پیش‌نویس:کتل بستن

برگزاری آیین کتل بندی برای بزرگان طایفه ایل بختیاری؛ استان چهارمحال و بختیاری، عکاس احمد تاجی

کتل بستن؛ سیاه‌پوش‌کردن و تزئین اسب با وسایل جنگی در مراسم سوگواری ایل بختیاری.

کُتَل‌بستن یا تزیین اسب برای مراسم سوگواری، یکی از مراسم‌های نمایشی است که در میان برخی اقوام به خصوص ایلات لر و بختیاری برگزار می‌شود. در این مراسم اسب فرد متوفی که از شخصیت‌های برجسته و دلاور هر طایفه به‌شمار می‌رود با پارچهٔ سیاه و تفنگ تزئین می‌شود. کتل نمادی از دلاوری، جنگ‌جویی و شجاعت فرد متوفی به‌شمار می‌رود. مراسم کتل‌بندی برگرفته از تزیین نماد اسب امام حسین در مراسم عزاداری محرم است. مراسم کتل‌بندی نشانهٔ هویت، انسجام اجتماعی و هم‌دردی افراد و اقوام مختلف در مراسم سوگواری است.

مفهوم‌شناسی کتل‌بستن

کُتَل، اسب زین‌شده‌ای است که پیش‌پیش برای سلاطین و امرا می‌برند. همچنین به علم بزرگی گفته می‌شود که قسمت فوقانی آن را با پارچه تزیین‌کرده و جلوی دسته‌های عزاداری به حرکت درمی‌آورند.

تاریخچه کتل‌بستن

کتل‌بندی، رسمی باستانی با سویه‌های نمادین گوناگون دانسته شده که به‌صورت یک جریان فرهنگی از زمان‌های دور در یک منطقه وسیع جغرافیایی، تداوم یافته است. برخی محققان، پیشینهٔ تاریخی و اسطوره‌ای آیین کتل‌بندی را به «سوگ سیاوش» برمی‌گردانند. امروزه کتل‌بستن، از رسوم سوگواری رایج در میان ایلات لر و بختیاری است. سوگواری به شیوهٔ نمایشی از خصوصیات بارز عزاداری ایل بختیاری به‌شمار می‌رود و این شیوهٔ سوگواری را نوعی بزرگداشت شخص متوفی می‌دانند.

روش برگزاری مراسم کتل‌بندی

مراسم کتل‌بندی نوعی مراسم نمایشی است که در میان برخی اقوام هنگام فوت جوانان، جنگاوران یا بزرگ مردان ایل در محلی به‌نام «مافه‌گه» برگزار می‌شود. در مراسم کتل‌بندی، اسب متوفی را با پارچهٔ سیاه می‌پوشانند و ابزارهای جنگی وی مانند تفنگ را به اسب آویزان می‌کنند. این مراسم همراه با «ساززنی» و «آوازخوانی» محلی حزن‌آلود، برگزار می‌شود.

محتوای این آواز در وصف ویژگی‌های ظاهری و اخلاقی شخص متوفی سروده شده و جایگاه او در ایل را بیان می‌کند. مفاهیم سروده‌هایی که در مراسم کتل‌بندی تبیین می‌شود بر مبنای شاخص‌هایی مانند سن و جنسیت فرد متوفی، دارای تفاوت‌های چشم‌گیری است. در این مراسم سوگواری یکی از مردان ایل، اسب یا کتل را به آرامی در میدان اصلی آن منطقه می‌چرخاند و زنان و مردان به‌دنبال کتل حرکت کرده و به گریه و شیون می‌پردازند.

کتل‌بستن برای محرم

کتل بستن برای ماه محرم

در گذشته برخی از مردم عشایر لر و بختیاری از کتل‌بندی برای سوگواری در مراسم عزاداری امام حسین استفاده می‌کردند. آنها اسبی را به‌عنوان نماد اسب امام حسین، زین و تزئین‌کرده و بین هیئت می‌گردانند. گاهی با چرخاندن این اسب در هیئت، نوحه‌خوانان به نوحه‌خوانی می‌پرداختند. از این کتل برای برگزاری مراسم تعزیه واقعهٔ کربلا نیز استفاده می‌کردند.

کارکرد کتل‌بستن

آیین‌های اصیل و کهن از مهم‌ترین اجزای تشکیل‌دهندهٔ فرهنگ و تمدن یک منطقه به‌شمار می‌رود. تداوم عناصر و مؤلفه‌های فرهنگی و تاریخی، سبب تداوم هویت ملی و آداب و رسوم در میان مردم می‌شود. مراسم نمایشی کتل‌بندی، سبب «هویت‌جویی»، «وحدت‌بخشی به اقوام»، «مشارکت در برگزاری مراسم سوگواری» و «افزایش تحمل‌پذیری» در افراد می‌شود. همچنین برگزاری چنین آیین‌هایی در نزدیک‌کردن افراد و طوایف مختلف به یکدیگر و نوع رفتار آنها در مقابله با فوت نزدیکان خود، نقش بسزایی دارد.

مناطق میزبان کتل‌بندی

مراسم کتل‌بندی در مناطق مختلفی به شکل‌های گوناگون برگزار می‌شود مانند:

1. چهار محال و بختیاری: کتل‌بندی در این منطقه هم برای مراسم سوگواری جوانان فوت‌کرده و هم در مراسم عزاداری محرم استفاده می‌شود. در این منطقه کتل به‌صورت اسبی سیاه‌پوش و تزئین شده با وسایل جنگی است.
2. یزد: یزدی‌ها در عزاداری محرم، اسب زین‌کرده‌ای را به طرز خاصی می‌آرایند. این اسب تزئین شده در جلوی دسته عزاداران حرکت می‌کند. گاهی گردن این اسب با پارچه‌های قیمتی ابریشمی به رنگ‌های سبز و سرخ آراسته می‌شود. همچنین در برخی مواقع سر و صورت حیوان را با چند قطعه آیینه کوچک، نگین و قرآن آذین‌بندی می‌کنند و گاهی پارچه سفید خون‌آلودی را بر پشت حیوان بسته و چند قطعه چوب به نشانه تیر و پیکان در پارچه فرومی‌کنند.
3. کرمانشاه: مردم کرمانشاه کتل را همراه با شعرهای کُردی در قالب چَمَری و آهنگ‌های محلی در مراسم عزاداری امام حسین می‌گردانند.

منابع

• «آیین‌های کرمانشاه؛ از چرخاندن کُتَل عزا تا نوای سوزناک چَمَری»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۹ شهریور ۱۳۹۷ش.
• «آیین کتل در بختیاری»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۸ بهمن ۱۳۹۶ش.
• «از شاخسی تا کتل بستن!»، وب‌سایت شهدای ایران، تاریخ بازدید: ۲۰ فروردین ۱۴۰۲ش.
• «از کتل بستن برای امام حسین تا شروه برای حضرت علی‌اصغر»، وب‌سایت پایگاه تخصصی امام حسین، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۹۷ش.
• دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۰ فروردین ۱۴۰۲ش.
• رضاپور، داریوش، «پدیدارشناسی آیین کتل در ایل بختیاری»، مجله مطالعات ایرانی، شماره ۴۰، ۱۴۰۰ش.
• «کتل»، وب‌سایت عاشورا، تاریخ بازدید: ۲۰ فروردین ۱۴۰۲ش.
• محمدیان، فخرالدین و موسوی حاجی، سید رسول، «آیین سوگواری در نقوش تاتارلی آناتولی و مقایسه آن با شاهنامه و مراسم کُتل در غرب ایران»، دو فصلنامه جستارهای تاریخی، شماره۲، ۱۳۹۶ش.
• نظیفی، فاطمه، «آیین سوگواری در ایل بختیاری با نگاهی به آواز گاگریو»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ مرداد ۱۴۰۰ش.