پیش‌نویس:امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو دهلوی، عارف و شاعر فارسی‌گوی هندوستان.

امیرخسرو دهلوی، عارف، موسیقی‌دان و پرکارترین شاعر فارسی‌گوی هندوستان در قرن هفتم و هشتم هجری است. او تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی مانند مولانا، نظامی گنجوی و سعدی، اشعار زیادی به زبان فارسی سروده و در رشد و گسترش فرهنگ و ادبیات فارسی در هند نقش برجسته‌ای داشته است.

نام‌گذاری امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو در منابع مختلف با نام‌های گوناگونی یاد شده است. مانند: «ابوالحسن»، «ابوالحسن بن امیر»، «ابوالحسن یمین‌الدین» و «امیر یمین‌الدین خسرو بن محمود». او ابتدا تخلص «سلطانی» را انتخاب کرد و سپس تخلص «طوطی» را برگزید و به «سعدی هند» مشهور بود.

زندگی‌نامه امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو فرزند «سیف‌الدین محمود»، در ۶۵۲ق در منطقهٔ «پِتیالِی» هند در نزدیکی رود گَنگ، به دنیا آمد. تاریخ تولد او را ۶۵۰ق، ۶۵۲ق و ۶۵۳ق و محل تولد او را «دهلی»، «تخارستان» و «غُوربَند» در افغانستان نیز گفته‌اند. پدر او ترک و از شهر «کَش» ترکستان و رئیس قبیله بود که در حملهٔ مغول، به ناحیهٔ بلخ افغانستان آمد و از آنجا به غوربند در نزدیکی کابل و سپس به هندوستان رفت. پدر امیرخسرو در زمان «شمس‌الدین اِلتُمِش» در پتیالی ساکن شد و با دختر یکی از امیران ازدواج کرد که حاصل آن امیرخسرو و دو برادر بزرگ‌تر او بود.

امیرخسرو در کودکی تحصیل را شروع کرد و از «سعدالدین» که استاد خطاطی بود، نوشتن خط را آموخت. ۸ یا ۹ ساله بود که پدر وی در جنگ کشته شد و عمادالملک جد مادری، سرپرستی و تربیت او را به‌عهده گرفت. او پس از فراگیری علم و دانش، به ادبیات و شعر روی آورد و به دربار شاهان راه پیدا کرد و بخش زیادی از زندگی خود را در خدمت پادشاهان مختلف گذراند. او لقب امیری را از «جلال‌الدین فیروز شاه» بنیان‌گذار سلسهٔ خلجی در هند دریافت کرد.

مهارت‌های امیرخسرو دهلوی

او با زبان فارسی، عربی، ترکی و هندی آشنایی داشت و موسیقی‌دان، تاریخ‌نگار، عارف، منتقد، نویسنده و شاعر بود.

خاستگاه اندیشه امیرخسرو دهلوی

۱. محیط خانوادگی و اجتماعی

پدر امیرخسرو از فرماندهان نظامی و مادر او فرزند یکی از اعیان و اشراف هند بود. او در دهلی به دنیا آمد و در شعاع آموزه‌های جامعهٔ متکثر هند پرورش یافت و در دربار بزرگان و پادشاهان، منصب داشت. جهان‌بینی و شخصیت او در تلاقی این سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی، پرورش پیدا کرد.

۲. فرهنگ و ادبیات فارسی

قرن هفتم و اول قرن هشتم اوج شکوفایی زبان، فرهنگ و ادب فارسی در بیرون از مرزهای ایران بود. بالندگی فرهنگ و ادبیات فارسی در هند به‌دلیل توجه پادشاهان فارسی‌گوی، مراکز علمی و دینی، جلسه‌های سماع صوفیان و مشایخ بزرگ، نیز چشم‌گیر بود. امیرخسرو با نبوغ ذاتی و دانش گستردهٔ خود، از این زمینه به‌خوبی استفاده کرد.

۳. عِمَادالمُلک

خانهٔ عمادالملک که بعد از فوت پدر امیرخسرو، سرپرستی و تربیت وی را به عهده گرفت، محل تجمع و رفت‌وآمد بزرگان، عالمان، شاعران و موسیقی‌دانان بود و امیرخسرو با آنها آشنا شد. او از دانش و مهارت آنها استفاده کرد که باعث تکوین اندیشه و شخصیت او شد.

۴. شیخ نظام‌الدین محمد بن احمد دهلوی

امیرخسرو، شاگرد یکی از برجسته‌ترین مشایخ و عارفان آن دوره به‌نام «شیخ نظام‌الدین محمد بن احمد»، معروف به «نظام اولیاء» بود و در صنعت شعر و شاعری از او تأثیر پذیرفت. او نظام اولیاء را پیر و مراد خود می‌دانست و برای او احترام ویژه‌ای قائل بود.

سبک شعری امیرخسرو دهلوی

سبک شعری امیرخسرو بین سبک عراقی و هندی است؛ اما آثار او بیشتر تحت تأثیر صوفیسم سروده شده و تصویر صوفیانهٔ عراقی و سبک زینتی هندی در آن وجود دارد. عناصر عارفانه در بیشتر غزل‌های او، نقش زینتی دارد نه معنایی. همچنین، آثار وی نمونه‌ای از ادبیات قدیم خاورمیانه و آسیای صغیر است که تصویرسازی و استفاده از جناس و ایهام در آن نقش برجسته‌ای دارد.

آثار امیرخسرو دهلوی

آثار منظوم

امیرخسرو در سرودن مثنوی‌ها از نظامی پیروی کرده و به تقلید از او «خمسه» سروده است:

1. «مطلع الأنوار» در برابر مخزن‌الأسرار نظامی گنجوی؛
2. «شیرین و خسرو» در برابر خسرو و شیرین نظامی گنجوی؛
3. «لیلی و مجنون» در برابر لیلی و مجنون نظامی گنجوی؛
4. «آیینهٔ سکندری» در برابر اسکندرنامه، نظامی گنجوی؛
5. «هشت‌بهشت» در برابر هفت‌پیکر، نظامی گنجوی؛
6. «دیوان غزلیات» که دهلوی آن را به پنج کتاب تقسیم کرده و هر کتاب را به یکی از مراحل زندگی خود اختصاص داده است؛
7. «قِرانُ السَعدَین» بر وزن مخزن‌الأسرار در شرح ملاقات معزالدین کی‌قباد و برادرش ناصرالدین بغراخان پادشاه بنگاه؛
8. مثنوی «نُه سپهر»، به نه وزن مختلف؛
9. مثنوی «مفتاح الفتوح» به وزن خسرو و شیرین در شرح فتوح جلال‌الدین فیروز شاه؛
10. منظومهٔ «دُوَل‌رَانی خَضَرخان» در شرح معاشقات خضرخان و معشوقه‌اش دول‌رانی، زنی هندو که معاصر وی بوده است؛
11. «تغلق‌نامه» در بارهٔ جنگ و پیروزیهای غیاث‌الدین تغلقشاه.

آثار منثور

1. «خزائن الفتوح» در تاریخ سلطان «علاءالدین محمد خلجی» که به‌نام تاریخ علایی نیز معروف است؛
2. «رسائل الإعجاز» یا اعجاز خسروی که کتاب بزرگی است شامل قواعد انشاء زبان فارسی؛
3. «افضل الفوائد»، دربارهٔ فضائل نظام‌الدین اولیا.

نوآوری امیرخسرو دهلوی

تلفیق قالب‌های مختلف شعری، به‌کارگیری بحرها و اوزان مختلف برای موضوع واحد، آوردن عنوان منظوم برای بخش‌های مختلف اثر و استفاده از فن مناظره از نوآوری‌های کم‌نظیر امیرخسرو است. همچنین، او سیزده نغمه و پردهٔ موسیقی را ابداع و در مثنوی حماسی و تاریخی تحول ایجاد کرده است.

ویژگی آثار امیرخسرو دهلوی

پیروی از بزرگان ادب فارسی

امیرخسرو، آثار بزرگان ادب فارسی را مطالعه کرده و از آنها تأثیر زیادی پذیرفته است. او در مثنوی، داستان‌سرایی و خمسه‌نگاری از نظامی گنجوی متابعت کرده و در غزل از پیروان سعدی بوده و در قصیده، سنایی و خاقانی را سرمشق قرار داده بود.

داستان‌های تخیلی و اشعار حماسی

در آثار او داستان‌های تخیلی و اشعار حماسی برجسته وجود دارد که موضوع آن را از نظامی اقتباس کرده است؛ اما موضوع داستان‌ها را با هنرمندی و بلاغت پرورانده و به اشکال مختلفی تصویر کرده است. امیرخسرو در آثار خود به فلسفهٔ زندگی و مسائل روزمرهٔ اجتماعی، مانند استاد خود نظامی، نپرداخته است. غزل‌های او دارای انسجام درونی بوده و مضامین مثنوی‌های او برگرفته از تاریخ محلی و معاصر وی است.

درگذشت امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو در ۷۲۵ق در هند درگذشت و نزدیک آرامگاه استادش نظام اولیاء به خاک سپرده شد.

جایگاه امیرخسرو در ادبیات فارسی

امیرخسرو به‌دلیل اینکه تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی بوده، اشعار وی گزیده‌ای از مهم‌ترین و مؤثرترین بخش شعر و ادب فارسی است. او پس از مولانا، فخرالدین عراقی، سعدی و پیش از حافظ شیرازی، تعالیم و اندیشه‌های قرآنی را در ضمن آموزه‌های عرفانی بیان کرده است. حافظ شیرازی به او علاقه‌مند بود و آثار او را مطالعه می‌کرد. بیت زیر از حافظ، یادآوری کنایه‌آمیز از امیرخسرو دهلوی است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب
الگو:پایان شعر

نمونه‌ای از اشعار امیرخسرو دهلوی

دلم در عاشقی آواره شد آواره‌تر بادا الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب

الگو:پایان شعر

منابع

• امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «امیرخسرو دهلوی»، وب‌سایت کتابناک، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
• بینش، تقی، «دهلوی، امیرخسرو»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۹۸ش.
• جهانگیری، غلام‌رضا، «پارسی‌گویان هند»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۷ تیر ۱۳۹۸ش.
• خلیلی جهان‌تیغ، مریم، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، بهار و تاستان ۱۳۸۳ش.
• «دربارهٔ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ فروردین ۱۴۰۰ش.
• عالی‌محمودی، نوریان و امیدوار، سیدمهدی، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شماره ۱ (پی‌درپی ۲۱)، پاییز ۱۳۹۴ش.
• «وفات امیرخسرو دهلوی»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۷ش.