پیش‌نویس:ماه رمضان در افغانستان

ماه رمضان در افغانستان، شیوۀ استقبال و آداب و رسوم ماه رمضان در کشور افغانستان.

ماه رمضان در افغانستان، از اهمیت زیادی برخوردار است و با آداب و رسوم ویژه و به‌گرمی استقبال می‌شود. روزه‌داران در این ماه بیشتر به خواندن قرآن، عبادت در مسجد و شب‌زنده‌داری به‌ویژه در شب‌های قدر می‌پردازند. همچنین، این ماه با سنت‌های فرهنگی و اجتماعی خاص برای همدلی، انفاق و توجه به‌نیازمندان، همراه است.

تاریخچه ماه رمضان در افغانستان

آداب و رسوم مذهبی، فرهنگی و اجتماعی در مورد رؤیت هلال ماه رمضان، روزه‌داری، تکریم و تجلیل از این ماه و برگزاری عید فطر، از گذشته‌های دور در میان مردم افغانستان وجود داشته است. برای مثال، در زمان «امیر حبیب‌الله» پادشاه افغانستان رسم بود که برای هلال ماه، مردم تلاش می‌کردند که هلال ماه را ببینند و در جاهای مرتفع و افق‌های روشن، هلال ماه را جستجو می‌کردند. هرکسی ماه را زودتر می‌دید، با شعف و شادی دستان خود را بلند کرده برای خود و نزدیکان دعا می‌کرد. بعد از دیده شدن هلال ماه، شخصی را با اسب تیزپا به مناطق همجوار می‌فرستادند تا آنها را نیز از «رؤیت هلال» مطلع کنند. در شهرهای بزرگ، مردم با صدای شلیک توپ از رسیدن ماه رمضان باخبر می‌شدند. همچنین در طول ماه رمضان، هر شبانه‌روز در چهار وقت نماز ظهر، فرارسیدن افطار، هنگام نماز تراویح و زمان سحری، توپ شلیک می‌کردند.

احترام ماه رمضان‌ در افغانستان

ماه رمضان در افغانستان مانند سایر کشورهای اسلامی اهمیت ویژه‌ دارد و مردم افغانستان با مجموعه‌ای از آداب و رسوم فرهنگی و اجتماعی، احترام خود به این ماه را نشان می‌دهند:

نام‌گذاری احترام‌آمیز: مردم افغانستان ماه رمضان را با اوصاف «رمضان مبارک»، «رمضان کریم» و «ماه مهمانی خدا» و «ماه مغفرت» یاد می‌کنند.

تعطیلی اولین روز ماه: در افغانستان، اولین روز ماه رمضان، تعطیل رسمی بود، اما طالبان پس از تسلط دوباره، این تعطیلی را از تقویم رسمی کشور حذف کرد.

کاهش ساعت کاری: در این ماه، زمان کارهای اداری و غیراداری به میزان ۳ ساعت کاهش می‌یابد.

کاهش قیمت کالای مورد نیاز: قیمت کالاهای اساسی و مورد نیاز مردم در این ماه مقداری پایین می‌آید.

انفاق و توجه به فقرا: مردم افغانستان با حال و هوای ویژه و نشاط معنوی خاص به استقبال ماه رمضان می‌روند و به نیازمندان بیشتر از ماه‌های دیگر توجه و کمک می‌کنند. گذشت، انفاق و مهربانی در این ماه دوچندان شده و در کار خیر از یکدیگر پیشی می‌گیرند.

حفظ احترام روزه‌داری: مردم افغانستان روزه‌خواری در این ماه را بسیار ناپسند و دور از شخصیت یک مسلمان می‏‌دانند، از این رو هیچ کس، حتی کسانی که عذر شرعی دارند، به‌صورت علنی غذا نمی‌خورند. در خانواده نیز اگر کسی به‌دلیل عذر شرعی روزه نمی‏‌گیرد، سعی می‏‌کند به این ماه بی‌احترامی نشود. پخت‌وپز غذا در رستوران‌ها و اماکن عمومی نیز در طول روز تعطیل است.

پیام‌های تبریکی: مقامات دولتی، چهره‌های سیاسی و اجتماعی و بسیاری از شهروندان، به مناسبت فرارسیدن ماه رمضان، پیام‌های تبریکی صادر می‌کنند که نقش مهم در ترویج و تعظیم شعایر دینی دارد.

آداب و رسوم استقبال از ماه رمضان

1. آماده کردن ترشی مخصوص: زنان افغانستانی در بسیاری از شهرها چند هفته پیش از شروع ماه رمضان، ترشی‌جات مخصوص این ماه را تدارک می‌بینند.ط
2. خرید مواد غذایی: بسیاری از خانواده‌ها مواد غذایی مخصوص ماه رمضان را قبل از شروع این ماه می‌خرند و به‌همین دلیل، بیشتر بازارها رنگ عوض می‌کنند و اکثر دکان‌ها و حتی رستوران‌های کوچک با چیدن شیشه‌های بزرگ مربا و ترشی مخصوص ماه رمضان، توجه مشتریان را به خود جلب می‌کنند.
3. غبارروبی مساجد: گرد و غبار مساجد را پیشاپیش می‌زدایند تا آمادۀ استقبال از مردم در ماه رمضان و برگزاری جلسات و سخنرانی‌های مذهبی شود.
4. افطار دسته جمعی: افطار دسته جمعی از جمله رسوم مردم افعانستان در ماه رمضان است که باعث همبستگی خانوادگی با محوریت آموزه‌های دینی می‌شود.
5. مراسم آشتی‌کنان: کسانی که به‌دلایل گوناگون با هم قهر هستند قبل از رسیدن ماه رمضان با یک‌دیگر آشتی می‌کنند.
6. روزه گرفتن آخرین روز ماه شعبان: بسیاری از افغانستانی‌ها آخرین روزهای ماه شعبان را روزه می‌گیرند و با آمادگی معنوی به استقبال ماه رمضان می‌روند.
7. دیدن هلال ماه: در افغانستان اعلام رسمی روز اول ماه رمضان از وظایف «سترمحکمه» (دادگاه عالی) است که پس از اعلام عربستان سعودی، اعلام می‌کند، اما مردم هر منطقه نیز تلاش می‌کنند به‌روش سنتی هلال ماه رمضان را خود ببینند. در برخی مناطق، هنگام دیدن هلال ماه، آتشی روشن می‌کنند تا دیگران نیز از رؤیت هلال و آغاز ماه رمضان آگاه شوند.

سفره‌های رمضان در افغانستان

الف) سفره افطاری

1. سفره‌های افطاری در افغانستان، پر رنگ‌تر از ماه‌های دیگر بوده و خرما، سبزی‌خوردن، بُولانی، مَنتُو و آبگوشت از مواد اصلی آن است، حتی خانواده‌های فقیر نیز سفرۀ رمضانی بدون چاشنی، پهن نمی‌کنند؛
2. در سفرۀ افطاری بیشتر مردم افغانستان نوعی ترشی مخصوص موجود است که «چَتنِی» یا «چکنی» خوانده می‌شود.
3. مردم دوست دارند هنگام افطار در منزل و کنار خانواده باشند و حتی بیرون از خانه، برای افطاری سراغ غذاهای فست‌فود نمی‌روند بلکه با استفاده از غذا‌های سنتی مانند بولانی و پَکُوره (نوعی پیش‌غذا مانند فلافل) افطار می‌کنند.

ب) سفره سحری

اکثر مردم افغانستان در سحری غذای سبک و شیرین می‌خورند. مثل برنج دم‌پخت که به آن «شوله» می‌گویند و یا «نان روغنی»، که نوعی نان تنوری است و اکثر خانواده‌ها در خانه‏‌ و یا در نانوایی سنتی می‌پزند و در سحر با شیر و یا چای شیرین می‌خورند.

ج) سفره جمعی در مساجد

در بسیاری ولایات، رسم است که موقع افطار هر کسی غذای خود را به مسجد می‌برد و بعد از نماز جماعت سفرۀ‌ درازی پهن کرده و کنار هم می‌نشینند و افطار می‌کنند و از غذای یکدیگر می‌خورند. کسانی که افطاری نیاورده و یا افراد غریب نیز بر سر سفرۀ افطار جمعی می‌نشینند و بعد از افطار با دعای جمعی به خانه‌های خود می‌روند.

د) غذاهای سنتی مخصوص ماه رمضان

مردم هر منطقه، غذاها و شیرینی‌های خاصی در ماه مبارک رمضان تهیه می‌کنند:

1. قابلی پلو که از گوشت، پیاز، هویج و کشمش تهیه می‌شود و معروف‌ترین آن «قابلی ازبکی» نام دارد، در این ماه محبوبیت ویژه دارد؛
2. انواع آش در سراسر افغانستان به‌ویژه در مناطق غربی کشور، هنگام افطار رواج دارد؛
3. «غَلُور» که شبیه «شله قلمکار» مشهدی بوده از غذاهای رایج مردم هرات هنگام افطار است؛
4. بولانی رایج‌ترین غذای سنتی در ماه رمضان است و در سفره‌های افطار اکثر پایتخت‌نشینان دیده می‌شود؛
5. کَچَالُو (سیب‌زمینی) جوشانده (آب‌پز) از دیگر غذاهایی است که بیشتر در کابل و شمال افغانستان هنگام افطار استفاده می‌شود؛
6. تهیه و صرف انواع شیرینی هنگام افطار نیز در مناطق مختلف رایج است؛
7. زولبیا که به آن «جَلَبِی» می‌گویند از رایج‌ترین شیرینی‌هایی است که مانند ایران فقط در ماه رمضان مورد استفاده مردم افغانستان در شهرها قرار می‌گیرد؛
8. فِرنی، ماقُوت وانواع مربا در سفرۀ افطاری مردم به‌خصوص در شمال افغانستان رایج است.

مناسبت‌های خاص در ماه رمضان

1. جشن میلاد امام حسن مجتبی

شب پانزدهم ماه رمضان به مناسبت ولادت امام حسن مجتبی شیعیان با برگزاری مراسم جشن در مساجد و حسینیه‌ها گرد هم می‌آیند و محافل منقبت‌خوانی تشکیل می‌دهند.

2. شب‌های قدر

الف) شیعیان

پیروان مذهب تشیع با دعا، نماز و نیایش و برگزاری برنامه‌های باشکوه مذهبی شب‌های 19، 21 و 23 رمضان را احیاء می‌کنند. خواندن دعای جوشن کبیر و سوگواری برای امام علی، از برنامه‌های مهم این شب‌ها در میان شیعیان است. نذری‌دادن در شب‌های قدر نیز مرسوم است و مردم محل می‌دانند که برای احیای شب قدر در منزل چه کسی دعوت هستند. در برخی از روستاهای ولایات مرکزی افغانستان، اگر پیش از ماه رمضان در خانه کسی فرزند پسر متولد شود، خانوادۀ کودک برای سلامتی وی گوسفندی نذر کرده و برای شب قدر قربانی می‌کند.

ب) اهل سنت

پیروان مذهب تسنن، شب‌های ۲۷ و ۲۹ رمضان را به‌نام شب‌های قدر با تلاوت قرآن احیاء می‌کنند.

آداب و رسوم مذهبی در ماه رمضان

الف) شیعیان

1. دعا و نیایش

شیعیان بعد از ادای نماز و افطار در طول ماه رمضان به تلاوت قرآن و دعاهای مخصوص ماه مبارک رمضان مشغول می‌شوند. هر روز یک جزء قرآن می‌خوانند و در آخر ماه یک دوره قرآن ختم می‌شود.

2. تواشیح و مسابقات قرآنی

تواشیح‌خوانی برای پیامبر اسلام و اهل‌بیت و مسابقات قرائت قرآن در شماری از مساجد شهرها و روستاها از جمله اداب مذهبی در این کشور است.

ب) اهل سنت

1. نماز تراویح

در میان اهل سنت در ماه رمضان خواندن نماز «تراویح» رایج است. این نماز بیست رکعت است که بعد از نماز عشا به‌صورت 2 رکعتی و به‌جماعت خوانده می‌شود. بعد از خواندن 4 رکعت استراحتی کوتاهی می‌کنند و دوباره به نماز می‌ایستند.

2. تلاوت قرآن

اهل سنت افغانستان هر شب یک جزء از قرآن بعد از نماز تراویح می‌خواند تا در پایان ماه رمضان یک دوره قرآن ختم شود.

رسوم فرهنگی مرتبط با ماه رمضان

1. توزیع نذری در خیابان‌ها

کودکان و نوجوانان هنگام اذان مغرب در کوچه‌ها و خیابان‌های کابل خرما، حلوا با نان داغ و بولانی میان عابران توزیع می‌کنند.

2. سحرخوانی و شلیک توپ

شماری از افراد برای بیدار کردن مردم برای سحری دهل می‌نوازند که «سحرخوانی» نامیده می‌شود. سنت نواختن دهل پشت در خانۀ مردم و گرفتن عیدی در روز عید فطر نیز یکی از سنت‌های رایج در افغانستان است. در قدیم در برخی از شهرهای افغانستان مردم با شنیدن صدای توپ از رسیدن هنگام افطار و سحر با خبر می‌شدند.

3 رسم رمضانی

در روز سیزدهم یا چهاردهم ماه رمضان عده‌ای از نوجوانان جمع شده و یک نفر چالاک را به‌عنوان سردسته و یک نفر شوخ را به‌عنوان شیرین‌کار تعیین می‌کنند. آنها بعد از افطار، فرد شیرین‌کار را لباس ژنده و به سرش کلاه کاغذی تاج‌دار پوشانده و کمرش را با ریسمان بسته و به او ریش و سبیل می‌چسبانند و دوره‌گردی خود را آغاز می‌کنند. گروه وقتی به خانه‌ای رسیدند همه با نظم و آهنگ خاص سرود رمضانی را می‌خوانند و به درون خانه رفته، شیرین‌کار به کارهای خنده‌آور می‌پردازد و توجه همه را به خود جلب می‌کند. پس از آن نام فرزند بزرگ آن خانواده را داخل سرود کرده و این‌گونه می‌خوانند:

کنج کنج خانه چه‌ها دیده‌ایم

در سرِ «صفر» گل‌ها دیده‏ایم

در دفعۀ دوم تکرار این بیت، نام فرزند دوم و در دفعۀ سوم نام فرزند سوم را داخل بیت می‌کنند و همین طور تا آخر. اگر رمضان در تابستان باشد آن‌گاه می‌خوانند:

رمضان رفته بود سوی مکه

بر ما آورد خروار پکه

بعد به کدبانوی خانه رجوع کرده با آواز بلند می‏‌خوانند:

یا جواب، یا صواب

یا شیشۀ پرگلاب

بی‌بی، بی‌بی، هو کن

دسته در کندو کن

هرچه داری، بیرون کن

بیار رمضانی را

گروه با دریافت هدایا در حق صاحب‌خانه دعا کرده و از آن‌جا به خانۀ بعدی می‌روند. اگر در خانه‌ای به گروه هدیه ندهند آنها بیت زیر را خوانده و به خانۀ بعدی می‌روند:

«رمضان» گفته گفته مانده شدیم

زیر دیوار شما پوده (فرسوده) شدیم

رمضانی، پیش از نیمه‌شب به پایان می‌رسد و گروه با تقسیم هدایا به خانه‌های خود می‌روند. این رسم به‌مدت سه شب تا شب پانزدهم رمضان، ادامه دارد.

دهه آخر ماه رمضان

1. روز قدس: تا قبل از به‌قدرت رسیدن طالبان، جمع زیادی از شهروندان افغانستانی مانند شهروندان بسیاری از کشورهای مسلمان، آخرین جمعۀ این ماه را در حمایت از مردم فلسطین و بزرگداشت روز قدس به راهپیمایی می‌پرداختند.

2. شب اموات: مردم افغانستان شب 27 یا 28 یا 29 ماه رمضان را «شب اموات» یا «عید اموات» می‌نامند و همگی به زیارت اهل قبور می‌روند و به یاد آنها نذورات پخش می‌کنند.

3.روز عرفه: در عرف مردم افغانستان، روز 29 رمضان، «روز عرفه» خوانده می‌شود و با آداب و رسوم ویژه همراه است. از جمله، به یاد درگذشتگان، چراغ یا شمع روشن می‌کنند و فاتحه و قرآن می‌خوانند.

4. آمادگی و خرید برای عید: در روزهای پایانی ماه رمضان خانواده‌ها به‌منظور خرید ایام عید فطر، به بازارها می‌روند و به‌همین دلیل کسب وکار در بازارهای این کشور رونق بیشتر پیدا می‌کند. هراتی‌ها در آخرین شب‌های ماه رمضان با برپایی مهمانی و مراسم ویژهای، که از طرف خانواده داماد تدارک دیده می‌شود برای عروس، عیدی می‌گیرند و به شور و شادی می‌پردازند.

عید فطر

1. پرداخت زکات فطره: در پایان ماه رمضان، بسیاری از مردم افغانستان بر اساس رسوم خود تا زکات فطریۀ خود را پرداخت نکنند افطار نمی‌کنند.

2. شرکت در نماز عید: عید فطر، عید مهم مذهبی مردم افغانستان بوده و سه روز تعطیل است. نماز عید فطر در مساجد جامع،‌ خیابان‌های اصلی و فضاهای باز با شکوه خاصی برگزار می‌شود و مردم به‌صورت گسترده ‏در نماز عید فطر شرکت می‌کنند و اعتقاد دارند که این نماز تکمیل کنندۀ روزه‌ است.‏ این گردهمایی عظیم در میان مردم افغانستان علاوه‌بر یک فریضۀ دینی، تجلی‌گاهی از انسجام اجتماعی و سبک زندگی مبتنی بر ارزش‌های جمعی نیز است.

۳. دید و بازدیدهای خانوادگی: از ارکان اصلی سبک زندگی در این ایام به شمار می‌رود. این سنت دیرینه، که بیانگر تکریم کهنسالان و تحکیم پیوندهای عاطفی است، به‌صورت خودجوش در جامعه جریان می‌یابد. توجه به آسیب‌دیدگان و تسلیت به خانواده‌هایی که عزیزی را از دست داده‌اند، یکی پس از دیگری انجام می‌پذیرد و نشان از همدلی عمیق اجتماعی دارد.

۴. شاد کودکان نوجوانان: کودکان و نوجوانان با پوشیدن لباس‌های نو، حال و هوای خاصی به فضای عید می‌بخشند. عیدی‌گرفتن از بزرگان فامیل نمادی از محبت و توجه به نسل آینده و انتقال شادی و فضای معنوی بین نسلی است. این رسم، شادی را به کانون خانواده‌ها آورده و بخشی از خاطره‌سازی جمعی را تشکیل می‌دهد.

۵. در مناطق غربی کشور مانند هرات، مراسم خاص عیدی عروس و عیدی داماد با تهیه هدایا و برگزاری مهمانی‌های مفصل، به عنوان بخشی از سبک زندگی و فرهنگ هدیه‌دهی، پیوند دو خانواده را جشن می‌گیرند. در مناطقی مانند بامیان، مراسم عید مرده‌ها با پختن غذاهای نذری خاص مانند سمنک و حلوا و توزیع آن (در میان مردم)، بهانه‌ای برای زنده‌نگاه‌داشتن یاد درگذشتگان و تقویت روحیه (همبستگی) اجتماعی است. برگزاری مسابقات محلی مانند تخم مرغ جنگی نیز بر نشاط و سرزندگی این ایام می‌افزاید و آن را به بخشی از سبک زندگی شاد و فعال تبدیل می‌کند.

گستره خدمات و رونق اقتصادی

این تعطیلات سه‌روزه، با افزایش چشمگیر رفت‌وآمدها و خرید هدایا و شیرینی، رونق قابل‌توجهی به بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله حمل‌ونقل، پوشاک، قنادی‌ها و بازارهای محلی می‌بخشد و نمودی از تأثیر مناسبات مذهبی بر چرخه اقتصاد و سبک مصرف جامعه است.

برنامه‌های تلویزونی در ماه رمضان

بیشتر شبکه‌های تلویزیونی افغانستان برنامه‌های خود را به این ماه اختصاص داده و مراسم مذهبی را پوشش می‌دهند.

منابع

• «آداب ماه رمضان در افغانستان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «آداب و رسوم مردم افغانستان در ماه مبارک رمضان»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۳۰ ارديبهشت ۱۳۹۷ش.
• «آغاز ماه رمضان در کشورهای اسلامی/ مردم افغانستان از فردا به میهمانی خدا می‌روند»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ درج مطلب: 18 سرطان/ تیر 1392ش.
• «بیانیۀ وزارت ارشاد، حج و اوقاف افغانستان به مناسبت حلول ماه مبارک رمضان»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ درج مطلب: ۱۰ سنبله ۱۳۸۷ش.
• «جایگاه ویژۀ ماه مبارک رمضان در میان مردم افغانستان؛ استقبال خانواده‌ها از ترشی چتنی در سفره افطار»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران، تاریخ درج مطلب: ۸ خرداد ۱۳۹۶ش.
• رجایی، محمدسرور، «آداب و رسوم مردم افغانستان در ماه رمضان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1395ش.
• «رمضان و سنت‌های افغان‌ها؛ از سحرخوانی تا شلیک توپ افطار»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 18 تیر 1393ش.
• عابدوف، داداجان، آداب، آیین‌ها و باروهای مردم افغانستان، ترجمۀ بهرام احمیدیان، کابل، انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان، 1393ش.
• «غذاهای سنتی مخصوص ماه مبارک رمضان (افغانستان)»، خبرگزاری اطلس، تاریخ درج مطلب: ۲ خرداد ۱۳۹۷ش.
• هاشمی، محمدرضا، «مردم افغانستان و ماه مبارک رمضان»، وب‌سایت شهرآرا نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۴ فروردين ۱۴۰۱ش.