پیش‌نویس:محمود فرشچیان

محمود فرشچیان؛ نقاش و هنرمند پرآوازه معاصر ایرانی.

محمود فرشچیان هنرمند ایرانی است که آوازه بین‌المللی دارد. او به خلق آثار هنری با مضامین شیعی شهرت دارد. آثار وی در نمایشگاه‌های زیادی در ایران و بسیاری از کشورهای جهان مانند پاریس، نیویورک و شیکاگو برپا شده و مورد استقبال قرار گرفته است. مهم‌ترین آثار او تابلوی عصر عاشورا، شام غریبان و تابلوی ضامن آهو است. همچنین طراحی‌های ضریح امام حسین و امام رضا با قلم این هنرمند توانا، به‌صورت افتخاری انجام شده است.

کودکی و نوجوانی محمود فرشچیان

محمود فرشچیان در ۴ بهمن ۱۳۰۸ش در اصفهان به دنیا آمد. پدر او غلامرضا فرشچیان تاجر بزرگ فرش بود و نام خانوادگی آن‌ها هم به‌دلیل همین شغل، «فرشچیان» بود. چهار ساله بود که روی زمین می‌نشست و نقش‌های قالی را روی کاغذ می‌کشید. پدر محمود وقتی به علاقه فرزندش به طراحی و نقاشی پی برد، او را به کارگاه نقاشی حاج میرزا آقا امامی اصفهانی (۱۲۶۰–۱۳۳۴ش) که در هنر نگارگری و ساخت معرق مشهور بود، فرستاد. روزی استادش نقش یک آهو به او داد و از او خواست تا از روی آن نقاشی کند. او تا صبح فردا، حدود ۲۰۰ طرح از آن آهو را در اندازه‌ها و جهت‌های مختلف کشید و استاد خود را به شگفت آورد. وی سپس در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان نزد استاد عیسی بهادری (شاگرد کمال‌الملک) آموزش دید. بعد از این دوره در سال ۱۳۲۹ش به اروپا سفر کرد و در آن‌جا در مورد آثار نقاشان برجستهٔ غرب در موزه‌ها به مطالعه و تحقیق پرداخت.

خانواده محمود فرشچیان

استاد محمود فرشچیان در سال ۱۳۳۴ش با نیادخت قوامی ازدواج کرد. او صاحب سه فرزند شد. علی‌مراد، فرزند بزرگ‌تر او پزشک و دخترش لیلا، روان‌شناس است. دختر دیگر او، فاطمه عضو سازمان مجاهدین خلق بود و در سال ۱۳۶۷ش به همراه همسرش در عملیات مرصاد کشته شد.

فرشچیان در موفقیت‌های خود نقش همسرش را پررنگ توصیف کرده و ویژگی‌هایی چون دلسوزی، فداکاری، مهربانی و هنردوستی را به او نسبت می‌دهد و حضور و همراهی دائمی همسرش در تمام تلخی‌ها و شیرینی‌های زندگی که آن را عامل مهمی در موفقیت خود می‌داند را می‌ستاید.

خاستگاه فکری محمود فرشچیان

محمود فرشچیان در خانواده‌ای مذهبی پرورش یافت و علاقه به پیامبر و ائمه در وجود او نهادینه شد. مادر وی ارادت شدیدی به امام حسین داشت؛ به‌گونه‌ای که با شنیدن نام امام حسین اشک از گونه‌هایش سرازیر می‌شد و همین امر در خلق تابلوی عصر عاشورا بسیار مؤثر بود. همچنین ارادت او به امام هشتم نیز در آثار او مشهود است. به اعتقاد او ماندگارترین آثار، آثاری هستند که با مذهب رابطه دارند. استاد محمود فرشچیان معتقد است هرچه دارد، متعلق به ملت و مردم ایران است و عشق به زادگاه، مذهب و اعتقاداتش، او را در زندگی یاری کرده است.

سبک هنری محمود فرشچیان

محمود فرشچیان با حفظ اصالت سنتی هنر نقاشی، با نوآوری و خلاقیت در آثار خود بر قابلیت نقاشی ایرانی افزوده است. وی با خطوط روان و ترکیب‌بندی‌های ظریف و مدور، تلفیق عناصر سنتی و مدرن، رنگ‌های تابناک و مواج آثاری افسانه‌ای را از آیات قرآن، ادبیات فارسی، کتب مقدس مسیحیان و یهودیان به تصویر کشیده است. فرشچیان با درآمیختن هنر نگارگری ایرانی و فنون نقاشی کلاسیک به سبک اروپایی، توانست سبک جدیدی را در نقاشی ایرانی پدید آوَرَد.

او معتقد است هنرهای تصویری ایران تحت تأثیر هجوم بی‌وقفه هنر غرب قرار گرفته است. یکی از دلایل این امر، کاهش قابل توجه ساعات آموزش هنرهای اصیل ایرانی در مراکز آموزشی است. این در حالی است که کشورهایی مانند چین و ژاپن، ضمن حفظ و پاسداری از هنرهای ملی خود، نوآوری را نیز پذیرفته‌اند؛ به‌طوری که آثار مدرن آن‌ها با وجود نو بودن، همچنان اصالت و هویت فرهنگی خود را به روشنی به نمایش می‌گذارد.

خصوصیات محمود فرشچیان

ویژگی‌های اخلاقی

• تواضع و فروتنی؛ او فردی فوق‌العاده متواضع بود و هیچ‌گونه تکبر که در برخی افراد مشهور دیده می‌شود، در رفتارشان وجود نداشت.
• اخلاق‌مداری و ادب؛ فرشچیان به‌عنوان انسانی بااخلاق و مودب توصیف شده‌ است.
• مردم‌داری؛ وی بسیار مردم‌دار بوده و با وجود شهرت، همواره با روی باز با مردم برخورد می‌کرد و خود را متعلق به مردم و مدیون آن‌ها می‌دانست. با پیشنهادهایی مانند استفاده از عینک آفتابی برای ناشناس ماندن مخالفت کرده و معتقد بود که مردم او را به جایگاه کنونی رسانده‌اند و نباید خود را از آن‌ها پنهان کند.

تقید به مسائل مذهبی

• نماز اول وقت؛ فرشچیان تقید خاصی به خواندن نماز در اول وقت و به جماعت داشت.
• شکرگزاری؛ گاهی در حین کار، دست از کار کشیده و نماز شکر به جا می‌آوردند.
• انس با قرآن و ادعیه؛ او سوره‌های بلند قرآن مانند یاسین و دعاهای طولانی نظیر کمیل و سمات را از حفظ داشت.
• ارادت به اهل‌بیت؛ او شخصیتی مذهبی و اهلبیتی و هیئتی داشت و به نوحه‌هایی مانند نوحه معروف باسم کربلایی علاقه زیادی داشت.

همکاران وی در طراحی و ساخت حرم امام حسین، اخلاق و خلقیات استثنایی فرشچیان را حتی برتر از هنر وی دانسته و همین ویژگی‌ها را عامل اصلی جذابیت شخصیت این هنرمند برجسته می‌دانند.

علاقه به موسیقی

محمود فرشچیان اغلب هنگام خلق آثار هنری خود به موسیقی بسیار ملایم و سنتی گوش می‌سپارد. او مجموعه‌ای غنی از آثار هنرمندان برجسته و عالی‌مقام موسیقی اصیل ایرانی را در اختیار دارد و معتقد است که هر یک از آن‌ها ارزش و جایگاه منحصربه‌فرد خود را دارند.

موزه محمود فرشچیان

بنابر تصمیم سازمان میراث فرهنگی کشور در سال ۱۳۸۰ش، موزهٔ استاد محمود فرشچیان در مجموعهٔ فرهنگی تاریخی سعدآباد با وسعتی حدود ۶۰۰ مترمربع افتتاح شد. با تأسیس این موزه این فرصت برای ایرانیان و هنردوستان فراهم شد تا بتوانند از آثار این هنرمند بزرگ بازدید به عمل آورند. در این موزه حدود هفتاد اثر به نمایش گذاشته شده است.

دانشگاه محمود فرشچیان

دانشگاه محمود فرشچیان در ۳۰ مهر ۱۳۹۷ش با عنوان «دانشگاه هنرهای اسلامی-ایرانی استاد فرشچیان» زیر نظر مجموعه دانشگاه آزاد اسلامی افتتاح شد. هدف این دانشگاه تبدیل‌شدن به قطب علمی-آموزشی هنرهای سنتی و اصیل ایرانی-اسلامی جهان اسلام است.

اقامت محمود فرشچیان در آمریکا

دلیل اقامت در آمریکا

فرشچیان اقامتگاه اصلی خود را ایران می‌دانست و دلیل اصلی اقامت خود در آمریکا را داشتن آرامش و تمرکز بیشتر برای خلق آثار هنری عنوان کرده بود. به گفتۀ او در آنجا کسی به سراغش نمی‌آید و می‌تواند در را به روی خود ببندد و فقط کار کند؛ در حالی که در ایران به‌دلیل شهرت، مجبور بود مرتب در حال رفت و آمد و صحبت با دیگران باشد.

در مراسم بزرگداشت محمود فرشچیان، محمدرضا فرشچیان به نکته‌ای در خصوص پایبندی وی به هویت ایرانی خود اشاره کرد و گفت که او با وجود ۴۵ سال اقامت در ایالات متحده، هرگز گذرنامه آمریکایی دریافت نکرد و تنها پاسپورت ایرانی داشت.

فعالیت‌ها در آمریکا

فعالیت‌های او در آمریکا به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود:

1. خلق آثار هنری؛ او از آرامش موجود برای تمرکز کامل بر کار هنری خود استفاده می‌کند.
2. تأسیس و مدیریت مرکز مذهبی؛ وی یک مرکز مذهبی-فرهنگی به نام «نور و دانش» در شهر راترفرود نیوجرسی آمریکا را با کمک برادرش در نیوجرسی تأسیس کرده بود. این مرکز شامل یک مسجد بوده و فعالیت‌های مذهبی مختلفی مانند برگزاری هفتگی دعای کمیل، مراسم‌های ماه محرم و ماه رمضان، کلاس‌های قرآن و جلسات تجزیه و تحلیل نهج‌البلاغه و تفسیر صحیفه سجادیه در آن انجام می‌شد. این مرکز میزبان دانشمندان و اندیشمندان دینی برای سخنرانی نیز بوده است.

فعالیت‌های محمود فرشچیان

کاری

محمود فرشچیان پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۰ش در اداره کل هنرهای زیبا در تهران مشغول به کار شد و در سال ۱۳۵۳ش مدیریت اداره هنرهای ملی را برعهده گرفت و به استادی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران نیز برگزیده شد. در این بین با کار و تلاش فراوان و خلق مینیاتورهای عرفانی، مذهبی و ادبی آوازهٔ آثارش در ایران و در سطح بین‌المللی پیچید. او در سال ۱۳۵۹ش درخواست بازنشستگی کرد و مورد موافقت قرار گرفت و بعد از آن به فعالیت‌های هنری آزاد پرداخت.

هنری

عمده‌ترین فعالیت‌های هنری فرشچیان عبارت‌اند از:

طراحی ضریح امام رضا

ضریح کنونی حرم امام رضا که پنجمین ضریح محسوب می‌شود و «سیمین و زرین» نام دارد، بر اساس طرحی از محمود فرشچیان ساخته شده و کار طراحی و ساخت آن هفت سال (1372-1379ش) به طول انجامیده است. دقت و کمال‌گرایی فرشچیان در این پروژه بسیار شاخص بود. هنگامی که ساخت ضریح برای اولین بار به اتمام رسید، وی طرح را تایید نکرده و با ابراز عدم رضایت، باعث شد ضریح ذوب شده و دوباره ساخته شود. این فرایند سه مرتبه تکرار شد تا سرانجام طرح نهایی مورد تایید او قرار گرفت.

طرح فرشچیان دارای ویژگی‌های برجسته‌ای است که آن را از دیگر ضریح‌ها متمایز می‌کند. یکی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها، اصالت کاملاً ایرانی آن است؛ در حالی که ضریح‌های پیشین به سبک هندی ساخته شده بودند. این طرح شامل نوآوری‌های منحصر‌به‌فردی مانند استفاده از هنر «مقرنس» برای اولین بار در تاریخ ضریح‌سازی و به‌کارگیری نقوشی است که در هیچ اثر دیگری به کار نرفته‌اند. از نظر معماری معنوی، ضریح با داشتن چهارده قوس محراب‌گونه، به زائر احساس حضور در مکانی برای عبادت را القا می‌کند و این محراب‌ها در نقطه اوج خود به کلمه جلاله «الله» ختم می‌شوند. علاوه بر این، یکی از اصول طراحی، تجلی نام‌های خداوند و ائمه در تمام زوایا است تا همواره در دید زائر قرار داشته باشند. در نهایت، نمادگرایی عمیقی در جزئیات به چشم می‌خورد؛ چنانکه طراحی تمام گل‌ها و برگ‌ها بر اساس دو عدد پنج (به عنوان نماد پنج تن آل عبا) و هشت (به عنوان یادآور امام هشتم) استوار است.

طراحی و مجری ساخت ضریح امام حسین

طرح این ضریح کاملاً متمایز و بی‌همتا است‌؛ به‌طوری که هیچ‌گونه الگوبرداری از آثار دیگر در آن به چشم نمی‌خورد و تمامی عناصر هنری در انسجامی کامل با یکدیگر قرار دارند. در این طرح، هنر و معنویت عمیقاً در هم تنیده‌اند؛ اسمای الهی به‌صورت پیوسته در سراسر ضریح تکرار شده و نقوش گل‌ها و برگ‌ها نیز به‌شکلی نمادین، قیام کربلا و شهادت امام حسین را تداعی می‌کنند. یکی از جلوه‌های زیبای این آمیختگی، شش چراغی است که در شش گوشه ضریح قرار گرفته و با آیه «الله نور السموات و الارض» تزئین شده که نوری سبز از درون آن پراکنده می‌شود.

• طراحی ضریح شهدای کربلا؛
• طراحی سرداب مرقد امام رضا؛
• طراحی ضریح سرداب غیبت در سامرا.

آثار محمود فرشچیان

هنری

تعداد آثار خلق شده

تعداد دقیق آثار فرشچیان معلوم نیست؛ اما در حال حاضر پنج جلد از آثار منتخب او منتشر شده که آخرین جلد، ۱۵۰ اثر دارد. در کتابی که آثار مینیاتوری وی در آن ثبت شده ۱۲۰ اثر وجود دارد. حدود هفتاد اثر او در موزه سعدآباد به نمایش گذاشته شده است و ۱۵ تابلو از آثار وی به موزه آستان قدس رضوی اهدا شده است. برخی آثار وی عبارتند از:

شمس و مولانا (۱۳۸۶ش)، ققنوس (۱۳۷۷ش)، ابراهیم در گلستان، آفاق (۱۳۷۴ش)، حضرت ابراهیم (۱۳۷۳ش)، موی سپید (۱۳۷۱ش)، به‌سوی نور (۱۳۶۹ش)، تزکیه (۱۳۶۸ش)، رایحه شادمانی (۱۳۶۷ش)، حمایت (۱۳۶۷ش)، در کمین‌گاه (۱۳۶۶ش)، شهید (۱۳۵۸ش)، گِل آدم بسرشتند (۱۳۲۷ش)، شام غریبان (۱۳۹۴ش).

آثار اهدا شده به موزه امام رضا

معراج (سال اهدا: ۱۳۹۳ش)، پرچم‌دار حق (۱۳۹۰ش)، ضامن آهو (۱۳۵۸ش- ۱۳۸۹ش)، کوثر (۱۳۸۹ش)، امتحان سخت (۱۳۸۹ش)، یک هدیه عشق (۱۳۸۲ش)، توسل(۱۳۸۰ش)، اولین پیام (۱۳۷۹ش)، نیایش (۱۳۷۶ش-۱۳۷۷ش)، یارب (۱۳۷۴ش)، پناه (یتیم‌نوازی امام علی) (۱۳۵۶ش-۱۳۷۱ش)، خمسه آل‌طیبه (۱۳۶۹ش)، عصر عاشورا (۱۳۵۵ش-۱۳۶۹ش)، پنجمین روز آفرینش (۱۳۵۲ش-۱۳۶۹ش).

معروف‌ترین آثار

تابلو عصر عاشورا

این تابلو معروف‌ترین اثری است که فرشچیان با آن شناخته می‌شود و در سال ۱۳۵۵ش خلق شد. آفرینش این تابلو با رویدادی در ظهر یک روز عاشورا گره خورده است. در آن روز، فرشچیان در حالی که حس و حالی غریب را تجربه می‌کرد، در خانه مانده بود. مادرش با دیدن این وضعیت، با گله به او یادآوری کرد که همسالانش در هیئت‌ها مشغول عزاداری برای امام حسین هستند. این تلنگر مادر، در کنار آن شور درونی، او را به سمت بوم نقاشی کشاند و به‌شکلی ناخودآگاه قلم به‌دست گرفت و در مدتی کوتاه، نه‌تنها طرح اولیه تابلو را کشید، بلکه بخش‌هایی از آن را نیز رنگ‌آمیزی کرد. فرشچیان خود این رویداد را عنایت و توجه امام حسین و ناشی از جوشش درونی و ارتباط معنوی دانست که به خلق اثری منجر شد که بعدها از سوی صاحب‌نظران، «جاودانه» لقب گرفت.

موضوع آن، بازگشت اسب بی‌سوار امام حسین به‌سوی خیمه‌ها در عصر عاشورا است و تصاویر موجود در آن غم و اندوه واقعه را به‌خوبی به مخاطب القا می‌کند. عناصر نمادین به کار رفته در این طرح، مانند اسب بی‌سوار و خونین در میان زنان، پرندگان بال‌زخمی و نخل‌های خمیده حامل پیامی تأثیرگذار برای مخاطب هستند. قدرت این نمادها به‌حدی است که هر بیننده‌ای، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، با آن‌ها پیوندی روحی برقرار کرده و به یک دگرگونی درونی می‌رسد.

فرشچیان این تابلو را در سال ۱۳۶۹ش به موزه آستان قدس رضوی اهدا کرد.

شمس و مولانا

این تابلو در سال ۱۳۸۶ش رونمایی شد و به گفتهٔ استاد در این تابلو از شعر «از دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست» الهام گرفته شده و ترکیب رنگ‌های به‌کار رفته در آن کشش و جذبه مولوی به شمس را به‌خوبی نشان می‌دهد.

تابلو ضامن آهو

فرشچیان در ابتدا برای به تصویر کشیدن چهره امام رضا دچار تردید شد و کار برای ساعت‌ها و روزها متوقف ماند. وی قبل از شروع دوباره کار، وضو گرفت، رو به مشهد ایستاد و زیارت خاصه امام رضا را خواند. پس از این توسل، قلم را به دست گرفت و چهره را یک‌باره، بدون برداشتن قلم از روی بوم و بدون نیاز به هیچ تغییری نقاشی کرد. تمام خطوط و عناصر تابلو به سمت وجود امام رضا معطوف هستند. چهره و جایگاه امام از نظر رنگ و فرم در فراز (نقطه‌ای بالاتر) قرار دارد و سایر عناصر در فرود هستند. در چهره بچه‌آهوها حالتی از شادی و احترام دیده می‌شود که این احترام در حالت زانو زدن آن‌ها در برابر امام تجلی یافته است. این تابلو در موزه استاد فرشچیان نگه‌داری می‌شود و از پرمخاطب‌ترین آثار وی محسوب می‌شود.

تابلو یتیم‌نوازی امام علی

این تابلو در سال ۱۳۵۶ش خلق شد و در سال ۱۳۷۱ش به موزه آستان قدس رضوی اهدا شد. این تابلو با نام اصلی «پناه» به یتیم‌نوازی و مهربانی امام علی پرداخته است و در روز ۲۱ ماه رمضان شروع به کشیدن آن کرده است.

تابلو پنجمین روز آفرینش

این تابلو در سال ۱۳۵۲ش به تصویر کشیده شد و در سال ۱۳۶۹ش به موزه آستان قدس رضوی اهدا شد. این تابلو بر اساس آیات قرآن با کشیدن تصاویر پرندگان واقعی و خیالی و ماهیان شناور در آب، به مراحل شش‌گانه آفرینش جهان اشاره دارد.

کتاب‌ها

استاد فرشچیان برگزیدهٔ آثارش را با مشارکت در نقاشی، تذهیب و طراحی آثار اسلامی و ادبی به چاپ رسانده است مانند:

• رباعیات خیام- نقاشی (۱۳۹۳ش)؛
• غزلیات حافظ- تذهیب (۱۳۹۳ش)؛
• فال حافظ- نقاشی (۱۳۹۲ش)؛
• دیوان حافظ- نقاشی (۱۳۹۲ش)؛
• منتخبی از غزلیات شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی- تذهیب (۱۳۹۲ش)؛
• سخنان امام علی: گزیده نهج‌البلاغه- تذهیب؛
• رباعی‌های خیام- طراحی (۱۳۹۱ش)؛
• فرمان‌نامه امام علی به مالک اشتر- تذهیب (۱۳۹۱ش)؛
• زندگی و آثار هنری حاج میرزا آقا امامی- مقدمه (۱۳۹۰ش)؛
• گزینه زیباترین سخنان خواجه عبدالله انصاری- نقاشی (۱۳۸۸ش)؛
• داستان‌های شاهنامه فارسی- نقاشی (۱۳۸۸ش)؛
• دعای ندبه- نقاشی (۱۳۸۷ش)؛
• حدیث نگار- نقاشی (۱۳۸۶ش)؛
• حیات محبوب- نقاشی (۱۳۸۶ش)؛
• دیوان شعر باباطاهر عریان- خطاطی (۱۳۷۹ش).

شاگردان محمود فرشچیان

استاد محمود فرشچیان، در طول زندگی خود شاگردان زیادی در زمینه هنر نقاشی پرورش داد. از جمله شاگردان وی، اردشیر مجرد تاکستانی، حسین کاشیان، محمدباقر آقامیری و مجید مهرگان هستند که در این هنر به شهرت دست یافتند.

نمایشگاه‌های محمود فرشچیان

آثار استاد فرشچیان در نمایشگاه‌هایی در ایران و در سطح بین‌المللی به‌صورت دائم و موقت برپا شده است که عبارتند از:

نمایشگاه‌های دائمی

موزه ملی ایران، موزه هنرهای معاصر ایران، موزه ملکه الیزابت، موزه ملکه جولیانا، موزه پرنس آقاخان، موزه لیدن جانسون در آمریکا، موزه ژنرال ارنستو ژیسل در ایتالیا، موزه شاهزاده اکی هی تو در ژاپن، موزه ژیسپ ساراگات در ایتالیا، موزه لعل بهادر شاستری در هند، موزه سناتور ویلیام فول برایت، موزه پروفسور آرتور پوپ، موزه پروفسور حسین صادقی در سوییس، موزه غسان شاکر، موزه هنر استانبول در ترکیه، موزه لاهور در پاکستان، موزه شرکت مادیسون در واشینگتن دی‌سی، موزه باب‌گوچی در نیویورک، کلکسیون بورو در نیوجرسی، کلکسیون پینز در نیوجرسی، گالری فاکس ورث نیویورک، موزه هنرهای معاصر تهران، گالری مینیاتور هنرهای زیبا، موزه علم و صنعت شیکاگو، مؤسسه خاورمیانه واشینگتن دی‌سی، انجمن ایران و آمریکا در تهران، شورای ملی هنر در کراچی، مؤسسه فرهنگی هنری راولپندی، گالری کوروش در پاریس، موزه هنرهای زیبا در الجزایر، دانشگاه تهران، تالار فرهنگ در تهران، گالری هنرهای زیبای اروپا در وین، گالری هنر مولر در مونیخ، پلازای باربرینی در رم، گالری موسیقی در میلان، موزه کاخ گلستان در تهران، موزه کاخ چهل‌ستون در اصفهان.

نمایشگاه‌های موقت

آثار استاد فرشچیان در طی سالیان متمادی در نمایشگاه‌های گروهی و انفرادی در شهرهای مختلف دنیا مانند الجزیره، فلورانس، مونیخ، سالت لیک سیتی، پکن، کراچی، نیویورک، شانگ‌های، شیکاگو، کی‌اف، پاریس، تهران، استانبول، لاهور، راولپندی، وین، اصفهان، میلان، رم و واشینگتن دی‌سی به نمایش درآمده است.

دیدگاه‌ها دربارهٔ محمود فرشچیان

مجید مهرگان که از شاگردان استاد فرشچیان است و دارندهٔ مدال درجه یک هنر از مؤسسه اکو و مدال درجه یک هنری در رشته نگارگری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، ویژگی‌های برجستهٔ استاد را شناخت و احاطه کامل او بر نقوش تزئینی ایرانی و همچنین پایبندی او به اعتقاداتش برمی‌شمرد.

فدریکو مایور، مدیرکل یونسکو فرشچیان را به شناخت عمیق از هنر ایرانی و وفادار به آن می‌شناسد و معتقد است او با الهام گرفتن از سرچشمهٔ هنر ایرانی، بر غنای آن افزوده است. استوارت کری ولش، پژوهشگر بزرگ هنر اسلامی و هندی با ستودن آثار فرشچیان معتقد است اگر این هنرمند خلاق ایران قرن بیستم، استاد گمنامی در دوره صفوی می‌بود، نگارندگان تاریخ هنر او را استاد پرندگان می‌نامیدند.

زینچوک، منتقد اوکراینی، بیان می‌کند که خلق چنین شاهکارهای بی‌بدیلی، تنها از عهده هنرمندی برمی‌آید که جلوه‌ای از رحمت خداوند در وجودش نهفته است؛ هنرمندی که توانسته اعمال معنوی و دستاوردهای انسانی را این‌چنین ملموس و زنده بازتاب دهد.

فرانسیس ریشار، سرپرست بخش هنرهای اسلامی موزه لُوور معتقد است تماشای آثار فرشچیان آرامشی عمیق و عجیب به بیننده می‌دهد.

رهبر انقلاب ضمن تحسین تابلوی عصر عاشورا بیان کرد که با این‌که خود اهل روضه است و مصائب کربلا را روایت می‌کند، اما با دیدن این اثر هنری احساس می‌کند که بُعدی جدیدی از واقعه عاشورا در آن به تصویر کشیده شده است.

افتخارها و جوایز محمود فرشچیان

• مدال طلای هنر نظامی- ایران(۱۳۳۱ش)؛
• مدال طلای جشنواره بین‌المللی هنر- بلژیک (۱۳۳۷ش)؛
• جایزه اول وزارت فرهنگ و هنر- ایران (۱۳۵۲ش)؛
• مدال طلای آکادمی هنر و کار- ایتالیا (۱۳۶۰ش)؛
• دیپلم لیاقت دانشگاه هنر- ایتالیا (۱۳۶۱ش)؛
• دیپلم آکادمیک اروپا- آکادمی اروپا- ایتالیا (۱۳۶۲ش)؛
• تندیس طلایی اروپایی هنر- ایتالیا (۱۳۶۳ش)؛
• نشان هنر نخل طلایی- ایتالیا (۱۳۶۳ش)؛
• تندیس طلایی اسکار- ایتالیا (۱۳۶۴ش)؛
• نشان درجه یک هنر (۱۳۷۲ش)؛
• ذکر نام فرشچیان در فهرست روشنفکران قرن ۲۱ (۱۳۷۹ش)؛
• چهره ماندگار هنر ایران در اولین دوره (۱۳۸۰ش).

ماندگاری آثار محمود فرشچیان برای آیندگان

مطالعه‌ای علمی در آمریکا بر روی آثار فرشچیان انجام شده که نشان می‌دهد تابلوهای وی به‌دلیل روش و مواد به کار رفته، از ماندگاری بسیار بالایی برخوردارند و دستگاه‌های تخصصی، عمر آن‌ها را تا حدود ۶۰۰ سال تخمین زده‌اند. البته محققان این احتمال را نیز مطرح کرده‌اند که این ماندگاری ممکن است فراتر از این مدت باشد.

تجلیات معنوی فرشچیان در خلق آثار مقدس

طراحی و ساخت ضریح امام حسین

دلدادگی و تمرکز معنوی

از همان ابتدا، شیفتگی و ارادت عمیق او به امام حسین کاملاً مشهود بود. او به مدت شش ماه، هر روز به امام حسین متوسل می‌شد تا افتخار مشارکت در این پروژه نصیبش شود. او به‌قدری در طراحی و تناسبات هنری ضریح غرق شده بود که در جلسه اول، به جز چند نفر، متوجه حضور دیگران نشد. این نشان‌دهنده تمرکز شدید ذهنی و معنوی او بر پروژه بود.

تعهد کاری و پشتکار

• ساعات کار طولانی؛ به‌همراه یکی از شاگردانش در قم مستقر شده و روزانه از ۸ صبح تا ۱۰ شب به‌طور جدی و بدون اتلاف وقت کار می‌کرد.
• نظارت مستمر؛ پس از طراحی، به عنوان ناظر عالی پروژه به‌طور مداوم بر فعالیت‌های هنری نظارت داشت. به همین منظور، سفرهای خود به ایران را از سالی یک بار به سه یا چهار بار افزایش داد و در زمان عدم حضور نیز از راه دور (از طریق عکس و ارتباط با سازندگان) کار را پیگیری می‌کرد.

بی اعتنایی به مادیات و مناعت طبع

• عدم پذیرش دستمزد؛ از همان ابتدا اجازه صحبت‌های مالی را نداد و با رفتارش نشان داد که هیچ انگیزه مادی از این کار ندارند و هیچ‌گاه پولی بابت آن دریافت نکرد.
• حساسیت بر هزینه‌های شخصی: برای وسایل شخصی اولیه‌ای که برایش تهیه می‌شد، فوراً پول آن را پرداخت می‌کرد و مبلغی نیز در صندوق تبرعات ضریح کمک کرده بود. با اصرار، هزینه هتل محل اقامت خود را شخصاً پرداخت می‌کرد و اجازه نمی‌داد هیئت امناء هزینه‌ای برای وی متقبل شود.

رفتار پدرانه و واکنش به شایعات

پس از جلسات اولیه و آشنایی با کارکنان کارگاه، با همه رفتاری پدرانه و صمیمی داشت. وقتی شایعه کذب درخواست و دریافت چک یک میلیاردی برای طراحی ضریح امام حسین را شنید، به‌شدت ناراحت شده و در تماس تلفنی گریه کردند که چرا عده‌ای به‌راحتی دروغ می‌گویند.

طراحی ضریح امام رضا و شفای دست

پس از آنکه دست راست فرشچیان در حادثه‌ای در آلمان به‌شدت آسیب دید، پزشکان جراحی با دوره نقاهت طولانی را تنها راه علاج دانستند. دو روز بعد، در اوج نگرانی، طراحی ضریح امام رضا به او پیشنهاد شد. با وجود درد طاقت‌فرسا، او کار را پذیرفت و در کمال شگفتی، به‌محض به دست گرفتن قلم برای شروع طراحی، تمام دردش از بین رفت. بدین ترتیب دست او بدون نیاز به عمل جراحی شفا یافت و به گفته خودش، حتی از دوران جوانی‌اش نیز قوی‌تر شد.

تصویرسازی محمود فرشچیان

فیلم مستندی با نام «عشق‌پرداز» به کارگردانی حمید کاویانی و نقش‌آفرینی عزت‌الله انتظامی، پرویز پورحسینی و زیبا بروفه در نکوداشت استاد فرشچیان ساخته شد. همچنین در مقابل ساختمان موزه استاد فرشچیان در کاخ سعدآباد، تندیسی از او نصب شده است. کتاب‌های «نگار جاویدان» و در «کارگه خیال» نوشتهٔ امیر رضایی نبرد در مورد زندگی و آثار استاد فرشچیان به چاپ رسیده است.

نظر محمود فرشچیان در مورد مرگ

محمود فرشچیان مرگ را حقیقتی می‌دانست که همواره به آن فکر می‌کرد و معتقد بود که هرگز نباید یاد آن را فراموش کرد. او نه‌تنها از فکر کردن به مرگ ابایی نداشت، بلکه آن را موضوعی مهم می‌دانست که همواره به آن می‌اندیشید و حتی در آثار هنری خود نیز به آن اشاره کرده بود.

درگذشت محمود فرشچیان

محمود فرشچیان، صبح روز شنبه ۱۸ مرداد ۱۴۰۴ش در ۹۶ سالگی در ایالات متحده چشم از جهان فروبست و جامعه هنری ایران را در سوگ و اندوه فرو برد. پیکر این هنرمند بنا بر وصیتش به ایران بازگردانده شده و در 27 مرداد 1404ش در زادگاهش اصفهان در جوار آرامگاه صائب تبریزی به خاک سپرده شد.

آیین بزرگداشت محمود فرشچیان نیز در 3 شهریور 1404ش در تالار وحدت با عنوان «نگارگر آسمان خیال» برگزار شد.

پیام‌های تسلیت به مناسبت در گذشت محمود فرشچیان

پیام تسلیت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ایران؛ رهبر ایران، محمود فرشچیان را ستاره‌ای درخشان در آسمان هنر ایران توصیف کرد. او اشاره داشت که تعهد و دین‌داریِ آن هنرمند برجسته، هنر ارزشمندش را در خدمت معارف و دلبستگی‌های مذهبی قرار داده و باعث خلق آثاری جاودانه شده است. وی در ادامه برای آن مرحوم طلب رحمت و رضوان الهی کرد و این فقدان را به خانواده، دوستان، شاگردان و جامعه‌ی هنری کشور تسلیت گفت.

پیام تسلیت سید هاشم حسینی بوشهری رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم؛ در پیامی درگذشت محمود فرشچیان، نگارگر برجسته اصفهانی را تسلیت گفت و بیان کرد که او هنر خود را وقف مفاهیم دینی کرد و با خلق آثاری چون تابلوی «عصر عاشورا» و طراحی ضریح امام رضا، ارادت خود را به ارزش‌های الهی نشان داد.

صادق آملی لاریجانی (رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام)،

در پی درگذشت محمود فرشچیان در آستانه اربعین حسینی، موجی از سوگ در جامعه فرهنگی و هنری ایران برخاست. بسیاری از شخصیت‌ها و نهادهای برجسته، از جمله وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت سیزدهم و چهاردهم، مدیرکل هنرهای تجسمی، رؤسای فرهنگستان هنر و بنیاد فرهنگی روایت فتح، خانه سینما، و برخی اساتید دانشگاه همچون سید مصطفی محقق داماد، با صدور پیام‌های تسلیت، این رویداد را ضایعه‌ای بزرگ و جبران‌ناپذیر برای هنر ایران‌زمین توصیف کردند. در این پیام‌ها، به اتفاق آراء از استاد فرشچیان به عنوان یک هنرمند بی‌بدیل، چهره ماندگار و یکی از قله‌های نگارگری ایران در قرن اخیر یاد شد که فقدانش جامعه هنری کشور را به سوگ نشاند.

در بیانیه‌ها و پیام‌های تسلیت، بر نقش منحصربه‌فرد استاد فرشچیان در تلفیق سنت دیرینه نگارگری ایرانی با نوگرایی و جهان‌بینی معاصر تأکید شد. آثار برجسته‌ای همچون «عصر عاشورا» و «ضامن آهو» به عنوان تجلی ایمان، عشق و اوج هنر ایرانی-اسلامی مورد ستایش قرار گرفتند. همچنین، طراحی هنرمندانه ضریح‌های مطهر حرم امام رضا و امام حسین به‌عنوان بخشی از میراث معنوی و فاخر او معرفی شد که نشان از پیوند عمیق هنرش با ارادت به خاندان عصمت و طهارت دارد. تمام پیام‌ها بر این نکته اشتراک داشتند که راه، سبک و آثار این هنرمند بزرگ، الهام‌بخش نسل‌های آینده خواهد بود و یاد او در حافظه فرهنگی ایران جاودانه می‌ماند.

منابع

• آذرنیوش، زهرا، «زندگی‌نامه محمود فرشچیان، استاد نگارگری معاصر ایران»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۳ اسفند ۱۴۰۱ش.
• «آنچه از طراحی ضریح امام حسین (ع) و استاد فرشچیان نمی‌دانستید»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1401ش.
• «آیین بزرگداشت استاد محمود فرشچیان»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 3 شهریور 1404ش.
• «بازخوانی آخرین مصاحبه استاد محمود فرشچیان | دست‌های استاد فرشچیان در ۹۰ سالگی لرزش نداشت»، همشهری‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1395ش.
• «بدرود با محمود فرشچیان خالق عصر عاشورا»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب ۱۸ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «پیام تسلیت آملی لاریجانی در پی درگذشت استاد فرشچیان»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1404ش.
• «پیام‌های تسلیتی برای درگذشت محمود فرشچیان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «پیام تسلیت رئیس جامعه مدرسین در پی درگذشت استاد محمود فرشچیان»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1404ش.
• «پیام تسلیت درپی درگذشت ستاره درخشان هنر ایرانی آقای محمود فرشچیان»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 29 مرداد 1404ش.
• «پیشینه»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد هنرهای اسلامی-ایرانی استاد محمود فرشچیان، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «پیکر «استاد فرشچیان» آرام گرفت؛ مردی از سلاله هنر ایران‌زمین جاودانه شد»، مهرنیوز، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1404ش.
• «دربارهٔ استاد فرشچیان»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد هنرهای اسلامی-ایرانی استاد محمود فرشچیان، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «زندگی‌نامه استاد محمود فرشچیان»، وب‌سایت جادوی باور، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «زندگی‌نامه محمود فرشچیان + عکس و آثار»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۴ بهمن ۱۳۹۹ش.
• «راز موفقیت تابلوی «عصر عاشورا» استاد فرشچیان چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1404ش.
• «شفای دست استاد با نذر برای امام رضا (ع)/ تابلوی "عصر عاشورا" یک چیزی دارد که خود من هم گریه‌ام می‌گیرد/ هیچ‌وقت یاد مرگ را فراموش نمی‌کنم»، شبکه اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1394ش.
• «عصر عاشورا تقدیم به ایران»، روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 27 تیر 1403ش.

*«فرشچیان ۴۵ سال در امریکا زندگی کرد ولی فقط پاسپورت ایرانی داشت»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1404ش.

• «فرشچیان: طراحی ضریح امام حسین (ع) عنایتی ویژه از سوی خدا بود»، خبرگزاری رضوی، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1398ش.
• «کتاب در کارگه خیال»، وب‌سایت ایران کتاب، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «محمود فرشچیان»، وب‌سایت دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «محمود فرشچیان»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «مروری بر زندگی استادی چیره‌دست، محمود فرشچیان»، وب‌سایت جماران نیوز، تاریخ درج مطلب: ۴ بهمن ۱۴۰۰ش.
• «مروری کوتاه بر زندگی‌نامه استاد محمود فرشچیان»، وب‌سایت هنر فرشچیان، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «مصاحبه کامل با استاد مرحوم فرشچیان در برنامه هزاردستان»، وب‌سایت نماشا، تاریخ بازدید: 5 مهر 1404ش.
• «معروف‌ترین تابلوهای محمود فرشچیان کدامند؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۴ بهمن ۱۳۹۲ش.
• «معنویت پنهان و پیدا در هنر; مروری بر زندگی هنری استاد فرشچیان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
• «ملاقات با دُردانه نگارگری ایران/ با استاد فرشچیان از عصر عاشورا تا ضریح امام حسین»، وب‌سایت فرهنگستان هنر، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آبان ۱۳۹۱ش.
• «موزه استاد فرشچیان»، وب‌سایت مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد، تاریخ درج مطلب: ۱۶ دی ۱۳۸۸ش.
• «ناگفته‌های فرشچیان از ضریح امام حسین(ع)»، ویکی‌تابناک، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1392ش.
• «نگار جاویدان (زندگی و آثار استاد فرشچیان) رحلی با قاب»، وب‌سایت کتاب‌سرای میردشتی، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «5 ضریح امام رضا (ع) که هر کدام نامی دارند: از شاه طهماسبی تا سیمین و زرین (+تصاویر)»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1404ش.