پیشنویس:زن در دوره قاجار: تفاوت میان نسخهها
imported>شاهرودی +رده:زنان در ایران، +رده:تاریخ زنان (هاتکت)، ابرابزار |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
زن در دوره [[قاجاریه]]، وضعیت و جایگاه خاصی داشت. [[فرزندپروری]] از جمله مسئولیتهای مهم زنان بود. زنان در عصر قاجار، نقش بزرگی در امرار معاش [[خانواده]] داشتند چه با تولید یا با کمک به مردان در امور کشاورزی و دامداری و این نقش در اقتصاد کشور مؤثر بود. | زن در دوره [[قاجاریه]]، وضعیت و جایگاه خاصی داشت. [[فرزندپروری]] از جمله مسئولیتهای مهم زنان بود. زنان در عصر قاجار، نقش بزرگی در امرار معاش [[خانواده]] داشتند چه با تولید یا با کمک به مردان در امور کشاورزی و دامداری و این نقش در اقتصاد کشور مؤثر بود. | ||
== جایگاه خانوادگی زن در دورهٔ قاجار == | ==جایگاه خانوادگی زن در دورهٔ قاجار== | ||
=== جایگاه اجتماعی و نقش زنان در خانواده === | ===جایگاه اجتماعی و نقش زنان در خانواده=== | ||
در عصر قاجار، زنان از جایگاهی فروتر نسبت به مردان برخوردار بودند و از نقش [[خانهداری]]، [[فرزندآوری]] و [[فرزندپروری]] که به اقتضای جنس زن به او سپرده میشود، تجلیل شایسته صورت نمیگرفت. برخی مردان از تحقیر و حتی ضربوشتم همسر خود، ابایی نداشتند، اما زنان در چارچوب فرهنگ اصیل ایرانی، سازش و صبوری را پیشه میساختند و کانون خانواده را حفظ میکردند.<ref>دهقانی و دیگران، «سیر تحول اوضاع اجتماعی و فرهنگی زنان د دورهٔ صفوی و قاجار»، 1394ش، ص4-5.</ref> | در عصر قاجار، زنان از جایگاهی فروتر نسبت به مردان برخوردار بودند و از نقش [[خانهداری]]، [[فرزندآوری]] و [[فرزندپروری]] که به اقتضای جنس زن به او سپرده میشود، تجلیل شایسته صورت نمیگرفت. برخی مردان از تحقیر و حتی ضربوشتم همسر خود، ابایی نداشتند، اما زنان در چارچوب فرهنگ اصیل ایرانی، سازش و صبوری را پیشه میساختند و کانون خانواده را حفظ میکردند.<ref>دهقانی و دیگران، «سیر تحول اوضاع اجتماعی و فرهنگی زنان د دورهٔ صفوی و قاجار»، 1394ش، ص4-5.</ref> | ||
=== ازدواج دائم و موقت (صیغه) === | ===ازدواج دائم و موقت (صیغه)=== | ||
در دورهٔ قاجار، بسیاری از مردان، بیش از یک همسر دائمی اختیار میکردند و [[ازدواج موقت]] نیز در فرهنگ ایرانی با اثرپذیری از آموزههای مذهب [[شیعه]]، امری پذیرفته بود. زن صیغهای بار اصلی خانهداری را بر دوش میکشید و مانند زن عقدی در خانهٔ مرد، زندگی میکرد و اگر فرزندی میآورد، فرقی در ارث و برخورداری از مال پدر با سایر فرزندان نداشت.<ref>شیل، خاطرات لیدی شیل همسر وزیر مختار انگلیس در اوائل سلطنت ناصرالدینشاه،1362ش، ص81.</ref> | در دورهٔ قاجار، بسیاری از مردان، بیش از یک همسر دائمی اختیار میکردند و [[ازدواج موقت]] نیز در فرهنگ ایرانی با اثرپذیری از آموزههای مذهب [[شیعه]]، امری پذیرفته بود. زن صیغهای بار اصلی خانهداری را بر دوش میکشید و مانند زن عقدی در خانهٔ مرد، زندگی میکرد و اگر فرزندی میآورد، فرقی در ارث و برخورداری از مال پدر با سایر فرزندان نداشت.<ref>شیل، خاطرات لیدی شیل همسر وزیر مختار انگلیس در اوائل سلطنت ناصرالدینشاه،1362ش، ص81.</ref> | ||
=== رسوم ازدواج و تفاوتهای طبقاتی === | ===رسوم ازدواج و تفاوتهای طبقاتی=== | ||
[[پرونده:زن در دوره قاجار.jpg|جایگزین=مراسم عروسی در زمان قاجار |بندانگشتی|مراسم عروسی در زمان قاجار ]] | |||
در آن روزگار، زنان صیغهای را از طبقات پایینتر جامعه انتخاب میکردند ولی زن دائم را از خانوادههای برتر برمیگزیدند. بر اساس اقتضائات فرهنگی، دختران در سن ده یا یازدهسال [[ازدواج]] میکردند<ref>پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص141.</ref> و در این موضوع به انتخاب و تصمیم بزرگترها، گردن مینهادند.<ref>مونسالدوله، خاطرات مونسالدوله، ندیمهٔ حرمسرای ناصرالدینشاه، 1380ش، ص305.</ref> رسومات عروسی بسته به طبقهٔ اجتماعی خانوادهها تفاوت داشت و در طبقات مرفّه، [[مراسم عروسی]] گاهی تا هفتروز ادامه داشت.<ref>پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص148.</ref> | در آن روزگار، زنان صیغهای را از طبقات پایینتر جامعه انتخاب میکردند ولی زن دائم را از خانوادههای برتر برمیگزیدند. بر اساس اقتضائات فرهنگی، دختران در سن ده یا یازدهسال [[ازدواج]] میکردند<ref>پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص141.</ref> و در این موضوع به انتخاب و تصمیم بزرگترها، گردن مینهادند.<ref>مونسالدوله، خاطرات مونسالدوله، ندیمهٔ حرمسرای ناصرالدینشاه، 1380ش، ص305.</ref> رسومات عروسی بسته به طبقهٔ اجتماعی خانوادهها تفاوت داشت و در طبقات مرفّه، [[مراسم عروسی]] گاهی تا هفتروز ادامه داشت.<ref>پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص148.</ref> | ||
=== حق طلاق برای مردان و زنان === | ===حق طلاق برای مردان و زنان=== | ||
در دورهٔ قاجار، مرد حق داشت به دلایلی مانند بیماری، [[ناباروری]]، نابینایی و بیعفتی، زن را [[طلاق]] دهد. زن نیز میتوانست در صورت تأمین نشدن [[نفقه]] از سوی شوهر و نیز انحراف یا ناتوانی جنسی همسر، درخواست طلاق کند.<ref>دروویل، سفرنامهٔ دروویل، 1348ش، ص126.</ref> هر چند در جامعهٔ ایرانی عصر قاجار، درخواست طلاق از سوی زن، بسیار اندک بود و امری ناشایست انگاشته میشد.<ref>دالمانی، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، بیتا، ص270.</ref> | در دورهٔ قاجار، مرد حق داشت به دلایلی مانند بیماری، [[ناباروری]]، نابینایی و بیعفتی، زن را [[طلاق]] دهد. زن نیز میتوانست در صورت تأمین نشدن [[نفقه]] از سوی شوهر و نیز انحراف یا ناتوانی جنسی همسر، درخواست طلاق کند.<ref>دروویل، سفرنامهٔ دروویل، 1348ش، ص126.</ref> هر چند در جامعهٔ ایرانی عصر قاجار، درخواست طلاق از سوی زن، بسیار اندک بود و امری ناشایست انگاشته میشد.<ref>دالمانی، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، بیتا، ص270.</ref> | ||
== کنشگری اجتماعی زن در دورهٔ قاجار == | ==کنشگری اجتماعی زن در دورهٔ قاجار== | ||
زنان در دوره قاجاریه، اثرپذیری کاملی از آموزههای [[دین]] اسلام داشتند و به رعایت حجاب و پوشش کامل اسلامی، پایبند بودند. بر همین اساس، خانهها و محیطهای خانوادگی دارای حریم بودند و به اقتضای رعایت [[حیا]] و [[عفاف]]، در معماری خانهها دو بخش اندرونی و بیرونی، در نظر گرفته میشد. با این وجود زنان هم به نقشهای جنسیتی خود مانند خانهداری، همسرداری، [[فرزندآوری]] و [[فرزندپروری]] میپرداختند و هم در کنشگری و حضور اجتماعی داشتند. در این زمینه گزارشهای بسیاری به حضور زنان در آیینهای سوگواری مذهبی مانند مجالس [[روضهخوانی]] و [[تعزیه]] اشاره کردهاند.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص23-55.</ref> | زنان در دوره قاجاریه، اثرپذیری کاملی از آموزههای [[دین]] اسلام داشتند و به رعایت حجاب و پوشش کامل اسلامی، پایبند بودند. بر همین اساس، خانهها و محیطهای خانوادگی دارای حریم بودند و به اقتضای رعایت [[حیا]] و [[عفاف]]، در معماری خانهها دو بخش اندرونی و بیرونی، در نظر گرفته میشد. با این وجود زنان هم به نقشهای جنسیتی خود مانند خانهداری، همسرداری، [[فرزندآوری]] و [[فرزندپروری]] میپرداختند و هم در کنشگری و حضور اجتماعی داشتند. در این زمینه گزارشهای بسیاری به حضور زنان در آیینهای سوگواری مذهبی مانند مجالس [[روضهخوانی]] و [[تعزیه]] اشاره کردهاند.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص23-55.</ref> | ||
| خط ۲۳: | خط ۲۴: | ||
اثرپذیری از آموزهها و فرهنگ اسلامی در جامعهٔ زنان دورهٔ قاجار بهگونهای بود که زنان اشراف در ساخت و بازسازی [[مساجد]]، کاروانسراها، مدارس، باغها و امامزادهها، مشارکت چشمگیری داشتند. همچنین در این دوره، دختران همانند پسران برای سوادآموزی به [[مکتبخانه]] میرفتند و تلاشهایی برای تأسیس مدارس دخترانه صورت گرفت.<ref>دهقانی و دیگران، «سیر تحول اوضاع اجتماعی و فرهنگی زنان د دورهٔ صفوی و قاجار»، 1394ش، ص8-9.</ref> | اثرپذیری از آموزهها و فرهنگ اسلامی در جامعهٔ زنان دورهٔ قاجار بهگونهای بود که زنان اشراف در ساخت و بازسازی [[مساجد]]، کاروانسراها، مدارس، باغها و امامزادهها، مشارکت چشمگیری داشتند. همچنین در این دوره، دختران همانند پسران برای سوادآموزی به [[مکتبخانه]] میرفتند و تلاشهایی برای تأسیس مدارس دخترانه صورت گرفت.<ref>دهقانی و دیگران، «سیر تحول اوضاع اجتماعی و فرهنگی زنان د دورهٔ صفوی و قاجار»، 1394ش، ص8-9.</ref> | ||
== فعالیت اقتصادی زن در دورهٔ قاجار == | ==فعالیت اقتصادی زن در دورهٔ قاجار== | ||
در عصر قاجار، زنان در فعالیتهای اقتصادی جامعهٔ ایرانی، نقش چشمگیری داشتند؛ زنان شهری به فعالیتهایی مانند تعلیم دختران درباریان و اشراف، فروشندگی، مشّاطهگری، [[خیاطی]] و [[قالی بافی|قالیبافی]] میپرداختند. زنان عشایر و روستایی نیز دوشادوش [[نقش همسری زن|همسر]] و [[خانواده]]، به کشاورزی و دامداری و تولید [[صنایع دستی]] میپرداختند. مشاغل زنان در دورهٔ قاجاریه بسته به منزلت اجتماعی آنان و نیز سکونت در شهر یا روستا متفاوت بود.<ref>دالمانی، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، بیتا، ص156- 161.</ref> | در عصر قاجار، زنان در فعالیتهای اقتصادی جامعهٔ ایرانی، نقش چشمگیری داشتند؛ زنان شهری به فعالیتهایی مانند تعلیم دختران درباریان و اشراف، فروشندگی، مشّاطهگری، [[خیاطی]] و [[قالی بافی|قالیبافی]] میپرداختند. زنان عشایر و روستایی نیز دوشادوش [[نقش همسری زن|همسر]] و [[خانواده]]، به کشاورزی و دامداری و تولید [[صنایع دستی]] میپرداختند. مشاغل زنان در دورهٔ قاجاریه بسته به منزلت اجتماعی آنان و نیز سکونت در شهر یا روستا متفاوت بود.<ref>دالمانی، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، بیتا، ص156- 161.</ref> | ||
== کنشگری سیاسی زن در دورهٔ قاجار == | ==کنشگری سیاسی زن در دورهٔ قاجار== | ||
فعالیت سیاسی زنان در عصر قاجار، پیش از انقلاب مشروطه، کاملاً رنگوبوی دینی داشت و با رعایت ارزشهای دینی صورت میگرفت؛ اما با آغاز جنبش مشروطه، برخی حرکتهای سیاسی و اجتماعی زنان متأتر از افکار لیبرالیستی غرب و سوسیالیستی شرق رخ داد.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص 21.</ref> | فعالیت سیاسی زنان در عصر قاجار، پیش از انقلاب مشروطه، کاملاً رنگوبوی دینی داشت و با رعایت ارزشهای دینی صورت میگرفت؛ اما با آغاز جنبش مشروطه، برخی حرکتهای سیاسی و اجتماعی زنان متأتر از افکار لیبرالیستی غرب و سوسیالیستی شرق رخ داد.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص 21.</ref> | ||
=== حادثه گریبایدوف === | ===حادثه گریبایدوف=== | ||
در سال ۱۲۰۷ش، گریبایدوف از سوی دولت روس مأموریت یافت زنان روس را که در ایران به عقد مردان ایرانی درآمدهاند به وطن بازگرداند و آنها را به بهانههایی به سفارت کشاند و در آنجا حبس کرد. در این واقعه، بخشی از جمعیت معترض که بهسمت سفارت روان شدند زنان بودند. زنان در این حادثه خواستههای جنسیتی نداشتند بلکه هدف آنان اجرای احکام مذهبی بود تا زنان روس که در [[ازدواج]] مردان ایرانی بودند و به اسارت درآمده بودند، آزاد شوند.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص23.</ref> | در سال ۱۲۰۷ش، گریبایدوف از سوی دولت روس مأموریت یافت زنان روس را که در ایران به عقد مردان ایرانی درآمدهاند به وطن بازگرداند و آنها را به بهانههایی به سفارت کشاند و در آنجا حبس کرد. در این واقعه، بخشی از جمعیت معترض که بهسمت سفارت روان شدند زنان بودند. زنان در این حادثه خواستههای جنسیتی نداشتند بلکه هدف آنان اجرای احکام مذهبی بود تا زنان روس که در [[ازدواج]] مردان ایرانی بودند و به اسارت درآمده بودند، آزاد شوند.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص23.</ref> | ||
=== شورش نان === | ===شورش نان=== | ||
[[پرونده:زن در دوره قاجار۲.jpg|جایگزین=بلوای نان توسط زنان در زمان قاجار |بندانگشتی|بلوای نان توسط زنان در زمان قاجار ]] | |||
در سال ۱۲۷۷ق که سال قحطی فراگیر در ایران بود،<ref>توانا، زن در تاریخ معاصر ایران، ج1، 1380ش، ص127.</ref> تعداد زیادی از زنان بر سر راه کاروان شاه هنگام برگشت از شکار ایستادند و از او [[نان]] خواستند. شاه فرمان داد دروازههای شهر را بستند تا شورش زنان را بخوابانند اما هزاران زن با چماق و سنگ حمله کردند و مأموران را کشتند.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص27-29.</ref> | در سال ۱۲۷۷ق که سال قحطی فراگیر در ایران بود،<ref>توانا، زن در تاریخ معاصر ایران، ج1، 1380ش، ص127.</ref> تعداد زیادی از زنان بر سر راه کاروان شاه هنگام برگشت از شکار ایستادند و از او [[نان]] خواستند. شاه فرمان داد دروازههای شهر را بستند تا شورش زنان را بخوابانند اما هزاران زن با چماق و سنگ حمله کردند و مأموران را کشتند.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص27-29.</ref> | ||
=== جنبش تنباکو === | ===جنبش تنباکو=== | ||
[[پرونده:زن در دوره قاجار۱.jpg|جایگزین=زینب پاشا رهبر گروهی از زنان و مردان در تبریز در دو جنبش تنباکو و مشروطه|بندانگشتی|زینب پاشا رهبر گروهی از زنان و مردان در تبریز در دو جنبش تنباکو و مشروطه]] | |||
پس از عقد قرارداد واگذاری امتیاز فروش [[زن در جنبش تنباکو|تنباکو]] به خارجیها توسط دولت قاجار در سال ۱۳۰۹ق، زنان مانند مردان و بلکه بیشتر از آنان در پی حرکتهای سیاسی و اعتراضی خود علیه این قرارداد به میدان آمدند و نقشی برجسته در پیروی از فتوای [[مرجع دینی|مرجع تقلید]] [[شیعه|شیعیان]] و پیروزی جنبش تنباکو ایفا کردند.<ref>علم و رضوی، «بررسی نقش زنان در جنبش تنباکو»، 1392ش، ص71-78.</ref> | پس از عقد قرارداد واگذاری امتیاز فروش [[زن در جنبش تنباکو|تنباکو]] به خارجیها توسط دولت قاجار در سال ۱۳۰۹ق، زنان مانند مردان و بلکه بیشتر از آنان در پی حرکتهای سیاسی و اعتراضی خود علیه این قرارداد به میدان آمدند و نقشی برجسته در پیروی از فتوای [[مرجع دینی|مرجع تقلید]] [[شیعه|شیعیان]] و پیروزی جنبش تنباکو ایفا کردند.<ref>علم و رضوی، «بررسی نقش زنان در جنبش تنباکو»، 1392ش، ص71-78.</ref> | ||
=== شرکت در جنگ === | ===شرکت در جنگ=== | ||
در تیرماه ۱۲۸۷ش، دولت احمدشاه قاجار، مجلس ملی را به توپ بست و مبارزان مشروطه مجبور شدند تشکیلات خود را به تبریز انتقال دهند. در این زمان، گروهی از زنان به نیروهای مقاومت مشروطهخواه ملحق شدند و برای برپایی دوبارهٔ مشروطه مبارزه کردند. طی ده ماه که شهر [[تبریز (شهر)|تبریز]] به محاصرهٔ نیروهای حکومتی درآمده بود، زنان در دفاع از شهر خود به مردان پیوستند.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص36-38.</ref> | در تیرماه ۱۲۸۷ش، دولت احمدشاه قاجار، مجلس ملی را به توپ بست و مبارزان مشروطه مجبور شدند تشکیلات خود را به تبریز انتقال دهند. در این زمان، گروهی از زنان به نیروهای مقاومت مشروطهخواه ملحق شدند و برای برپایی دوبارهٔ مشروطه مبارزه کردند. طی ده ماه که شهر [[تبریز (شهر)|تبریز]] به محاصرهٔ نیروهای حکومتی درآمده بود، زنان در دفاع از شهر خود به مردان پیوستند.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص36-38.</ref> | ||
=== جنبش مشروطه === | ===جنبش مشروطه=== | ||
از حرکتهای زنان در جنبش مشروطه، تلاش آنان در حفاظت از جان علما بود. زنان در کنار مردان مسئولیت محافظت از علما هنگام رفتن به [[مسجد]] برای وعظ و منبر را وظیفهٔ خود میدانستند. آنان چماقهایی زیر چادر خود پنهان میکردند تا از کوچکترین اغتشاش موقع سخنرانی ممانعت بهعمل آورند.<ref>ناهید، زنان ایران در جنبش مشروطه، 1360ش، ص55.</ref> همچنین زمانیکه مبارزان مشروطهخواه برای تهیه مایحتاج مقاومت و خرید سلاح با مشکلاتی روبرو شدند، زنان با فداکاری و فروختن جواهرات خود یا لوازم منزل به کمک شتافتند.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص33-34.</ref> | از حرکتهای زنان در جنبش مشروطه، تلاش آنان در حفاظت از جان علما بود. زنان در کنار مردان مسئولیت محافظت از علما هنگام رفتن به [[مسجد]] برای وعظ و منبر را وظیفهٔ خود میدانستند. آنان چماقهایی زیر چادر خود پنهان میکردند تا از کوچکترین اغتشاش موقع سخنرانی ممانعت بهعمل آورند.<ref>ناهید، زنان ایران در جنبش مشروطه، 1360ش، ص55.</ref> همچنین زمانیکه مبارزان مشروطهخواه برای تهیه مایحتاج مقاومت و خرید سلاح با مشکلاتی روبرو شدند، زنان با فداکاری و فروختن جواهرات خود یا لوازم منزل به کمک شتافتند.<ref>شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص33-34.</ref> | ||
== زنان حرمسرا در دورهٔ قاجار == | ==زنان حرمسرا در دورهٔ قاجار== | ||
زنان در حرمسراهای شاهان قاجار در وضعیتی متفاوت از سایر زنان جامعه زندگی میکردند. زندگی در حرمسرای شاهی، محدودیتهای زیادی داشت و آنان فقط برخی اوقات کارهایی مانند دستدوزی برای گذران وقت انجام میدادند و بیشتر بر ضد یکدیگر دسیسهچینی میکردند.<ref>پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص157.</ref> زنان [[حرمسرا]] با وجود برخورداری از تجمّلات و لباس و جواهرات و نیز غلامان و کنیزان، از ارتباط با بیرون دربار و مراوده با زنان دیگر محروم بودند.<ref>پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص164.</ref> | زنان در حرمسراهای شاهان قاجار در وضعیتی متفاوت از سایر زنان جامعه زندگی میکردند. زندگی در حرمسرای شاهی، محدودیتهای زیادی داشت و آنان فقط برخی اوقات کارهایی مانند دستدوزی برای گذران وقت انجام میدادند و بیشتر بر ضد یکدیگر دسیسهچینی میکردند.<ref>پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص157.</ref> زنان [[حرمسرا]] با وجود برخورداری از تجمّلات و لباس و جواهرات و نیز غلامان و کنیزان، از ارتباط با بیرون دربار و مراوده با زنان دیگر محروم بودند.<ref>پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص164.</ref> | ||
== سوادآموزی زن در دورهٔ قاجار == | ==سوادآموزی زن در دورهٔ قاجار== | ||
در این دوره، تعلیموتربیت، عمومی نبود اما از کنج [[مکتبخانه]]، آموزشهای معلمان خانوادگی به دختران یا آموزههایی که مردان به زنان و دختران خود یاد میدادند، زنان بزرگی در عرصههای گوناگون بهویژه در زمینههای ادب و [[شعر فارسی|شعر]] رشد کردند.<ref>توانا، زن در تاریخ معاصر ایران،1380ش، ص175.</ref> از جملهٔ این زنان آغابیگم طباطبایی، همسر سیدعلی طباطبایی، منورحیاء آرانی، دختر وفایی کاشانی شاعر، ولیه فروغالملوک، دختر میرزاعلیخان ظهیرالدوله و ربابهخانم، دختر ملامحمدصالح برغانی را میتوان نام برد.<ref>[http://www.asemankafinet.ir/tag/زنان+نامدار+عهد+قاجاریه «وضعیت زنان در دورۀ قاجار» وبسایت آسمان.]</ref> | در این دوره، تعلیموتربیت، عمومی نبود اما از کنج [[مکتبخانه]]، آموزشهای معلمان خانوادگی به دختران یا آموزههایی که مردان به زنان و دختران خود یاد میدادند، زنان بزرگی در عرصههای گوناگون بهویژه در زمینههای ادب و [[شعر فارسی|شعر]] رشد کردند.<ref>توانا، زن در تاریخ معاصر ایران،1380ش، ص175.</ref> از جملهٔ این زنان آغابیگم طباطبایی، همسر سیدعلی طباطبایی، منورحیاء آرانی، دختر وفایی کاشانی شاعر، ولیه فروغالملوک، دختر میرزاعلیخان ظهیرالدوله و ربابهخانم، دختر ملامحمدصالح برغانی را میتوان نام برد.<ref>[http://www.asemankafinet.ir/tag/زنان+نامدار+عهد+قاجاریه «وضعیت زنان در دورۀ قاجار» وبسایت آسمان.]</ref> | ||
== پوشش زن در دورهٔ قاجار == | ==پوشش زن در دورهٔ قاجار== | ||
زنان در دورهٔ قاجار بسته به طبقهای که در آن قرار داشتند، دارای پوششی متنوع در [[خانه]] بودند، اما در خارج از منزل همگان [[چادر]] به سر میکردند. زنان با پوشش خاصی در اجتماع حضور مییافتند که شامل [[چادر]] از سر تا پا بود. زنان شهری علاوه بر پوشیدن چادر، صورت خود را نیز با روبند میپوشاندند. زنان عادی چادرهایی از جنس کرباس با راهراه سفید و آبی میپوشیدند و با یک دست چادر را جمع میکردند که به زمین کشیده نشود و دست دیگر را به صورت، حایل میکردند.<ref>دیناری و علم، «بررسی وضعیت اجتماعی زنان در دوره قاجار با تکیه بر دیدگاه سفرنامهنویسان»، 1395ش، ص2-9.</ref> | زنان در دورهٔ قاجار بسته به طبقهای که در آن قرار داشتند، دارای پوششی متنوع در [[خانه]] بودند، اما در خارج از منزل همگان [[چادر]] به سر میکردند. زنان با پوشش خاصی در اجتماع حضور مییافتند که شامل [[چادر]] از سر تا پا بود. زنان شهری علاوه بر پوشیدن چادر، صورت خود را نیز با روبند میپوشاندند. زنان عادی چادرهایی از جنس کرباس با راهراه سفید و آبی میپوشیدند و با یک دست چادر را جمع میکردند که به زمین کشیده نشود و دست دیگر را به صورت، حایل میکردند.<ref>دیناری و علم، «بررسی وضعیت اجتماعی زنان در دوره قاجار با تکیه بر دیدگاه سفرنامهنویسان»، 1395ش، ص2-9.</ref> | ||
== تفریح زن در دورهٔ قاجار == | ==تفریح زن در دورهٔ قاجار== | ||
در دورهٔ قاجاریه، زنان در کنار [[خانهداری]] و بچهداری، سرگرمیها و فعالیتهای اقتصادی هم داشتند.<ref>بل، تصویرهایی از ایران،1363ش، ص88.</ref> | در دورهٔ قاجاریه، زنان در کنار [[خانهداری]] و بچهداری، سرگرمیها و فعالیتهای اقتصادی هم داشتند.<ref>بل، تصویرهایی از ایران،1363ش، ص88.</ref> | ||
| خط ۶۰: | خط ۶۳: | ||
زنان طبقات پایین جامعه، وقت فراغت کمتری داشتند و اگر فرصتی پیش میآمد روزهای [[جمعه]] به سمت بیرون شهر و باغ و بوستان میرفتند و ساعاتی را دور از [[خانه]] و کنار خانواده میگذراندند.<ref>دوگوبینو، سفرنامهٔ کنت دوگوبینو، "سه سال در آسیا"، 1367ش، ص61.</ref> زنان در روستاها و ایلات، [[اوقات فراغت زنان|اوقات فراغت]] خود را نیز صرف امور خانه و همسر و فرزندان میکردند.<ref>اولیویه، سفرنامهٔ اولیویه، تاریخ اجتماعی اقتصادی ایران در دوران آغازی عصر قاجار، 1371ش، ص85.</ref> | زنان طبقات پایین جامعه، وقت فراغت کمتری داشتند و اگر فرصتی پیش میآمد روزهای [[جمعه]] به سمت بیرون شهر و باغ و بوستان میرفتند و ساعاتی را دور از [[خانه]] و کنار خانواده میگذراندند.<ref>دوگوبینو، سفرنامهٔ کنت دوگوبینو، "سه سال در آسیا"، 1367ش، ص61.</ref> زنان در روستاها و ایلات، [[اوقات فراغت زنان|اوقات فراغت]] خود را نیز صرف امور خانه و همسر و فرزندان میکردند.<ref>اولیویه، سفرنامهٔ اولیویه، تاریخ اجتماعی اقتصادی ایران در دوران آغازی عصر قاجار، 1371ش، ص85.</ref> | ||
== پانویس == | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
== منابع == | ==منابع== | ||
{{آغاز منابع}} | {{آغاز منابع}} | ||
* بل، گرترود، تصویرهایی از ایران، ترجمهٔ بزرگمهر ریاحی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۳ش، | * بل، گرترود، تصویرهایی از ایران، ترجمهٔ بزرگمهر ریاحی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۳ش، | ||
نسخهٔ ۱۶ مهر ۱۴۰۴، ساعت ۱۶:۲۶
زن در دوره قاجار؛ موقعیت و جایگاه زنان در جامعه ایرانی دوران قاجار.
زن در دوره قاجاریه، وضعیت و جایگاه خاصی داشت. فرزندپروری از جمله مسئولیتهای مهم زنان بود. زنان در عصر قاجار، نقش بزرگی در امرار معاش خانواده داشتند چه با تولید یا با کمک به مردان در امور کشاورزی و دامداری و این نقش در اقتصاد کشور مؤثر بود.
جایگاه خانوادگی زن در دورهٔ قاجار
جایگاه اجتماعی و نقش زنان در خانواده
در عصر قاجار، زنان از جایگاهی فروتر نسبت به مردان برخوردار بودند و از نقش خانهداری، فرزندآوری و فرزندپروری که به اقتضای جنس زن به او سپرده میشود، تجلیل شایسته صورت نمیگرفت. برخی مردان از تحقیر و حتی ضربوشتم همسر خود، ابایی نداشتند، اما زنان در چارچوب فرهنگ اصیل ایرانی، سازش و صبوری را پیشه میساختند و کانون خانواده را حفظ میکردند.[۱]
ازدواج دائم و موقت (صیغه)
در دورهٔ قاجار، بسیاری از مردان، بیش از یک همسر دائمی اختیار میکردند و ازدواج موقت نیز در فرهنگ ایرانی با اثرپذیری از آموزههای مذهب شیعه، امری پذیرفته بود. زن صیغهای بار اصلی خانهداری را بر دوش میکشید و مانند زن عقدی در خانهٔ مرد، زندگی میکرد و اگر فرزندی میآورد، فرقی در ارث و برخورداری از مال پدر با سایر فرزندان نداشت.[۲]
رسوم ازدواج و تفاوتهای طبقاتی
در آن روزگار، زنان صیغهای را از طبقات پایینتر جامعه انتخاب میکردند ولی زن دائم را از خانوادههای برتر برمیگزیدند. بر اساس اقتضائات فرهنگی، دختران در سن ده یا یازدهسال ازدواج میکردند[۳] و در این موضوع به انتخاب و تصمیم بزرگترها، گردن مینهادند.[۴] رسومات عروسی بسته به طبقهٔ اجتماعی خانوادهها تفاوت داشت و در طبقات مرفّه، مراسم عروسی گاهی تا هفتروز ادامه داشت.[۵]
حق طلاق برای مردان و زنان
در دورهٔ قاجار، مرد حق داشت به دلایلی مانند بیماری، ناباروری، نابینایی و بیعفتی، زن را طلاق دهد. زن نیز میتوانست در صورت تأمین نشدن نفقه از سوی شوهر و نیز انحراف یا ناتوانی جنسی همسر، درخواست طلاق کند.[۶] هر چند در جامعهٔ ایرانی عصر قاجار، درخواست طلاق از سوی زن، بسیار اندک بود و امری ناشایست انگاشته میشد.[۷]
کنشگری اجتماعی زن در دورهٔ قاجار
زنان در دوره قاجاریه، اثرپذیری کاملی از آموزههای دین اسلام داشتند و به رعایت حجاب و پوشش کامل اسلامی، پایبند بودند. بر همین اساس، خانهها و محیطهای خانوادگی دارای حریم بودند و به اقتضای رعایت حیا و عفاف، در معماری خانهها دو بخش اندرونی و بیرونی، در نظر گرفته میشد. با این وجود زنان هم به نقشهای جنسیتی خود مانند خانهداری، همسرداری، فرزندآوری و فرزندپروری میپرداختند و هم در کنشگری و حضور اجتماعی داشتند. در این زمینه گزارشهای بسیاری به حضور زنان در آیینهای سوگواری مذهبی مانند مجالس روضهخوانی و تعزیه اشاره کردهاند.[۸]
در این دوره، حرکتهای اعتراضی زنان گزارش شده است تا جایی که مجالس وعظ و روضهخوانی گاهی رنگوبوی سیاسی میگرفت، اما همانگونه که همسر وزیرمختار انگلیس در زمان ناصرالدینشاه گفته است حضور اجتماعی زن ایرانی همواره در چارچوب موازین و احکام دین اسلام بهویژه با رعایت حجاب و پوشش اسلامی بوده است.[۹]
اثرپذیری از آموزهها و فرهنگ اسلامی در جامعهٔ زنان دورهٔ قاجار بهگونهای بود که زنان اشراف در ساخت و بازسازی مساجد، کاروانسراها، مدارس، باغها و امامزادهها، مشارکت چشمگیری داشتند. همچنین در این دوره، دختران همانند پسران برای سوادآموزی به مکتبخانه میرفتند و تلاشهایی برای تأسیس مدارس دخترانه صورت گرفت.[۱۰]
فعالیت اقتصادی زن در دورهٔ قاجار
در عصر قاجار، زنان در فعالیتهای اقتصادی جامعهٔ ایرانی، نقش چشمگیری داشتند؛ زنان شهری به فعالیتهایی مانند تعلیم دختران درباریان و اشراف، فروشندگی، مشّاطهگری، خیاطی و قالیبافی میپرداختند. زنان عشایر و روستایی نیز دوشادوش همسر و خانواده، به کشاورزی و دامداری و تولید صنایع دستی میپرداختند. مشاغل زنان در دورهٔ قاجاریه بسته به منزلت اجتماعی آنان و نیز سکونت در شهر یا روستا متفاوت بود.[۱۱]
کنشگری سیاسی زن در دورهٔ قاجار
فعالیت سیاسی زنان در عصر قاجار، پیش از انقلاب مشروطه، کاملاً رنگوبوی دینی داشت و با رعایت ارزشهای دینی صورت میگرفت؛ اما با آغاز جنبش مشروطه، برخی حرکتهای سیاسی و اجتماعی زنان متأتر از افکار لیبرالیستی غرب و سوسیالیستی شرق رخ داد.[۱۲]
حادثه گریبایدوف
در سال ۱۲۰۷ش، گریبایدوف از سوی دولت روس مأموریت یافت زنان روس را که در ایران به عقد مردان ایرانی درآمدهاند به وطن بازگرداند و آنها را به بهانههایی به سفارت کشاند و در آنجا حبس کرد. در این واقعه، بخشی از جمعیت معترض که بهسمت سفارت روان شدند زنان بودند. زنان در این حادثه خواستههای جنسیتی نداشتند بلکه هدف آنان اجرای احکام مذهبی بود تا زنان روس که در ازدواج مردان ایرانی بودند و به اسارت درآمده بودند، آزاد شوند.[۱۳]
شورش نان
در سال ۱۲۷۷ق که سال قحطی فراگیر در ایران بود،[۱۴] تعداد زیادی از زنان بر سر راه کاروان شاه هنگام برگشت از شکار ایستادند و از او نان خواستند. شاه فرمان داد دروازههای شهر را بستند تا شورش زنان را بخوابانند اما هزاران زن با چماق و سنگ حمله کردند و مأموران را کشتند.[۱۵]
جنبش تنباکو
پس از عقد قرارداد واگذاری امتیاز فروش تنباکو به خارجیها توسط دولت قاجار در سال ۱۳۰۹ق، زنان مانند مردان و بلکه بیشتر از آنان در پی حرکتهای سیاسی و اعتراضی خود علیه این قرارداد به میدان آمدند و نقشی برجسته در پیروی از فتوای مرجع تقلید شیعیان و پیروزی جنبش تنباکو ایفا کردند.[۱۶]
شرکت در جنگ
در تیرماه ۱۲۸۷ش، دولت احمدشاه قاجار، مجلس ملی را به توپ بست و مبارزان مشروطه مجبور شدند تشکیلات خود را به تبریز انتقال دهند. در این زمان، گروهی از زنان به نیروهای مقاومت مشروطهخواه ملحق شدند و برای برپایی دوبارهٔ مشروطه مبارزه کردند. طی ده ماه که شهر تبریز به محاصرهٔ نیروهای حکومتی درآمده بود، زنان در دفاع از شهر خود به مردان پیوستند.[۱۷]
جنبش مشروطه
از حرکتهای زنان در جنبش مشروطه، تلاش آنان در حفاظت از جان علما بود. زنان در کنار مردان مسئولیت محافظت از علما هنگام رفتن به مسجد برای وعظ و منبر را وظیفهٔ خود میدانستند. آنان چماقهایی زیر چادر خود پنهان میکردند تا از کوچکترین اغتشاش موقع سخنرانی ممانعت بهعمل آورند.[۱۸] همچنین زمانیکه مبارزان مشروطهخواه برای تهیه مایحتاج مقاومت و خرید سلاح با مشکلاتی روبرو شدند، زنان با فداکاری و فروختن جواهرات خود یا لوازم منزل به کمک شتافتند.[۱۹]
زنان حرمسرا در دورهٔ قاجار
زنان در حرمسراهای شاهان قاجار در وضعیتی متفاوت از سایر زنان جامعه زندگی میکردند. زندگی در حرمسرای شاهی، محدودیتهای زیادی داشت و آنان فقط برخی اوقات کارهایی مانند دستدوزی برای گذران وقت انجام میدادند و بیشتر بر ضد یکدیگر دسیسهچینی میکردند.[۲۰] زنان حرمسرا با وجود برخورداری از تجمّلات و لباس و جواهرات و نیز غلامان و کنیزان، از ارتباط با بیرون دربار و مراوده با زنان دیگر محروم بودند.[۲۱]
سوادآموزی زن در دورهٔ قاجار
در این دوره، تعلیموتربیت، عمومی نبود اما از کنج مکتبخانه، آموزشهای معلمان خانوادگی به دختران یا آموزههایی که مردان به زنان و دختران خود یاد میدادند، زنان بزرگی در عرصههای گوناگون بهویژه در زمینههای ادب و شعر رشد کردند.[۲۲] از جملهٔ این زنان آغابیگم طباطبایی، همسر سیدعلی طباطبایی، منورحیاء آرانی، دختر وفایی کاشانی شاعر، ولیه فروغالملوک، دختر میرزاعلیخان ظهیرالدوله و ربابهخانم، دختر ملامحمدصالح برغانی را میتوان نام برد.[۲۳]
پوشش زن در دورهٔ قاجار
زنان در دورهٔ قاجار بسته به طبقهای که در آن قرار داشتند، دارای پوششی متنوع در خانه بودند، اما در خارج از منزل همگان چادر به سر میکردند. زنان با پوشش خاصی در اجتماع حضور مییافتند که شامل چادر از سر تا پا بود. زنان شهری علاوه بر پوشیدن چادر، صورت خود را نیز با روبند میپوشاندند. زنان عادی چادرهایی از جنس کرباس با راهراه سفید و آبی میپوشیدند و با یک دست چادر را جمع میکردند که به زمین کشیده نشود و دست دیگر را به صورت، حایل میکردند.[۲۴]
تفریح زن در دورهٔ قاجار
در دورهٔ قاجاریه، زنان در کنار خانهداری و بچهداری، سرگرمیها و فعالیتهای اقتصادی هم داشتند.[۲۵]
میهمانیرفتن و میهمانیدادن، بازار رفتن یا زیارت امامزادگان و اهل قبور در عصر پنجشنبه و تماشای تعزیه در ایام محرم از کارهایی بود که زن این دوره با آنها خودش را سرگرم میکرد. تفریحات زنان، بستگی به طبقه اجتماعی آنان داشت. زنان اشراف وقت خود را به کشیدن قلیان، رفتن به حمام، خوردن و نوشیدن میوه و خشکبار و چای اعیانی میگذراندند و تعداد کمی از آنان اهل کتابخواندن یا نامهنگاری بودند.[۲۶]
زنان طبقات پایین جامعه، وقت فراغت کمتری داشتند و اگر فرصتی پیش میآمد روزهای جمعه به سمت بیرون شهر و باغ و بوستان میرفتند و ساعاتی را دور از خانه و کنار خانواده میگذراندند.[۲۷] زنان در روستاها و ایلات، اوقات فراغت خود را نیز صرف امور خانه و همسر و فرزندان میکردند.[۲۸]
پانویس
- ↑ دهقانی و دیگران، «سیر تحول اوضاع اجتماعی و فرهنگی زنان د دورهٔ صفوی و قاجار»، 1394ش، ص4-5.
- ↑ شیل، خاطرات لیدی شیل همسر وزیر مختار انگلیس در اوائل سلطنت ناصرالدینشاه،1362ش، ص81.
- ↑ پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص141.
- ↑ مونسالدوله، خاطرات مونسالدوله، ندیمهٔ حرمسرای ناصرالدینشاه، 1380ش، ص305.
- ↑ پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص148.
- ↑ دروویل، سفرنامهٔ دروویل، 1348ش، ص126.
- ↑ دالمانی، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، بیتا، ص270.
- ↑ شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص23-55.
- ↑ شیل، خاطرات لیدی شیل، 1362ش، ص175.
- ↑ دهقانی و دیگران، «سیر تحول اوضاع اجتماعی و فرهنگی زنان د دورهٔ صفوی و قاجار»، 1394ش، ص8-9.
- ↑ دالمانی، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، بیتا، ص156- 161.
- ↑ شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص 21.
- ↑ شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص23.
- ↑ توانا، زن در تاریخ معاصر ایران، ج1، 1380ش، ص127.
- ↑ شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص27-29.
- ↑ علم و رضوی، «بررسی نقش زنان در جنبش تنباکو»، 1392ش، ص71-78.
- ↑ شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص36-38.
- ↑ ناهید، زنان ایران در جنبش مشروطه، 1360ش، ص55.
- ↑ شیرودی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، 1391ش، ص33-34.
- ↑ پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص157.
- ↑ پولاک، سفرنامهٔ پولاک "ایران و ایرانیان"،1361ش، ص164.
- ↑ توانا، زن در تاریخ معاصر ایران،1380ش، ص175.
- ↑ «وضعیت زنان در دورۀ قاجار» وبسایت آسمان.
- ↑ دیناری و علم، «بررسی وضعیت اجتماعی زنان در دوره قاجار با تکیه بر دیدگاه سفرنامهنویسان»، 1395ش، ص2-9.
- ↑ بل، تصویرهایی از ایران،1363ش، ص88.
- ↑ دوگوبینو، سفرنامهٔ کنت دوگوبینو "سه سال در آسیا"،1367ش، ص67.
- ↑ دوگوبینو، سفرنامهٔ کنت دوگوبینو، "سه سال در آسیا"، 1367ش، ص61.
- ↑ اولیویه، سفرنامهٔ اولیویه، تاریخ اجتماعی اقتصادی ایران در دوران آغازی عصر قاجار، 1371ش، ص85.
منابع
- بل، گرترود، تصویرهایی از ایران، ترجمهٔ بزرگمهر ریاحی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۳ش،
- پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامهٔ پولاک: ایران و ایرانیان، ترجمهٔ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش.
- توانا، مرادعلی، زن در تاریخ معاصر ایران، تهران، برگ زیتون، ۱۳۸۰ش.
- دروویل، گاسپار، سفرنامهٔ دروویل، ترجمهٔ جواد محیی، چ۲، تهران، گوتنبرگ، ۱۳۴۸ش.
- دالمانی، هانری رنه، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمهٔ فرهوشی، تهران، چاپ گیلان، بیتا.
- دهقانی، فاطمه و دیگران، «سیر تحول اوضاع اجتماعی و فرهنگی زنان در دوره صفوی و قاجار»، کنفرانس بینالمللی معماری، شهرسازی، عمران، هنر و محیط زیست، ۱۳۹۴ش.
- دوگوبینو، ژوزف آرتورکنت دو، سفرنامهٔ کنت دوگوبینو «سه سال در آسیا»، ترجمهٔ عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، کتابسرا، ۱۳۶۷ش.
- دیناری، سکینه و علم، محمدرضا، «بررسی وضعیت اجتماعی زنان در دوره قاجار با تکیه بر دیدگاه سفرنامهنویسان»، فصلنامهٔ جندیشاپور، دانشگاه شهید چمران اهواز، ۱۳۹۵ش.
- «زنان نامدار عهد قاجاریه»، وبسایت آسمان، تاریخ بازدید: ۱۵ خرداد ۱۴۰۳ش.
- شیرودی، مرتضی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم، قم، زمزم هدایت، ۱۳۹۱ش.
- شیل، مری لئونورا (ویث)، خاطرات لیدیشیل همسر وزیر مختار انگلیس در اوائل سلطنت ناصرالدینشاه، ترجمهٔ حسین ابوترابیان، تهران، نو، ۱۳۶۲ش.
- علم، محمدرضا و رضویسوسن، زهرا، «بررسی نقش زنان در جنبش تنباکو»، فصلنامهٔ علمی پژوهشی زن و فرهنگ، ۱۳۹۲ش.
- مونسالدوله، خاطرات مونسالدوله، ندیمهٔ حرمسرای ناصرالدینشاه، به کوشش سیروس سعدونیان، تهران، زرین، ۱۳۸۰ش.
- ناهید، عبدالحسین، زنان ایران در جنبش مشروطه، تبریز، احیاء، ۱۳۶۰ش.
| زنان در ادیان | |
|---|---|
| زن در جامعه | |
| زن در سیاست | |
| زن در خانواده | |
| افراد مرتبط | |
| مشاغل زنانه | |
| اخلاق زنان | |
| حقوق زنان | |
| تاریخ زنان | |
| زن در ادبیات و فرهنگ | |
