*«قانون مسعودی؛ دایرةالمعارف بزرگ نجومی ابوریحان بیرونی معرفی شد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۶ شهریور ۱۴۰۰ش.
*«قانون مسعودی؛ دایرةالمعارف بزرگ نجومی ابوریحان بیرونی معرفی شد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۶ شهریور ۱۴۰۰ش.
*«کهنترین نسخه خطی «قانون مسعودی» موجود در گنجینه رضوی رونمایی شد»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ شهریور ۱۴۰۰ش.
*«کهنترین نسخه خطی «قانون مسعودی» موجود در گنجینه رضوی رونمایی شد»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ شهریور ۱۴۰۰ش.
{{#seo:
|title=کتاب قانون مسعودی چیست؟ دایرةالمعارف نجومی ابوریحان بیرونی - ویکی زندگی
|title_mode=Replaced Title
|keywords=قانون مسعودی, کتاب قانون مسعودی, ابوریحان بیرونی, نجوم اسلامی, تاریخ علم نجوم, حرکت زمین به دور خورشید
|description=قانون مسعودی، دایرةالمعارف بزرگ نجومی ابوریحان بیرونی است که بر دانش نجوم در جهان اثر گذاشت. با محتوا و اهمیت این اثر ارزشمند قرن پنجم هجری آشنا شوید - ویکی زندگی
}}
نسخهٔ ۲۷ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۱:۵۱
کتاب قانون مسعودی
قانون مسعودی، کتابی در موضوع ستارهشناسی از ابوریحان بیرونی.
قانون مسعودی، دایرةالمعارف بزرگ نجومی اثر ابوریحان بیرونی اندیشمند ایرانی در قرن پنجم هجری است. در این کتاب بسیاری از عقیدههای گذشتگان دربارهٔ نجوم بررسی شده و حرکت زمین بهدور خورشید امکانپذیر دانسته شده است. قانون مسعودی بر توسعهٔ دانش نجوم در جهان اثرگذار بوده است.
معرفی قانون مسعودی
قانون مسعودی، دائرةالمعارف ستارهشناسی اسلامی است که توسط «ابوریحان بیرونی»، دانشمند بزرگ و مشهور ایرانی در دورهٔ غزنویان به زبان عربی نوشته شده است. بیرونی این کتاب را پس از مرگ «سلطان محمود غزنوی» و در زمان پادشاهی پسر وی «سلطان مسعود غزنوی» برحسب علاقهٔ سلطان به دانش نجوم و بهنام وی نوشته که در تاریخ ۴۲۷ق نگارش آن تمام شده است.[۱] این کتاب از ۱۱ مقاله تشکیل شده که هر مقاله دارای بابها و فصلهایی در موضوع کیهانشناسی، گاهشماری، زمین و ابعاد آن، مثلثات مسطح و کروی، خورشیدگرفتگی و ماهگرفتی، ستارهها، سیارهها و احکام نجوم است.[۲]
اهمیت قانون مسعودی
۱. شاهکاری در علم هیئت
بسیاری از محققان، قانون مسعودی را شاهکار ابوریحان بیرونی در علم هیئت میدانند. برای مثال، «یاقوت حموی» معتقد است که این کتاب، آثار مشابه را در این دانش منسوخ کرده است. بهدلیل نگارش همین کتاب، بیرونی، لقب «بطلمیوس زمانه» را دریافت کرده است؛ زیرا در این کتاب، مانند «مَجِسطی» اثر بطلمیوس، تمام موضوعات مربوط به نجوم بحث شده است.[۳]
۲. جامع و اثرگذار
قانون مسعودی، مطالب هیئت، نجوم و ریاضی را با تحقیقات یونانی، ایرانی و هندی از گذشتههای دور تا آن روز هرچه در این زمینه تولید شده را بهصورت مفصل و به قصد یک دائرةالمعارف نجومی گردآورده است. همانطور که «القانون فی الطب» «ابنسینا»، یک دائرةالمعارف در پزشکی و اثرگذار است، قانون مسعودی، یک اثر جامع در نجوم آن عصر بوده است.[۴]
۳. گواه دانش علمی مسلمانان
قانون مسعودی بهترین گواه بر پیشتازی و موقعیت علمی دانشمندان مسلمان در گذشته، در موضوع ستارهشناسی است.[۵]
ساختار قانون مسعودی
کتاب قانون مسعودی ابوریحان بیرونی، در کتابخانه آستان قدس رضوی
قانون مسعودی، در سه جلد نگاشته شده و دارای یازده مقاله یا کتاب، ساختار یافته است. مقالهٔ اول تا چهارم بهترتیب مشتمل بر ۱۱، ۱۲، ۱۰ و ۲۶ باب، در جلد اول، مقالهٔ پنجم تا هشتم بهترتیب شامل ۱۱، ۱۱، ۱۱ و ۱۷ باب، در جلد دوم و مقالهٔ نهم تا یازدهم، بهترتیب دارای ۹، ۱۳ و ۱۲ باب، در جلد سوم گنجانده شده است.[۶]
محتوای قانون مسعودی
مقالهٔ اول کتاب، دربارهٔ هیئت کلی موجودات جهان هستی و ذکر دلایل بر مبادی علم هیئت است که مهمترین آنها عبارت است از: پیگیری دایرههای آسمانی و توصیف القاب آنها، تعیین شب و روز، ذکر ماه و سال طبیعی و وضعی، بیان سالها و ماههای کامل و ناقص ملتهای مختلف در جهان، نحوهٔ کبیسهگیری سالهای خورشیدی.[۷]
دومین مقاله، تاریخ سهگانهٔ هجری، یونانی و فارسی و تبدیل آنها به یکدیگر را شرح میدهد و نیز دربارهٔ شناخت تاریخ و روزهٔدین نصاری و اعیاد آنها، سالها و ماههای یهودی و عید آنها، روزهای بزرگ اسلامی، ماههای عربی، جشنهای ایرانی و روزهای مشهور دورهٔ زرتشتی بحث میکند.[۸]
مقاله سوم، پیرامون قانون وَتَرها و راه بهدست آوردن آنها، قوس، قُطر، محیط دایره، اختیار «عدد پی»، سایههای اجسام در روشنایی و تعریف اقسام سایه و کاربرد آن بحث میکند.[۹]
چهارمین مقاله، دربارهٔ اندازهٔ زاویه و تقاطع «معدل النهار» با «منطقة البروج»، شناخت بخشهای درجات البروج، مطالع خط استوا با فلک البروج، تشخیص طول و عرض جغرافیایی شهرها و شناخت عرضهای شهرها به حسب ارتفاع اجسام است.[۱۰]
مقالهٔ پنجم، تصحیح طول شهرها بهکمک زمان خورشیدگرفتگی، خواص مدارهای موازی با خط استوا، راه شناخت سمت قبله، استخراج مسافت میان دو شهر که طول و عرض آنها یکی است را مطرح کرده است.[۱۱]
در مقالهٔ ششم، از تبدیل تاریخ از شهری به شهر دیگر، تصحیح طول غزنه و اسکندریه، کیفیت آگاهی بر اوقات اعتدال و انقلاب و سایر مکانهای فرضی فلک البروج بحث شده است؛
مقالهٔ هفتم، مطالبی دربارهٔ حرکتهای ماه و مباحث و مفاهیم مرتبط را مطرح کرده است؛
مقالهٔ هشتم، بحثهای دربارهٔ اجتماع ماه و خورشید و کسوف آن دو و حساب زمانهای کسوف هر کدام و شکلهای نور ماه قبل و بعد از استقبال و استخراج قطرهای ماه و خورشید به حسب منظر و قطر سایه را شامل میشود؛
مقالهٔ نهم، مطالبی پیرامون ستارهها و سیارهها و ماهها در نزد عرب و مردم هند آورده است؛
مقالهٔ دهم، از حالات، حرکات و محل عطارد، مشتری، زحل، زهره و مریخ در طول و عرض سخن میگوید؛
مقالهٔ یازدهم، مباحثی دربارهٔ دوازده قسمت فرضی «منطقة البروج»، شناخت زمان رسیدن ستاره به جای فرضی از فلک البروج، بالا و پایین رفتن ستارگان و تناظر آنها و جایگاههای آن بحث کرده است.[۱۲]
نوآوری قانون مسعودی
کتاب قانون مسعودی
از ابتکارات بیرونی در این کتاب، کشف فرمولهای جدید برای بسط «سینوس» یک زاویه است که با معادلهٔ «نیوتون»، نزدیکی زیادی دارد و نیز بسیاری از مباحث این کتاب، بر پایهٔ آزمایش و تجربههای علمی استوار است و بههمین دلیل، جدولهای ساخته شده در این کتاب بسیار ارزشمند است.[۱۳] همچنین بیرونی در این کتاب، حرکت زمین بهدور خورشید را امکانپذیر دانست و بر این اساس محیط کرهٔ زمین را اندازهگیری کرد و نشان داد که پدیدههایی مانند شب و روز را با فرض حرکت زمین به دور خورشید، میتوان توضیح داد.[۱۴]
نسخهٔ خطی قانون مسعودی
در مرکز نسخ خطی کتابخانهٔ مرکزی آستان قدس رضوی، کهنترین نسخهٔ خطی قانون مسعودی نگهداری میشود.
چاپ و تصحیح کتاب قانون مسعودی
کتاب قانون مسعودیاین کتاب در ۱۳۷۵ق، با تلاش مجلس دائرةالمعارف عثمانیهٔ در حیدرآباد دکن، که از مشهورترین مراکز در حوزهٔ اسلامشناسی است، در سه جلد با مقدمهٔ انگلیسی توسط دانشمند هندی استاد سیدحسن بَرَنی چاپ و نشر شده است.[۱۵]
همچنین قانون مسعودی توسط عبدالکریم سامی الجندی، مقدمهنویسی و تصحیح شده و در سه جلد، توسط انتشارات دارالکتب العلمیة، در بیروت لبنان، در سال ۱۴۲۲ق، به چاپ رسیده است.[۱۶]
پژوهش دربارهٔ قانون مسعودی
دربارهٔ نظریههای نجومی این کتاب، مطالب زیادی توسط اندیشمندان از جمله «نالِینُو»، «سادُویکُف»، «روزنفلند»، «کِنِدی»، و «سیدحسن بَرَنِی» نوشته شده است.[۱۷]
اثرگذاری قانون مسعودی
ترجمهٔ این کتاب به زبان انگلیسی، باعث شد تا دانشمندان در مغربزمین نیز به اهمیت آن پی برده و تحقیقات فراوانی روی آن انجام دهند.[۱۸]
