پیش‌نویس:کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران؛ فعالیت‌های مهاجرین زیر سن قانونی در بازار کار ایران.

کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران، به‌دلیل مهاجرت غیر قانونی، وضعیت اقتصادی وخیم مهاجرین، خانواده‌های بدون سرپرست و نابسامانی اقتصادی و سیاسی افغانستان، با چالش‌های فراوانی روبهرو است و به یک مسئله اجتماعی در ایران تبدیل شده است.

مفهوم‌شناسی

در لغت به‌کسی که از جایی به‌جایی برود، مسافر و آن‌که از وطن خود هجرت کند، مهاجر گفته می‌شود.

کودک در حقوق موضوعه ایران

پیمان‌نامۀ بین‌المللی حقوق کودک که جمهوری اسلامی ایران، عضو آن است، افراد زیر 18 سال را کودک می‌داند مگر این‌که قوانین داخلی کشورها سن‌قانونی را کمتر از آن تعیین کرده باشند. از نظر کارشناسان در حقوق موضوعۀ جمهوری اسلامی ایران تعریف واحدی از کودک وجود ندارد. مادۀ 1210 قانون مدنی جمهوری اسلام ایران سن بلوغ در دختران را 9 سال و در پسران، 15 سال کامل قمری دانسته است.

سیر تاریخی مهاجرت افغانستانی‌ها به‌ ایران

اولین موج مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران در دهۀ 1230ش با ورود پنج‌هزار خانوادۀ مردم هزاره، آغاز شد. در دوران سرکوب عبدالرحمن علیه مردم هزارۀ افغانستان (دهۀ نود قرن 19م)، این مهاجرت شدت یافت که تعداد زیادی از کودکان و خانواده‌ها سرپرست خود را از دست داده بودند. با آغاز جهاد مردم افغانستان علیه نظام کمونیستی و تجاوز شوروی، مهاجرت مردم افغانستان به‌ ایران عمومیت یافت. تعداد زیادی از خانواده‌های افغانستانی به‌صورت غیرقانونی وارد ایران شدند که در دوران حاکمیت اول طالبان شدت بیشتری یافت. با روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی در افغانستان، مهاجرت مردم افغانستان کاهش یافت؛ اما پس از قدرت‌گیری مجدد طالبان، موج جدید مهاجرت مردم افغانستان و به‌خصوص کودکان به‌سمت ایران به‌راه افتاد.

دلایل مهاجرت کودکان افغانستانی به ایران

تحقیقات نشان می‌دهد که دلایلی چون جنگ، ناامنی، فقر، بی‌کاری، تعصبات قومی و مذهبی، ناامیدی از زندگی در افغانستان، نبود فرصت آموزش، مردم افغانستان را مجبور به مهاجرت کرده که بخش عظیم آن را کودکان تشکیل می‌دهند. این کودکان به‌دلایلی چون دست‌یابی به‌زندگی بهتر و شغل مناسب، نزدیکی جغرافیایی، مشترکات فرهنگی و مذهبی، حضور اقوام و دوستان، ارزانی و فراوانی، امکانات آموزش و پرورش و عبور به‌کشورهای دیگر، ایران را به‌عنوان مقصد مهاجرت خود انتخاب می‌کنند.

کار کودکان از منظر حقوق ایران

مادۀ 79 قانون کار جمهوری اسلامی ایران، کار افراد زیر 15 سال را ممنوع کرده و مادۀ 80 آن، افراد بین 15 تا 18 سال را کارگر نوجوان نامیده و انجام کار اضافی، کار در شب، کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک و حمل بار سنگین بدون استفاده از وسایل مکانیکی را برای آنان ممنوع کرده است.

آمار کودکان کارگر افغانستانی در ایران

طبق آمار سازمان بهزیستی ایران 83% کودکان کار در ایران اتباع خارجی هستند که اکثریت آن را کودکان مهاجر افغانستانی تشکیل می‌دهند که 60% آنها بدون اسناد اقامتی هستند. در بعضی شهرها کودکان مهاجر افغانستانی 80% را تشکیل می‌دهند.

عوامل کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

از نظر محققان، جنگ، ناامنی، فقر، فروپاشی خانواده، از دست‌دادن سرپرست خانوده، اعتیاد، بیکاری، محکومیت به‌ حبس آنها، پایین بودن سطح سواد، فقر فرهنگی، دید مثبت نسبت به‌ کار کودک در جامعۀ افغانستان، نبود اسناد اقامتی، عدم دسترسی به ‌آموزش، اقتصاد غیر رسمی، مهاجرت و نابرابری اجتماعی، عوامل کار کودکان مهاجر افغانستانی است.

گونه‌های کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

طبق گزارش‌های موجود، دست‌فروشی، واکس‌زدن، تکدی‌گری، زباله‌گردی، مکانیکی، کارواش، کار در مغازه، کار در کارخانه‌جات، کارگاه نجاری و چوب، پارک‌بانی، حمالی، ساختمانی، خیاطی، جوش‌کاری، آجرپزی و بلورسازی کارهایی هستند که کودکان مهاجر افغانستان به‌ آن مشغول هستند.

ویژگی‌های کودکان مهاجر افغانستانی

1. بازگشت به‌خانه؛ کودکان مهاجر معمولا خانواده دارند و شب‌ها به‌خانه‌های خود بازمی‌گردند.
2. در فرهنگ افغانستان نگاه مثبت به ‎‌کار کودک وجود دارد.
3. در خانواده‌های افغانستانی قواعد محکم‌تری وجود دارد و کودکان کمتر می‌توانند به‌ناهنجاری‌هایی چون اعتیاد، تکدی‌گری و دیگر بزه‌ها رو آورند.
4. کودکان افغانستانی زودتر می‌توانند از دورۀ کودکی عبور کنند و بیشتر به حرفه‌آموزی توجه دارند.

پیامدهای ناشی از کار کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

فعالان حوزه حقوق کودک و آسیب‌شناسان اجتماعی معتقدند، کار کودکان مهاجر پیامدهایی چون بازماندن از آموزش، دور ماندن از تربیت سالم، قربانی شدن در خشونت‌های خانوادگی و اجتماعی، بلوغ زودهنگام، کمبود عاطفه و پرخاشگری، گرفتار شدن در باندهای تبه‌کار، اعتیاد و ابتلا به انواع بیماری‌ها به‌خصوص بیماری‌های پوستی را در پی دارد.

کارشناسان معتقدند، کار کودکان در کنار آسیب‌های فردی، آسیب‌های اجتماعی چون گسترش بی‌سوادی، انتقال بیماری‌های واگیر، گسترش هنجارشکنی، پرورش روحیۀ ضد اجتماعی و برهم‌زدن رفاه اجتماعی را در پی دارد. مهاجر غیرقانونی و افغانستانی بودن، در همه این موارد، زمینۀ آسیب‌پذیری کودکان را بیشتر می‌کند.

به‌منظور جلوگیری یا به حداقل رساندن آسیب‌های کار برای کودکان مهاجر، فعالین حوزۀ کار کودکان، ایجاد فرصت‌های آموزشی را توصیه کرده‌اند. برخی، مشکل عمده کودکان مهاجر را اسناد اقامتی یا هزینۀ بالای تمدید اسناد اقامتی دانسته‌اند که بیشتر خانواده‌ها ‌توان پرداخت آن را ندارند. از این منظر، حل مشکل اقامت مهاجرین غیرقانونی و تخفیف در هزینه‌های اقامتی می‌تواند در جلو گیری و یا کاهش کار کودکان مهاجر مؤثر باشد.

منابع

• «آموزش کودکان افغان، راه‌کاری برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور 1394ش.
• «ابهامات قانونی بزرگترین مانع برای ساماندهی کودکان کار»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1402ش.
• «بحران هویتی، مانع تحصیل کودکان مهاجر»، وب‌سایت دیاران، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1401ش.
• پیرخندان، پریسا و دیگران، «گونه‌شناسی کار کودکان و آسیب‌های ناشی از آن بر کودکان کار در شهر تهران»، پژوهشنامۀ مددکاری اجتماعی، سال هشتم، شمارۀ 28، تابستان 1400ش.
• پیمان‌نامۀ جهانی حقوق کودک، مصوب مجمع عمومی سازمان ملل متحد، 1368ش.
• خندانی، پدرام و شجاع سنگچولی، مهرویه، «کودکان کار سنتی و مدرن در حقوق موضوعۀ ایران و کنوانسیون بین‌المللی حقوق کودک»، فصل‌نامۀ علمی حقوق و مطالعات نوین، دورۀ 1، زمستان 1399ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، تاریخ بازدید: 25 اردیبهشت 1402ش.
• رضوانی، مرتضی و دیگران، «تاریخشفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در اصفهان»، وبسایت تاریخ شفاهی ایران، تاریخ بازدید: 6 تیر 1402ش.
• زارعی، علی، «کودکان کار چالشها و راهکارها»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1389ش.
• «سازمان بهزیستی ایران: بیشتر کودکان خیابانی از اتباع افغانستانی هستند»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 13 اردیبهشت 1402ش.
• ستاره، جلال، «علل و پیامدهای مهاجرت افغانها به ایران (مورد مطالعه: شهر مرزی زابل)»، پژهشنامۀ مطالعات مرزی، سال ششم، شمارۀ 3، پاییز 1397ش.
• غفاری فارسانی، بهنام، «نگاهی به کنوانسیون بدترین اشکال کار کودک»، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، دوره 38، شماره 2، پیاپی2، تیر 1387ش.
• «کودکان کار؛ درد کهنه روزگار»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 14 اسفند 1399ش.
• مصطفوی، «کودک کار کیست؟»، وب‌سایت مجلۀ نخل، تاریخ بازدید: 8 تیر 1402ش.
• موسوی، عسکر، هزاره¬های افغانستان، ترجمۀ اسدالله شفایی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379ش.
• موسوی، فاطمه، «وضعیت کودکان کار افغانستانی در ایران؛ پیدای پنهان»، وب‌سایت دیاران، تاریخ درج مطلب: 16 اردیبهشت 1402ش.
• وثیق‌زاده انصاری، حمید، «علل و عواقب کار کودکان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1398ش.
• «همه چیز در باره مشکلات و علل کودکان کار در ایران»، وب‌سایت روزانه، تاریخ بازدید: 16 تیر 1402ش.
• «80 درصد کودکان کار گلستان تبعۀ افغانستان هستند»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1401ش.