پیشنویس:امیرخسرو دهلوی: تفاوت میان نسخهها
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) ابرابزار |
حمید گلزار (بحث | مشارکتها) زدن لینک داخلی |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{درشت|'''امیرخسرو دهلوی،'''}} عارف و شاعر فارسیگوی هندوستان. | {{درشت|'''امیرخسرو دهلوی،'''}} عارف و شاعر فارسیگوی هندوستان. | ||
امیرخسرو دهلوی، عارف، موسیقیدان و پرکارترین شاعر فارسیگوی هندوستان در قرن هفتم و هشتم هجری است. او تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی مانند [[مولانا]]، [[نظامی گنجوی]] و [[سعدی]]، اشعار زیادی به [[زبان فارسی]] سروده و در رشد و گسترش فرهنگ و [[ادبیات فارسی]] در | امیرخسرو دهلوی، عارف، موسیقیدان و پرکارترین شاعر فارسیگوی هندوستان در قرن هفتم و هشتم هجری است. او تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی مانند [[مولانا]]، [[نظامی گنجوی]] و [[سعدی]]، اشعار زیادی به [[زبان فارسی]] سروده و در رشد و گسترش فرهنگ و [[ادبیات فارسی]] در هند نقش برجستهای داشته است. | ||
== نامگذاری امیرخسرو دهلوی == | ==نامگذاری امیرخسرو دهلوی== | ||
امیرخسرو در منابع مختلف با نامهای گوناگونی یاد شده است. مانند: «ابوالحسن»، «ابوالحسن بن امیر»، «ابوالحسن یمینالدین» و «امیر یمینالدین خسرو بن محمود».<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/دهلوی،-امیر-خسرو بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> او ابتدا تخلص «سلطانی» را انتخاب کرد و سپس تخلص «طوطی» را برگزید و به «[[سعدی]] هند» مشهور بود.<ref>[https://ketabnak.com/persons/9374/امیرخسرو+دهلوی «امیرخسرو دهلوی»، وبسایت کتابناک.]</ref> | امیرخسرو در منابع مختلف با نامهای گوناگونی یاد شده است. مانند: «ابوالحسن»، «ابوالحسن بن امیر»، «ابوالحسن یمینالدین» و «امیر یمینالدین خسرو بن محمود».<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/دهلوی،-امیر-خسرو بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> او ابتدا تخلص «سلطانی» را انتخاب کرد و سپس تخلص «طوطی» را برگزید و به «[[سعدی]] هند» مشهور بود.<ref>[https://ketabnak.com/persons/9374/امیرخسرو+دهلوی «امیرخسرو دهلوی»، وبسایت کتابناک.]</ref> | ||
== زندگینامه امیرخسرو دهلوی == | ==زندگینامه امیرخسرو دهلوی== | ||
امیرخسرو فرزند «سیفالدین محمود»، در ۶۵۲ق در منطقهٔ «پِتیالِی» هند در نزدیکی رود گَنگ، به دنیا آمد.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/درباره-امیر-خسرو-دهلوی «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> تاریخ تولد او را ۶۵۰ق، ۶۵۲ق و ۶۵۳ق و محل تولد او را «دهلی»، «تخارستان» و «غُوربَند» در افغانستان نیز گفتهاند.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/دهلوی،-امیر-خسرو بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> پدر او ترک و از شهر «کَش» ترکستان و رئیس قبیله بود که در حملهٔ | امیرخسرو فرزند «سیفالدین محمود»، در ۶۵۲ق در منطقهٔ «پِتیالِی» هند در نزدیکی رود گَنگ، به دنیا آمد.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/درباره-امیر-خسرو-دهلوی «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> تاریخ تولد او را ۶۵۰ق، ۶۵۲ق و ۶۵۳ق و محل تولد او را «دهلی»، «تخارستان» و «غُوربَند» در [[افغانستان]] نیز گفتهاند.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/دهلوی،-امیر-خسرو بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> [[پدر]] او ترک و از شهر «کَش» ترکستان و رئیس قبیله بود که در حملهٔ مغول، به ناحیهٔ [[بلخ]] افغانستان آمد و از آنجا به غوربند در نزدیکی [[کابل]] و سپس به هندوستان رفت. پدر امیرخسرو در زمان «شمسالدین اِلتُمِش» در پتیالی ساکن شد و با [[دختر]] یکی از امیران [[ازدواج]] کرد که حاصل آن امیرخسرو و دو برادر بزرگتر او بود.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | ||
امیرخسرو در [[کودک|کودکی]] تحصیل را شروع کرد و از «سعدالدین» که استاد خطاطی بود، نوشتن خط را آموخت. ۸ یا ۹ ساله بود که پدر وی در [[جنگ]] کشته شد و عمادالملک جد مادری، سرپرستی و [[تربیت]] او را بهعهده گرفت.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/دهلوی،-امیر-خسرو بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> او پس از فراگیری [[علم نافع|علم]] و دانش، به [[ادبیات]] و شعر روی آورد و به دربار شاهان راه پیدا کرد و بخش زیادی از زندگی خود را در خدمت پادشاهان مختلف گذراند. او لقب امیری را از «جلالالدین فیروز شاه» بنیانگذار سلسهٔ خلجی در هند دریافت کرد.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/درباره-امیر-خسرو-دهلوی «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> | |||
== خاستگاه اندیشه امیرخسرو دهلوی == | ==مهارتهای امیرخسرو دهلوی== | ||
=== ۱. محیط خانوادگی و اجتماعی === | او با [[زبان فارسی]]، [[زبان عربی|عربی]]، ترکی و هندی آشنایی داشت<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/درباره-امیر-خسرو-دهلوی «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> و موسیقیدان، تاریخنگار، عارف، منتقد، نویسنده و شاعر بود.<ref>خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش. ص53.</ref> | ||
==خاستگاه اندیشه امیرخسرو دهلوی== | |||
===۱. محیط خانوادگی و اجتماعی=== | |||
پدر امیرخسرو از فرماندهان نظامی و مادر او فرزند یکی از اعیان و اشراف هند بود. او در دهلی به دنیا آمد و در شعاع آموزههای جامعهٔ متکثر هند پرورش یافت و در دربار بزرگان و پادشاهان، منصب داشت. جهانبینی و شخصیت او در تلاقی این سرمایههای اجتماعی و فرهنگی، پرورش پیدا کرد.<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.</ref> | پدر امیرخسرو از فرماندهان نظامی و مادر او فرزند یکی از اعیان و اشراف هند بود. او در دهلی به دنیا آمد و در شعاع آموزههای جامعهٔ متکثر هند پرورش یافت و در دربار بزرگان و پادشاهان، منصب داشت. جهانبینی و شخصیت او در تلاقی این سرمایههای اجتماعی و فرهنگی، پرورش پیدا کرد.<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.</ref> | ||
=== ۲. فرهنگ و ادبیات فارسی === | ===۲. فرهنگ و ادبیات فارسی=== | ||
قرن هفتم و اول قرن هشتم اوج شکوفایی زبان، فرهنگ و ادب فارسی در بیرون از مرزهای [[ایران]] بود. بالندگی فرهنگ و [[ادبیات فارسی]] در هند بهدلیل توجه پادشاهان فارسیگوی، مراکز علمی و دینی، جلسههای سماع صوفیان و مشایخ بزرگ، نیز چشمگیر بود. امیرخسرو با نبوغ ذاتی و دانش گستردهٔ خود، از این زمینه بهخوبی استفاده کرد.<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.</ref> | قرن هفتم و اول قرن هشتم اوج شکوفایی زبان، فرهنگ و ادب فارسی در بیرون از مرزهای [[ایران]] بود. بالندگی فرهنگ و [[ادبیات فارسی]] در هند بهدلیل توجه پادشاهان فارسیگوی، مراکز علمی و دینی، جلسههای سماع صوفیان و مشایخ بزرگ، نیز چشمگیر بود. امیرخسرو با نبوغ ذاتی و دانش گستردهٔ خود، از این زمینه بهخوبی استفاده کرد.<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.</ref> | ||
=== ۳. عِمَادالمُلک === | ===۳. عِمَادالمُلک=== | ||
خانهٔ عمادالملک که بعد از فوت پدر امیرخسرو، سرپرستی و تربیت وی را به عهده گرفت، محل تجمع و رفتوآمد بزرگان، عالمان، شاعران و موسیقیدانان بود و امیرخسرو با آنها آشنا شد. او از دانش و مهارت آنها استفاده کرد که باعث تکوین اندیشه و شخصیت او شد.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/دهلوی،-امیر-خسرو بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | خانهٔ عمادالملک که بعد از فوت پدر امیرخسرو، سرپرستی و تربیت وی را به عهده گرفت، محل تجمع و رفتوآمد بزرگان، عالمان، شاعران و موسیقیدانان بود و امیرخسرو با آنها آشنا شد. او از دانش و مهارت آنها استفاده کرد که باعث تکوین اندیشه و شخصیت او شد.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/دهلوی،-امیر-خسرو بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | ||
=== ۴. شیخ نظامالدین محمد بن احمد دهلوی === | ===۴. شیخ نظامالدین محمد بن احمد دهلوی=== | ||
امیرخسرو، شاگرد یکی از برجستهترین مشایخ و عارفان آن دوره بهنام «شیخ نظامالدین محمد بن احمد»، معروف به «نظام اولیاء» بود و در صنعت شعر و شاعری از او تأثیر پذیرفت.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/درباره-امیر-خسرو-دهلوی «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> او نظام اولیاء را پیر و مراد خود میدانست و برای او احترام ویژهای قائل بود.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1442498/پارسی-گویان-هند جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.]</ref> | امیرخسرو، شاگرد یکی از برجستهترین مشایخ و عارفان آن دوره بهنام «شیخ نظامالدین محمد بن احمد»، معروف به «نظام اولیاء» بود و در صنعت شعر و شاعری از او تأثیر پذیرفت.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/درباره-امیر-خسرو-دهلوی «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> او نظام اولیاء را پیر و مراد خود میدانست و برای او احترام ویژهای قائل بود.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1442498/پارسی-گویان-هند جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.]</ref> | ||
== سبک شعری امیرخسرو دهلوی == | ==سبک شعری امیرخسرو دهلوی== | ||
سبک شعری امیرخسرو بین سبک عراقی و هندی است؛<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/215623/وفات-امیرخسرو-دهلوی-(725ق) «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> اما آثار او بیشتر تحت تأثیر صوفیسم سروده شده و تصویر صوفیانهٔ عراقی و سبک زینتی هندی در آن وجود دارد. عناصر عارفانه در بیشتر غزلهای او، نقش زینتی دارد نه معنایی. همچنین، آثار وی نمونهای از ادبیات قدیم خاورمیانه و آسیای صغیر است که تصویرسازی و استفاده از جناس و ایهام در آن نقش برجستهای دارد.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1442498/پارسی-گویان-هند جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.]</ref> | سبک شعری امیرخسرو بین سبک عراقی و هندی است؛<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/215623/وفات-امیرخسرو-دهلوی-(725ق) «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> اما آثار او بیشتر تحت تأثیر صوفیسم سروده شده و تصویر صوفیانهٔ عراقی و سبک زینتی هندی در آن وجود دارد. عناصر عارفانه در بیشتر غزلهای او، نقش زینتی دارد نه معنایی. همچنین، آثار وی نمونهای از ادبیات قدیم خاورمیانه و آسیای صغیر است که تصویرسازی و استفاده از جناس و ایهام در آن نقش برجستهای دارد.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1442498/پارسی-گویان-هند جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.]</ref> | ||
== آثار امیرخسرو دهلوی == | ==آثار امیرخسرو دهلوی== | ||
=== آثار منظوم === | ===آثار منظوم=== | ||
امیرخسرو در سرودن مثنویها از [[نظامی]] پیروی کرده و به تقلید از او | امیرخسرو در سرودن مثنویها از [[نظامی گنجوی|نظامی]] پیروی کرده و به تقلید از او «[[خمسه نظامی|خمسه]]» سروده است: | ||
# «مطلع الأنوار» در برابر مخزنالأسرار نظامی گنجوی؛ | #«مطلع الأنوار» در برابر مخزنالأسرار نظامی گنجوی؛ | ||
# «شیرین و خسرو» در برابر خسرو و شیرین نظامی گنجوی؛ | #«شیرین و خسرو» در برابر خسرو و شیرین نظامی گنجوی؛ | ||
# «لیلی و مجنون» در برابر لیلی و مجنون نظامی گنجوی؛ | #«لیلی و مجنون» در برابر [[لیلی و مجنون]] نظامی گنجوی؛ | ||
# «آیینهٔ سکندری» در برابر اسکندرنامه، نظامی گنجوی؛ | #«آیینهٔ سکندری» در برابر اسکندرنامه، نظامی گنجوی؛ | ||
# «هشتبهشت» در برابر هفتپیکر، نظامی گنجوی؛ | #«هشتبهشت» در برابر هفتپیکر، نظامی گنجوی؛ | ||
# «دیوان غزلیات» که دهلوی آن را به پنج کتاب تقسیم کرده و هر کتاب را به یکی از مراحل زندگی خود اختصاص داده است؛ | #«دیوان غزلیات» که دهلوی آن را به پنج کتاب تقسیم کرده و هر کتاب را به یکی از مراحل زندگی خود اختصاص داده است؛ | ||
# «قِرانُ السَعدَین» بر وزن مخزنالأسرار در شرح ملاقات معزالدین کیقباد و برادرش ناصرالدین بغراخان پادشاه بنگاه؛ | #«قِرانُ السَعدَین» بر وزن مخزنالأسرار در شرح ملاقات معزالدین کیقباد و برادرش ناصرالدین بغراخان پادشاه بنگاه؛ | ||
# مثنوی «نُه | #[[مثنوی نهسپهر|مثنوی «نُه سپهر»]]، به نه وزن مختلف؛ | ||
# مثنوی «مفتاح الفتوح» به وزن خسرو و شیرین در شرح فتوح جلالالدین فیروز شاه؛ | #مثنوی «مفتاح الفتوح» به وزن خسرو و شیرین در شرح فتوح جلالالدین فیروز شاه؛ | ||
# منظومهٔ «دُوَلرَانی خَضَرخان» در شرح معاشقات خضرخان و معشوقهاش دولرانی، زنی هندو که معاصر وی بوده است؛ | #منظومهٔ «دُوَلرَانی خَضَرخان» در شرح معاشقات خضرخان و معشوقهاش دولرانی، زنی هندو که معاصر وی بوده است؛ | ||
# «تغلقنامه» در بارهٔ جنگ و پیروزیهای غیاثالدین تغلقشاه.<ref>[https://fa.wikinoor.ir/wiki/امیرخسرو_دهلوی،_خسرو_بن_محمود «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.]</ref> | #«تغلقنامه» در بارهٔ [[جنگ]] و پیروزیهای غیاثالدین تغلقشاه.<ref>[https://fa.wikinoor.ir/wiki/امیرخسرو_دهلوی،_خسرو_بن_محمود «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.]</ref> | ||
=== آثار منثور === | ===آثار منثور=== | ||
# «خزائن الفتوح» در تاریخ سلطان «علاءالدین محمد خلجی» که بهنام تاریخ علایی نیز معروف است؛ | #«خزائن الفتوح» در تاریخ سلطان «علاءالدین محمد خلجی» که بهنام تاریخ علایی نیز معروف است؛ | ||
# «رسائل الإعجاز» یا اعجاز خسروی که کتاب بزرگی است شامل قواعد انشاء [[زبان فارسی]]؛ | #«رسائل الإعجاز» یا اعجاز خسروی که کتاب بزرگی است شامل قواعد انشاء [[زبان فارسی]]؛ | ||
# «افضل الفوائد»، دربارهٔ فضائل نظامالدین اولیا.<ref>[https://fa.wikinoor.ir/wiki/امیرخسرو_دهلوی،_خسرو_بن_محمود «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.]</ref> | #«افضل الفوائد»، دربارهٔ فضائل نظامالدین اولیا.<ref>[https://fa.wikinoor.ir/wiki/امیرخسرو_دهلوی،_خسرو_بن_محمود «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.]</ref> | ||
== نوآوری امیرخسرو دهلوی == | ==نوآوری امیرخسرو دهلوی== | ||
تلفیق قالبهای مختلف شعری، بهکارگیری بحرها و اوزان مختلف برای موضوع واحد، آوردن عنوان منظوم برای بخشهای مختلف اثر و استفاده از فن مناظره از نوآوریهای کمنظیر امیرخسرو است.<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص160.</ref> همچنین، او سیزده نغمه و پردهٔ موسیقی را ابداع و در مثنوی حماسی و تاریخی تحول ایجاد کرده است.<ref>خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.</ref> | تلفیق قالبهای مختلف شعری، بهکارگیری بحرها و اوزان مختلف برای موضوع واحد، آوردن عنوان منظوم برای بخشهای مختلف اثر و استفاده از فن مناظره از نوآوریهای کمنظیر امیرخسرو است.<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص160.</ref> همچنین، او سیزده نغمه و پردهٔ [[موسیقی]] را ابداع و در [[مثنوی]] حماسی و تاریخی تحول ایجاد کرده است.<ref>خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.</ref> | ||
== ویژگی آثار امیرخسرو دهلوی == | ==ویژگی آثار امیرخسرو دهلوی== | ||
=== پیروی از بزرگان ادب فارسی === | ===پیروی از بزرگان ادب فارسی=== | ||
امیرخسرو، آثار بزرگان ادب فارسی را مطالعه کرده و از آنها تأثیر زیادی پذیرفته است. او در مثنوی، داستانسرایی و خمسهنگاری از | امیرخسرو، آثار بزرگان ادب فارسی را مطالعه کرده و از آنها تأثیر زیادی پذیرفته است. او در مثنوی، داستانسرایی و خمسهنگاری از نظامی گنجوی متابعت کرده و در غزل از پیروان [[سعدی]] بوده و در قصیده، [[سنایی]] و [[خاقانی]] را سرمشق قرار داده بود.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/215623/وفات-امیرخسرو-دهلوی-(725ق) «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | ||
=== داستانهای تخیلی و اشعار حماسی === | ===داستانهای تخیلی و اشعار حماسی=== | ||
در آثار او داستانهای تخیلی و اشعار حماسی برجسته وجود دارد که موضوع آن را از نظامی اقتباس کرده است؛ اما موضوع داستانها را با هنرمندی و بلاغت پرورانده و به اشکال مختلفی تصویر کرده است. امیرخسرو در آثار خود به فلسفهٔ زندگی و مسائل روزمرهٔ اجتماعی، مانند استاد خود نظامی، نپرداخته است.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/درباره-امیر-خسرو-دهلوی «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> غزلهای او دارای انسجام درونی بوده و مضامین مثنویهای او برگرفته از تاریخ محلی و معاصر وی است.<ref>خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.</ref> | در آثار او داستانهای تخیلی و اشعار حماسی برجسته وجود دارد که موضوع آن را از نظامی اقتباس کرده است؛ اما موضوع داستانها را با هنرمندی و بلاغت پرورانده و به اشکال مختلفی تصویر کرده است. امیرخسرو در آثار خود به فلسفهٔ [[زندگی]] و مسائل روزمرهٔ اجتماعی، مانند استاد خود نظامی، نپرداخته است.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/درباره-امیر-خسرو-دهلوی «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> غزلهای او دارای انسجام درونی بوده و مضامین مثنویهای او برگرفته از تاریخ محلی و معاصر وی است.<ref>خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.</ref> | ||
== درگذشت امیرخسرو دهلوی == | ==درگذشت امیرخسرو دهلوی== | ||
امیرخسرو در ۷۲۵ق در هند درگذشت و نزدیک آرامگاه استادش نظام اولیاء به خاک سپرده شد.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1442498/پارسی-گویان-هند جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.]</ref> | امیرخسرو در ۷۲۵ق در هند درگذشت و نزدیک آرامگاه استادش نظام اولیاء به خاک سپرده شد.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1442498/پارسی-گویان-هند جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.]</ref> | ||
== جایگاه امیرخسرو در ادبیات فارسی == | ==جایگاه امیرخسرو در ادبیات فارسی== | ||
امیرخسرو بهدلیل اینکه تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی بوده، اشعار وی گزیدهای از مهمترین و مؤثرترین بخش شعر و ادب فارسی است. او پس از [[مولانا]]، فخرالدین عراقی، [[سعدی]] و پیش از [[حافظ]] شیرازی، تعالیم و اندیشههای قرآنی را در ضمن آموزههای عرفانی بیان کرده است. حافظ شیرازی به او علاقهمند بود و آثار او را مطالعه میکرد. بیت زیر از حافظ، یادآوری کنایهآمیز از امیرخسرو دهلوی است:<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.</ref> | امیرخسرو بهدلیل اینکه تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی بوده، اشعار وی گزیدهای از مهمترین و مؤثرترین بخش [[شعر فارسی|شعر]] و ادب فارسی است. او پس از [[مولانا]]، فخرالدین عراقی، [[سعدی]] و پیش از [[حافظ]] شیرازی، تعالیم و اندیشههای قرآنی را در ضمن آموزههای عرفانی بیان کرده است. حافظ شیرازی به او علاقهمند بود و آثار او را مطالعه میکرد. بیت زیر از حافظ، یادآوری کنایهآمیز از امیرخسرو دهلوی است:<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.</ref> | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
| خط ۶۹: | خط ۷۱: | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
== نمونهای از اشعار امیرخسرو دهلوی == | ==نمونهای از اشعار امیرخسرو دهلوی== | ||
دلم در عاشقی آواره شد آوارهتر بادا<ref>امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، غزلیات، شمارهٔ 75، وبسایت گنجور.</ref> | دلم در عاشقی آواره شد آوارهتر بادا<ref>امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، غزلیات، شمارهٔ 75، وبسایت گنجور.</ref> | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
| خط ۸۳: | خط ۸۵: | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
== پانویس == | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
== منابع == | ==منابع== | ||
* امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش. | *امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش. | ||
* «امیرخسرو دهلوی»، وبسایت کتابناک، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش. | *«امیرخسرو دهلوی»، وبسایت کتابناک، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش. | ||
* «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش. | *«امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش. | ||
* بینش، تقی، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۹۸ش. | *بینش، تقی، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۹۸ش. | ||
* جهانگیری، غلامرضا، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۷ تیر ۱۳۹۸ش. | *جهانگیری، غلامرضا، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۷ تیر ۱۳۹۸ش. | ||
* خلیلی جهانتیغ، مریم، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، بهار و تاستان ۱۳۸۳ش. | *خلیلی جهانتیغ، مریم، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، بهار و تاستان ۱۳۸۳ش. | ||
* «دربارهٔ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ فروردین ۱۴۰۰ش. | *«دربارهٔ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ فروردین ۱۴۰۰ش. | ||
* عالیمحمودی، نوریان و امیدوار، سیدمهدی، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، شماره ۱ (پیدرپی ۲۱)، پاییز ۱۳۹۴ش. | *عالیمحمودی، نوریان و امیدوار، سیدمهدی، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، شماره ۱ (پیدرپی ۲۱)، پاییز ۱۳۹۴ش. | ||
* «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۷ش. | *«وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۷ش. | ||
نسخهٔ ۲۰ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۴:۲۳
امیرخسرو دهلوی، عارف و شاعر فارسیگوی هندوستان.
امیرخسرو دهلوی، عارف، موسیقیدان و پرکارترین شاعر فارسیگوی هندوستان در قرن هفتم و هشتم هجری است. او تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی مانند مولانا، نظامی گنجوی و سعدی، اشعار زیادی به زبان فارسی سروده و در رشد و گسترش فرهنگ و ادبیات فارسی در هند نقش برجستهای داشته است.
نامگذاری امیرخسرو دهلوی
امیرخسرو در منابع مختلف با نامهای گوناگونی یاد شده است. مانند: «ابوالحسن»، «ابوالحسن بن امیر»، «ابوالحسن یمینالدین» و «امیر یمینالدین خسرو بن محمود».[۱] او ابتدا تخلص «سلطانی» را انتخاب کرد و سپس تخلص «طوطی» را برگزید و به «سعدی هند» مشهور بود.[۲]
زندگینامه امیرخسرو دهلوی
امیرخسرو فرزند «سیفالدین محمود»، در ۶۵۲ق در منطقهٔ «پِتیالِی» هند در نزدیکی رود گَنگ، به دنیا آمد.[۳] تاریخ تولد او را ۶۵۰ق، ۶۵۲ق و ۶۵۳ق و محل تولد او را «دهلی»، «تخارستان» و «غُوربَند» در افغانستان نیز گفتهاند.[۴] پدر او ترک و از شهر «کَش» ترکستان و رئیس قبیله بود که در حملهٔ مغول، به ناحیهٔ بلخ افغانستان آمد و از آنجا به غوربند در نزدیکی کابل و سپس به هندوستان رفت. پدر امیرخسرو در زمان «شمسالدین اِلتُمِش» در پتیالی ساکن شد و با دختر یکی از امیران ازدواج کرد که حاصل آن امیرخسرو و دو برادر بزرگتر او بود.[۵]
امیرخسرو در کودکی تحصیل را شروع کرد و از «سعدالدین» که استاد خطاطی بود، نوشتن خط را آموخت. ۸ یا ۹ ساله بود که پدر وی در جنگ کشته شد و عمادالملک جد مادری، سرپرستی و تربیت او را بهعهده گرفت.[۶] او پس از فراگیری علم و دانش، به ادبیات و شعر روی آورد و به دربار شاهان راه پیدا کرد و بخش زیادی از زندگی خود را در خدمت پادشاهان مختلف گذراند. او لقب امیری را از «جلالالدین فیروز شاه» بنیانگذار سلسهٔ خلجی در هند دریافت کرد.[۷]
مهارتهای امیرخسرو دهلوی
او با زبان فارسی، عربی، ترکی و هندی آشنایی داشت[۸] و موسیقیدان، تاریخنگار، عارف، منتقد، نویسنده و شاعر بود.[۹]
خاستگاه اندیشه امیرخسرو دهلوی
۱. محیط خانوادگی و اجتماعی
پدر امیرخسرو از فرماندهان نظامی و مادر او فرزند یکی از اعیان و اشراف هند بود. او در دهلی به دنیا آمد و در شعاع آموزههای جامعهٔ متکثر هند پرورش یافت و در دربار بزرگان و پادشاهان، منصب داشت. جهانبینی و شخصیت او در تلاقی این سرمایههای اجتماعی و فرهنگی، پرورش پیدا کرد.[۱۰]
۲. فرهنگ و ادبیات فارسی
قرن هفتم و اول قرن هشتم اوج شکوفایی زبان، فرهنگ و ادب فارسی در بیرون از مرزهای ایران بود. بالندگی فرهنگ و ادبیات فارسی در هند بهدلیل توجه پادشاهان فارسیگوی، مراکز علمی و دینی، جلسههای سماع صوفیان و مشایخ بزرگ، نیز چشمگیر بود. امیرخسرو با نبوغ ذاتی و دانش گستردهٔ خود، از این زمینه بهخوبی استفاده کرد.[۱۱]
۳. عِمَادالمُلک
خانهٔ عمادالملک که بعد از فوت پدر امیرخسرو، سرپرستی و تربیت وی را به عهده گرفت، محل تجمع و رفتوآمد بزرگان، عالمان، شاعران و موسیقیدانان بود و امیرخسرو با آنها آشنا شد. او از دانش و مهارت آنها استفاده کرد که باعث تکوین اندیشه و شخصیت او شد.[۱۲]
۴. شیخ نظامالدین محمد بن احمد دهلوی
امیرخسرو، شاگرد یکی از برجستهترین مشایخ و عارفان آن دوره بهنام «شیخ نظامالدین محمد بن احمد»، معروف به «نظام اولیاء» بود و در صنعت شعر و شاعری از او تأثیر پذیرفت.[۱۳] او نظام اولیاء را پیر و مراد خود میدانست و برای او احترام ویژهای قائل بود.[۱۴]
سبک شعری امیرخسرو دهلوی
سبک شعری امیرخسرو بین سبک عراقی و هندی است؛[۱۵] اما آثار او بیشتر تحت تأثیر صوفیسم سروده شده و تصویر صوفیانهٔ عراقی و سبک زینتی هندی در آن وجود دارد. عناصر عارفانه در بیشتر غزلهای او، نقش زینتی دارد نه معنایی. همچنین، آثار وی نمونهای از ادبیات قدیم خاورمیانه و آسیای صغیر است که تصویرسازی و استفاده از جناس و ایهام در آن نقش برجستهای دارد.[۱۶]
آثار امیرخسرو دهلوی
آثار منظوم
امیرخسرو در سرودن مثنویها از نظامی پیروی کرده و به تقلید از او «خمسه» سروده است:
- «مطلع الأنوار» در برابر مخزنالأسرار نظامی گنجوی؛
- «شیرین و خسرو» در برابر خسرو و شیرین نظامی گنجوی؛
- «لیلی و مجنون» در برابر لیلی و مجنون نظامی گنجوی؛
- «آیینهٔ سکندری» در برابر اسکندرنامه، نظامی گنجوی؛
- «هشتبهشت» در برابر هفتپیکر، نظامی گنجوی؛
- «دیوان غزلیات» که دهلوی آن را به پنج کتاب تقسیم کرده و هر کتاب را به یکی از مراحل زندگی خود اختصاص داده است؛
- «قِرانُ السَعدَین» بر وزن مخزنالأسرار در شرح ملاقات معزالدین کیقباد و برادرش ناصرالدین بغراخان پادشاه بنگاه؛
- مثنوی «نُه سپهر»، به نه وزن مختلف؛
- مثنوی «مفتاح الفتوح» به وزن خسرو و شیرین در شرح فتوح جلالالدین فیروز شاه؛
- منظومهٔ «دُوَلرَانی خَضَرخان» در شرح معاشقات خضرخان و معشوقهاش دولرانی، زنی هندو که معاصر وی بوده است؛
- «تغلقنامه» در بارهٔ جنگ و پیروزیهای غیاثالدین تغلقشاه.[۱۷]
آثار منثور
- «خزائن الفتوح» در تاریخ سلطان «علاءالدین محمد خلجی» که بهنام تاریخ علایی نیز معروف است؛
- «رسائل الإعجاز» یا اعجاز خسروی که کتاب بزرگی است شامل قواعد انشاء زبان فارسی؛
- «افضل الفوائد»، دربارهٔ فضائل نظامالدین اولیا.[۱۸]
نوآوری امیرخسرو دهلوی
تلفیق قالبهای مختلف شعری، بهکارگیری بحرها و اوزان مختلف برای موضوع واحد، آوردن عنوان منظوم برای بخشهای مختلف اثر و استفاده از فن مناظره از نوآوریهای کمنظیر امیرخسرو است.[۱۹] همچنین، او سیزده نغمه و پردهٔ موسیقی را ابداع و در مثنوی حماسی و تاریخی تحول ایجاد کرده است.[۲۰]
ویژگی آثار امیرخسرو دهلوی
پیروی از بزرگان ادب فارسی
امیرخسرو، آثار بزرگان ادب فارسی را مطالعه کرده و از آنها تأثیر زیادی پذیرفته است. او در مثنوی، داستانسرایی و خمسهنگاری از نظامی گنجوی متابعت کرده و در غزل از پیروان سعدی بوده و در قصیده، سنایی و خاقانی را سرمشق قرار داده بود.[۲۱]
داستانهای تخیلی و اشعار حماسی
در آثار او داستانهای تخیلی و اشعار حماسی برجسته وجود دارد که موضوع آن را از نظامی اقتباس کرده است؛ اما موضوع داستانها را با هنرمندی و بلاغت پرورانده و به اشکال مختلفی تصویر کرده است. امیرخسرو در آثار خود به فلسفهٔ زندگی و مسائل روزمرهٔ اجتماعی، مانند استاد خود نظامی، نپرداخته است.[۲۲] غزلهای او دارای انسجام درونی بوده و مضامین مثنویهای او برگرفته از تاریخ محلی و معاصر وی است.[۲۳]
درگذشت امیرخسرو دهلوی
امیرخسرو در ۷۲۵ق در هند درگذشت و نزدیک آرامگاه استادش نظام اولیاء به خاک سپرده شد.[۲۴]
جایگاه امیرخسرو در ادبیات فارسی
امیرخسرو بهدلیل اینکه تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی بوده، اشعار وی گزیدهای از مهمترین و مؤثرترین بخش شعر و ادب فارسی است. او پس از مولانا، فخرالدین عراقی، سعدی و پیش از حافظ شیرازی، تعالیم و اندیشههای قرآنی را در ضمن آموزههای عرفانی بیان کرده است. حافظ شیرازی به او علاقهمند بود و آثار او را مطالعه میکرد. بیت زیر از حافظ، یادآوری کنایهآمیز از امیرخسرو دهلوی است:[۲۵] الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر
الگو:ب الگو:پایان شعر
نمونهای از اشعار امیرخسرو دهلوی
دلم در عاشقی آواره شد آوارهتر بادا[۲۶] الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر
الگو:ب
الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب
الگو:پایان شعر
پانویس
- ↑ بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «امیرخسرو دهلوی»، وبسایت کتابناک.
- ↑ «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش. ص53.
- ↑ عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.
- ↑ عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.
- ↑ «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.
- ↑ «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.
- ↑ «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.
- ↑ عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص160.
- ↑ خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.
- ↑ «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.
- ↑ جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.
- ↑ عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.
- ↑ امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، غزلیات، شمارهٔ 75، وبسایت گنجور.
منابع
- امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
- «امیرخسرو دهلوی»، وبسایت کتابناک، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
- «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۱ش.
- بینش، تقی، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۹۸ش.
- جهانگیری، غلامرضا، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۷ تیر ۱۳۹۸ش.
- خلیلی جهانتیغ، مریم، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، بهار و تاستان ۱۳۸۳ش.
- «دربارهٔ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ فروردین ۱۴۰۰ش.
- عالیمحمودی، نوریان و امیدوار، سیدمهدی، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلهٔ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، شماره ۱ (پیدرپی ۲۱)، پاییز ۱۳۹۴ش.
- «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۷ش.