀ بلوچستان»، فصل‌نامۀ زن در توسعه و سیاست، دورۀ 18، شمارۀ 2، تابستان 1399ش.
• رئیسی، ماه‌نور، و خسروی، ملک‌تاج، «توانمندسازی و مشارکت سیاسی اجتماعی زنان بلوچ بعد از انقلاب اسلامی ایران»، فصل‌نامۀ رهیافت انقلاب اسلامی، سال پانزدهم، شمارۀ 55، تابستان 1400ش.
• «رنج‌های چندهمسری در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1398ش.
• «روایتی کوتاه از زندگی زنان بلوچ»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1398ش.
• ریاحی، علی، زار و باد و بلوچ، تهران، کتابخانۀ ظهوری، 1397ش.
• «زبان و ادبیات بلوچی»، وبلاگ نجوای دل، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1387ش.
• «زن بلوچ در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی حضور دارد»، وب‌سایت عصرهامون، تاریخ درج مطلب: 15 اسفند 1401ش.
• «سازه‌ها و روش‌های سنتی جمع‌آوری آب باران (در بازه زمانی بحرانی)»، وب‌سایت شرکت سهامی آب منطقۀ خراسان رضوی، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1396ش.
• ساعدی، غلام‌حسین، اهل هوا، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1345ش.
• سرافرازی، عباس، «فرقۀ مذهبی ذکری‌ها در بلوچستان»، پژوهش‌نامه‌ تاریخ اسلام، سال اول، شمارۀ سوم، پاییز 1390ش.
• «سفال کلپورگان»، وب‌سایت بلوچی دیوان، تاریخ درجمطلب: 22 جولای 2024م.
• «سفرنامه وزیر بهداشت به سیستان و بلوچستان (چابهار)»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1394ش.
• «سفرۀ هفت‌میم و مراسم ویژه مردم جنوب ایران در نوروز»، وبسایت لست‌سکند، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• سلطانی، پرنیان، «16 استان بالاتر از میانگین باسوادی»، روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1400ش.
• سلیمانی، غلام‌علی و رضانژاد، زهرا، «بررسی رابطۀ جنگ نرم و شکاف‌های قومی در جمهوری اسلامی ایران: مطالعۀ موردی شبکه‌های بی‌بی‌سی، رادیوفردا و صدای آمریکا»، فصل‌نامۀ علمی مطالعات قدرت نرم، دورۀ 13، شمارۀ 32، بهار 1402ش.
• «سوزن‌دوزی بلوچ یا بلوچ‌دوزی»، وب‌سایت تک آرینا، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1404ش.
• «سوزن‌دوزی؛ هنر اصیل و زیبای زنان بلوچ»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 1 بهمن 1387ش.
• «سیستان و بلوچستان الگوی ازدواج آسان و پایدار در کشور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1389ش.
• «‌سیستان و بلوچستان بهشت رمال‌ها و دعانویسان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1393ش.
• «شکاف متراکم اجتماعی و محرومیت سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ بازدید: 8 تیر 1404ش.
• «شکاف نسلی در جامعۀ ایران: علت‌ها و راه‌کارهای کاهش»، وب‌سایت فارس نیوز، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1402ش.
• «شکاف‌های اجتماعی و مشکلات سیاسی و امنیتی در سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت جواد اطاعت، تاریخ بازدید: 8 تیر 1404ش.
• شیرخانی، حسین و دیگران، «تحلیل ساختار اجتماعی آیین‌های بلوچ در مثل‌های بلوچی سرحدی برپایۀ روی‌کرد مردم‌مدارانۀ بوراوی»، دوماه‌نامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 9، شمارۀ 42، بهمن و اسفند 1400ش.
• شهرنازدار، محسن، «مطالعات انسان‌شناختی بلوچستان»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1401ش.
• صاحبی، سحر، «روز جهانی بزرگداشت فرهنگ بلوچ؛ روزی برای پاسداشت اصالت و زیبایی»، وب‌سایت جاباما.، تاریخ درج مطلب: 14اسفند 1403ش.
• طاهری، محمدرضا، «درآمدی بر تبارشناسی قوم بلوچ»، میثاق امین، پیش‌شمارۀ 3، تابستان 1386ش.
• عرب‌احمدی، امیربهرام، «ردپای هویت بلوچ در زنگبار»، مجلۀ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، شمارۀ 20، بهار و تابستان 1396ش.
• «عروسی بلوچ»، وب‌سایت چابهارگشت، تاریخ بازدید: 11 خرداد 1404ش.
• عشایری، طاها و دیگران، «مطالعۀ عوامل مؤثر گرایش به خرافات در بین شهروندان: فراتحلیل پژوهش‌های بازۀ زمانی 1388-1397ش»، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، سال 11، شمارۀ 20، بهار و تابستان 1401ش.
• «عقیده به «جن» نشانه تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ جاهلی!»، وب‌سایت آئین رحمت، تاریخ بازدید: 2 تیر 1404ش.
• علی‌نقیان، شیوا و روستاخیز، بهروز «فهم پدیدارشناختی چندهمسری در میان بلوچ‌ها ساکن شهرستان چابهار»، مجله پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1397ش.
• «عید فطر در بین مردم جنوب‌شرق ایران/ عید برای نزدیکتر شدن دل‌ها»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: 2 تیر 1404ش.
• «عید نوروز و خوراکی‌های خوشمزه آن در سیستان و بلوچستان / اینجا مردم نان سال را نماد برکت و روزی می‌دانند»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1401ش.
• «غذاهای بلوچی طعمی به حلاوت طبیعت / غذاهای سنتی زینت‌بخش سفره‌های سحری»، وب‌سایت عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1395ش.
• «غذاهای محلی سیستان بلوچستان»، وب‌سایت هندی کرفتس، تاریخ بازدید: 11 خرداد 1404ش.
• «فرزندآوری بالا در سیستان و بلوچستان مسئلۀ فرهنگی یا مکانیسم دفاعی»، پایگاه خبری و تحلیلی انصاف، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1400ش.
• فروزان‌‍نیا، مسعود و دیگران، «نقش اقوام و طوايف در استان سيستان و بلوچستان و تأثير آنها بر ايجاد امنيت پايدار در منطقه»، اولین همایش ملی شهرهای مرزی و امنیت؛ چالش‌ها و رهیافت‌ها، دانشگاه سیستان‌وبلوچستان، 30 و 31 فروردین 1391ش.
• «فرهنگ بومی مردم بلوچ»، وب‌سایت صنایع دستی ایران، تاریخ بازدید: 1 مهر 1402ش.
• «فواید ازدواج در زمان درست و عواقب تأخیر در آن»، وب‌سایت یار صمیمی، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1402ش.
• قنبرپور، سینا، «مروری بر مراسم پرسه در بلوچستان»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ درج مطلب:11 مهر 1402ش.
• «قوم بلوچ؛ جامعه‌ای با فرهنگی غنی و تاریخی پر فراز و نشیب»، وب‌سایت مای‌اسمارت ژن، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1404ش.
• کارناوال، ارشد، «آداب و رسوم مردم بلوچ»، وبسایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1399ش.
• کاروانی، عبدالطیف و غفاری‌نسب، اسفندیار، «کاوش کیفی ادراک دانشجویان بلوچ از بازنمایی‌ هویت بلوچ‌ها در رسانه‌های جمعی؛ مورد مطالعه: دانشجویان بلوچ تحصیلات تکمیلی»، مجله جهانی رسانه، دوره چهاردهم، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1398ش.
• «کودکان 6 ساله قاچاقچیان سوخت در بلوچستان»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 2 تیر 1398ش.
• «کودکان شغل‌های سیاه در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1395ش.
• «کودکان کارگر در نیمروز قربانی تجاوز جنسی می‌شوند»، وب‌سایت تلویزیون چکاد، تاریخ درج مطلب: 6 مرداد 1397ش.
• «کودک‌همسری در استان‌های مرزی منتهی به افغانستان و عراق بیشتر است»، وب‌سایت مرکز مطالعات زنان و خانوادۀ دانشگاه تهران، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1397ش.
• «کوه تفتان زاهدان»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 16 خرداد 1404ش.
• کیخان، علی، «نقش مردم سیستان در انقلاب اسلامی»، وبلاگ علی کیخانی، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1397ش.
• «گفت‌وگو با عروس خون‌بسی از طایفه بلوچ» وب‌سایت روزنامۀ شهروند، تاریخ درج مطلب: 26 تیر 1400ش.
• «لزوم مهار روان‌آب‌ها برای مقابله با خشکسالی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد 1404ش.
• محمدی، حسین و دیگران، «نظام طبقاتی در بلوچستان: زمینه‌های تاریخی و پیامدهای اجتماعی»، پژوهش‌نامۀ تمدن ایرانی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر، سال دوم، شمارۀ چهارم، بهار و تابستان 1399ش.
• مدیرشانه‌چی، محسن و دهمرده، معصومه، «نقش و جایگاه نخبگان و سران طوایف قوم بلوچ در واگرایی و هم‌پیوندی ملی مطالعۀ موردی منطقۀ بلوچستان»، وبلاگ جغرافیای سیاست، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1402ش.
• «مرکز آمار: دست‌کم ۲۷ هزار کودک همسر در یک سال»، وب‌سایت انتخاب، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1402ش.
• «مستند انكارشدگان آماده نمایش شد»، خبرگزاری پانا، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1395ش.
• «مشکل کمبود معلم در سیستان و بلوچستان رفع شود/ اجبار کودکان به کار و ازدواج زودهنگام از دلایل ترک تحصیل دانش‌آموزان»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1400ش.
• «معتقدات بلوچ‌ها» ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 4 مهر 1402ش.
• «معرفی 14 شهیده زن سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری بسیج، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1396ش.
• «مکران کجاست و چرا رقیب تهران شده است؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 23 دی 1403ش.
• ملک‌زاده، الهام، «فرهنگ نوروز در میان قوم ایرانی بلوچ: میراث ناملموس به‌مثابۀ پل اتصال اقوام ایرانی»، فصل‌نامۀ مطالعات مردم‌شناختی، سال دوم، شمارۀ اول، بهار 1399ش.
• «موسیقی بلوچستان»، وبلاگ سرحد، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1388ش.
• «موسیقی در قوم بلوچ»، وبلاگ بلوچستان، تاریخ بازدید: 2 تیر 1404ش.
• «موسیقی عرفانی بلوچستان در مستند «ملنگان»»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 21 آبان 1396ش.
• «موفق‌ترین زن حوزه کارآفرینی در سال 97 چه کسی بود؟»، وب‌سایت روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1397ش.
• «مهم‌ترین علل وقوع طلاق/ سن طلاق در سیستان و بلوچستان رو به کاهش است»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1392ش.
• «میانگین سن ازدواج و طلاق در سیستان و بلوچستان چقدر است؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1400ش.
• میرزایی، مونا، «بررسی لباس اقوام بلوچ»، وب‌سایت مگ-سارک، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1398ش.
• نادری، احمد و دیگران، «تأملی در آرایش نیروهای اجتماعی و تحول گفتمان‌های هویت قومی در بلوچستان ایران»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، دورۀ 3، شمارۀ 11، پاییز 1397ش.
• ناستی‌زایی، ناصر، «عوامل مؤثر در تعدد زوجات از دیدگاه دانشجویان بلوچ»، مجلۀ علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال سوم، اسفند 1385ش.
• «نقش غذا در مراسم‌های سنتی و فرهنگ ایرانی»، وب‌سایت شیپ‌فود، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد 1404ش.
• «نگاهی به‌ فرهنگ بلوچ»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 17 خرداد 1404ش.
• «نظام طبقاتی جامعه بلوچ»، وبلاگ بلوچ ارتباط، تاریخ بازدید: 15 خرداد 1404ش.
• «نوروز و جشن‌های شادی‌بخش در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• وریج کاظمی، مریم، «پتانسیل‌های قوم‌گرایی و جدایی‌طلبی در بلوچستان پاکستان»، وبسایت مرکز بین‌المللی مطالعات صلح، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1401ش.
• «هشدار محقق از خطر نابودی شیعیان دایکندی توسط طالبان»، خبرگزاری اهل‌بیت، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1398ش.
• «همسرانی شرعی که به رسمیت شناخته نمی‌شوند/ ازدواج خارج از دایره قانون»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1392ش.
• یادگاری، عبدالحسین، «حماسه‌های مردم بلوچ»، وب‌سایت مرکز اسناد فرهنگی آسیا، تاریخ درج مطلب: 15 دی 1385ش.
• یوسفوند، سامان و دیگران، «از مقاومت تا پذیرش کلیشه‌های جنسیتی در میان دختران بلوچ، مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه ولایت ایرانشهر»، فصل‌نامۀ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، دورۀ دوم، شمارۀ چهارم، زمستان 1399ش.
• یوسفی، «تأثیر مدرنیته در تغییر سبک زندگی خانواده‌هاي بلوچ »، فصلنامۀ مطالعات میان‌فرهنگی، سال 17، شمارۀ 50، بهار 1401ش.