پیشنویس:تخار: تفاوت میان نسخهها
| خط ۱۴۹: | خط ۱۴۹: | ||
در ولسوالی فرخار، مجموعهای از مزارهای معتبر شامل پیر فرخار، شاه نعمتالله ولی و خواجه ابدال ولی قرار دارد که مورد احترام اهالی است. ولسوالی ورسج نیز دارای مجموعهای از مزارهای تاریخی شامل شیخ نظامالدین، شیخ نجمالدین، سیدغدیرالدین، سعد وقاص، مولانا رحیمالله و شیخ خلیلالله بوده که نشاندهندۀ پیشینه غنی فرهنگی و مذهبی این ناحیه است. این آثار تاریخی نهتنها از نظر معماری و هنری حائز اهمیت هستند، بلکه بهعنوان بخشی از هویت فرهنگی و مذهبی مردم منطقه نیز محسوب میشوند و در زندگی اجتماعی و فرهنگی اهالی جایگاه ویژهای دارد.<ref>نادرخان، راهنمای قطغن و بدخشان، 1367ش، ص71، 81 ـ82، 84 و 107.</ref> | در ولسوالی فرخار، مجموعهای از مزارهای معتبر شامل پیر فرخار، شاه نعمتالله ولی و خواجه ابدال ولی قرار دارد که مورد احترام اهالی است. ولسوالی ورسج نیز دارای مجموعهای از مزارهای تاریخی شامل شیخ نظامالدین، شیخ نجمالدین، سیدغدیرالدین، سعد وقاص، مولانا رحیمالله و شیخ خلیلالله بوده که نشاندهندۀ پیشینه غنی فرهنگی و مذهبی این ناحیه است. این آثار تاریخی نهتنها از نظر معماری و هنری حائز اهمیت هستند، بلکه بهعنوان بخشی از هویت فرهنگی و مذهبی مردم منطقه نیز محسوب میشوند و در زندگی اجتماعی و فرهنگی اهالی جایگاه ویژهای دارد.<ref>نادرخان، راهنمای قطغن و بدخشان، 1367ش، ص71، 81 ـ82، 84 و 107.</ref> | ||
== مکانهای باستانشناختی == | ==مکانهای باستانشناختی== | ||
'''<big>شهر باستانی آیخانم</big>''' | '''<big>شهر باستانی آیخانم</big>''' | ||
آیخانم نام شهری باستانی- یونانی در ولایت تخار در شمال افغانستان است که ۲۲۰۰ سال قدمت دارد. این شهر در زمان ظاهرشاه کشف و آثار باستانی آن استخراج شد. امروزه، ویرانهای از آن شهر باستانی باقی مانده است. آیخانم کلمهای ترکی بهمعنای ماهبانو است.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.</ref> در داستانها و افسانههای محلی، به دختری بسیار زیبا اشاره شده است که از شدت زیبایی، وی را «ماهبانو» میگفتند. او خواستگاران زیادی داشت و سرانجام یکی از آنها وی را دزدیده و به شهری دیگر برد. شاهزاده، قلعهای برای آیخانم ساخت و او را در آنجا پنهان کرد. آن قلعه، کمکم به نام «آیخانم» یا «ماهبانو» معروف شد.<ref>[https://atis.af/ai-khanum-city-2/ نظری، «شهر آیخانم یا ماهبانو»، وبسایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.]</ref> برخی، نام این شهر را برگرفته از نام «سِلین» / لونا» (Selene / Luna) از الهههای اساطیری مهتاب یونان و روم میدانند. برخی دیگر نیز آن را به آناهیتا، الهۀ باستانی عشق و زایش و مهتاب ایران باستان نسبت میدهند.<ref>[https://www.jadidonline.com/story/05072011/frnk/ay_khanum_ruins دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین]؛ [https://www.mizan.news/134640/%D8%A2%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85-%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%AA-2200-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87/ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.]</ref> از این شهر در آثار جغرافینگاران یونانی چون استرابو و بطلیموس، با نامهای «اسکندریۀ آمودریا» یا «اسکندریۀ اوکسیانا» یاد شده است.<ref>[https://database-aryana-encyclopaedia.blogspot.com/2009/04/blog-post_06.html مهدیزاده کابلی، «آیخانم»، وبسایت دایرةالمعارف آریانا].</ref> | آیخانم نام شهری باستانی- یونانی در ولایت تخار در شمال افغانستان است که ۲۲۰۰ سال قدمت دارد. این شهر در زمان ظاهرشاه کشف و آثار باستانی آن استخراج شد. امروزه، ویرانهای از آن شهر باستانی باقی مانده است. آیخانم کلمهای ترکی بهمعنای ماهبانو است.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.</ref> در داستانها و افسانههای محلی، به دختری بسیار زیبا اشاره شده است که از شدت زیبایی، وی را «ماهبانو» میگفتند. او خواستگاران زیادی داشت و سرانجام یکی از آنها وی را دزدیده و به شهری دیگر برد. شاهزاده، قلعهای برای آیخانم ساخت و او را در آنجا پنهان کرد. آن قلعه، کمکم به نام «آیخانم» یا «ماهبانو» معروف شد.<ref>[https://atis.af/ai-khanum-city-2/ نظری، «شهر آیخانم یا ماهبانو»، وبسایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.]</ref> برخی، نام این شهر را برگرفته از نام «سِلین» / لونا» (Selene / Luna) از الهههای اساطیری مهتاب یونان و روم میدانند. برخی دیگر نیز آن را به آناهیتا، الهۀ باستانی عشق و زایش و مهتاب ایران باستان نسبت میدهند.<ref>[https://www.jadidonline.com/story/05072011/frnk/ay_khanum_ruins دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین]؛ [https://www.mizan.news/134640/%D8%A2%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85-%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%AA-2200-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87/ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.]</ref> از این شهر در آثار جغرافینگاران یونانی چون استرابو و بطلیموس، با نامهای «اسکندریۀ آمودریا» یا «اسکندریۀ اوکسیانا» یاد شده است.<ref>[https://database-aryana-encyclopaedia.blogspot.com/2009/04/blog-post_06.html مهدیزاده کابلی، «آیخانم»، وبسایت دایرةالمعارف آریانا].</ref> | ||
==== تاریخچه ==== | ====تاریخچه==== | ||
آیخانم یک شهر یونانی باختری است که برخی، معتقدند سنگبنای آن توسط اسکندر مقدونی کار گذاشته شده و آن سنگبنا اکنون در موزۀ کابل نگهداری میشود و قدمت آن به حدود ۳۰۰ سال قبل از میلاد میرسد.<ref>[https://www.mizan.news/134640/%D8%A2%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85-%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%AA-2200-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87/ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.]</ref> عدهای دیگر بر این باورند آیخانم توسط آنتیوخوس یکم پادشاه امپراتوری سلوکی، حدود 280 سال قبل از میلاد بنا شده است.<ref>[https://www.etilaatroz.com/63132/%D8%A2%DB%8C%E2%80%8C%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85%D8%9B-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%B4%D8%B1%D9%82-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7/ پژواک، «آیخانم؛ شهر یونانی در شمالشرق افغانستان»، وبسایت اطلاعات روز.]</ref> از کتیبهای که از مقبرۀ کنیاس در داخل شهر آیخانم بهدست آمده، معلوم میشود بانی شهر او بوده است؛ زیرا در دورۀ هلنیستی رسم بر این بوده که تنها بانی شهر را در داخل محوطۀ شهر بهخاک میسپردند. با توجه به کتیبۀ بهدست آمده قدمت شهر به سالهای ۳۲۵ تا ۳۰۰ سال قبل از میلاد بر میگردد.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.</ref> | آیخانم یک شهر یونانی باختری است که برخی، معتقدند سنگبنای آن توسط اسکندر مقدونی کار گذاشته شده و آن سنگبنا اکنون در موزۀ کابل نگهداری میشود و قدمت آن به حدود ۳۰۰ سال قبل از میلاد میرسد.<ref>[https://www.mizan.news/134640/%D8%A2%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85-%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%AA-2200-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87/ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.]</ref> عدهای دیگر بر این باورند آیخانم توسط آنتیوخوس یکم پادشاه امپراتوری سلوکی، حدود 280 سال قبل از میلاد بنا شده است.<ref>[https://www.etilaatroz.com/63132/%D8%A2%DB%8C%E2%80%8C%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85%D8%9B-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%B4%D8%B1%D9%82-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7/ پژواک، «آیخانم؛ شهر یونانی در شمالشرق افغانستان»، وبسایت اطلاعات روز.]</ref> از کتیبهای که از مقبرۀ کنیاس در داخل شهر آیخانم بهدست آمده، معلوم میشود بانی شهر او بوده است؛ زیرا در دورۀ هلنیستی رسم بر این بوده که تنها بانی شهر را در داخل محوطۀ شهر بهخاک میسپردند. با توجه به کتیبۀ بهدست آمده قدمت شهر به سالهای ۳۲۵ تا ۳۰۰ سال قبل از میلاد بر میگردد.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.</ref> | ||
==== موقعیت جغرافیایی ==== | ====موقعیت جغرافیایی==== | ||
این شهر بهصورت یک تپۀ هموار باستانی بر بالای یک بلندی، در تقاطع رودهای آمودریا و کوکچه<ref>[https://atis.af/ai-khanum-city-2/ نظری، «شهر آیخانم یا ماهبانو»، وبسایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.]</ref> در شمالشرق افغانستان در ولسوالی خواجهغار ولایت تخار واقع شده که از شمال به رود کوکچه و از طرف غرب به آمودریا و از طرف شرق به قریۀ آیخانم محدود میشود.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.</ref> | این شهر بهصورت یک تپۀ هموار باستانی بر بالای یک بلندی، در تقاطع رودهای آمودریا و کوکچه<ref>[https://atis.af/ai-khanum-city-2/ نظری، «شهر آیخانم یا ماهبانو»، وبسایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.]</ref> در شمالشرق افغانستان در ولسوالی خواجهغار ولایت تخار واقع شده که از شمال به رود کوکچه و از طرف غرب به آمودریا و از طرف شرق به قریۀ آیخانم محدود میشود.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.</ref> | ||
==== کشف ==== | ====کشف==== | ||
شهر آیخانم تا قرنهای متمادی ناپدید بود. باستانشناسان اروپایی مدتها در جستجوی شهری از دورۀ اسکندر در سواحل رود آمو بودند.<ref>[https://atis.af/ai-khanum-city-2/ نظری، «شهر آیخانم یا ماهبانو»، وبسایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.]</ref> در سال 1961م هنگامیکه محمدظاهر شاه برای شکار در ولایت تخار به سر میبرد، مردم محلی یک اثر سنگی کندهكاری شده را به شاه نشان دادند. وی این اثر را در اختیار تیم باستانشناسی فرانسه در کابل قرار داد.<ref>لی، عجایب تاریخی افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۸۳.</ref> کاوشهای باستانشناسان فرانسوی در این منطقه نشان داد که آیخانم یکی از شهرهای مهم یونانی- باختری بوده است.<ref>[https://www.jadidonline.com/story/05072011/frnk/ay_khanum_ruins دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین]؛ [https://www.mizan.news/134640/%D8%A2%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85-%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%AA-2200-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87/ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.]</ref> | شهر آیخانم تا قرنهای متمادی ناپدید بود. باستانشناسان اروپایی مدتها در جستجوی شهری از دورۀ اسکندر در سواحل رود آمو بودند.<ref>[https://atis.af/ai-khanum-city-2/ نظری، «شهر آیخانم یا ماهبانو»، وبسایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.]</ref> در سال 1961م هنگامیکه محمدظاهر شاه برای شکار در ولایت تخار به سر میبرد، مردم محلی یک اثر سنگی کندهكاری شده را به شاه نشان دادند. وی این اثر را در اختیار تیم باستانشناسی فرانسه در کابل قرار داد.<ref>لی، عجایب تاریخی افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۸۳.</ref> کاوشهای باستانشناسان فرانسوی در این منطقه نشان داد که آیخانم یکی از شهرهای مهم یونانی- باختری بوده است.<ref>[https://www.jadidonline.com/story/05072011/frnk/ay_khanum_ruins دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین]؛ [https://www.mizan.news/134640/%D8%A2%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85-%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%AA-2200-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87/ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.]</ref> | ||
| خط ۱۶۶: | خط ۱۶۶: | ||
شهر آیخانم بهصورت مثلثیشکل ساخته شده که دو ضلع آن با آب احاطه شده و ضلع سوم محل استقرار برج و باروی شهر است.<ref>[http://fa2.ifilmtv.ir/News/Content/55667/%D8%A2%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-2200-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1?%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A2%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85 «شهر افسانهای و باستانی «آیخانم» در ولایت تخار افغانستان»، وبسایت آی فیلم ۲.]</ref> شهر دارای ۱۸۰۰ متر طول و ۱۶۰۰ متر عرض است.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.</ref> معماری آن نیز ترکیبی از هنر یونانی، ایرانی و هندی است. قصر در مرکز شهر بوده و بناهای دیگری مثل معبد، دیوان حکومتی، آمفیتئاتر، مدرسه، ورزشگاه و دژ نگهبانی با برجها و ستونهای بلندِ آذینشده به سبک یونانی در آن وجود داشته است.<ref>[https://www.jadidonline.com/story/05072011/frnk/ay_khanum_ruins دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین.]</ref> | شهر آیخانم بهصورت مثلثیشکل ساخته شده که دو ضلع آن با آب احاطه شده و ضلع سوم محل استقرار برج و باروی شهر است.<ref>[http://fa2.ifilmtv.ir/News/Content/55667/%D8%A2%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85-%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-2200-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1?%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A2%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%85 «شهر افسانهای و باستانی «آیخانم» در ولایت تخار افغانستان»، وبسایت آی فیلم ۲.]</ref> شهر دارای ۱۸۰۰ متر طول و ۱۶۰۰ متر عرض است.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.</ref> معماری آن نیز ترکیبی از هنر یونانی، ایرانی و هندی است. قصر در مرکز شهر بوده و بناهای دیگری مثل معبد، دیوان حکومتی، آمفیتئاتر، مدرسه، ورزشگاه و دژ نگهبانی با برجها و ستونهای بلندِ آذینشده به سبک یونانی در آن وجود داشته است.<ref>[https://www.jadidonline.com/story/05072011/frnk/ay_khanum_ruins دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین.]</ref> | ||
==== آثار کشفشده ==== | ====آثار کشفشده==== | ||
تیم باستانشناسان افغان – فرانسه از سال ١٩٦٥ تا ١٩٧٨م، پانزده دوره در آیخانم حفریاتی انجام دادند و آثار کشف شده را به موزۀ ملی افغانستان در کابل انتقال داده و در اطاقی بهنام آیخانم به نمایش گذاشتند.<ref>[http://www.hambastagi.org/new/fa/category/report/546-commanders-of-ahmad-shah-massoud-looters-of-aikhanum-ancient-treasure.html سیاووش، «غارتگران آثار تاریخی آیخانم مقربان «قهرمان ملی»، وبسایت حزب همبستگی افغانستان.]</ref> برخی از این آثار عبارتند از: مجسمهها، کتیبهها، کوزهها، بشقاب، کاسه، جعبههای سرپوشدار، ظروف قیمتی و دو لوحه ساعتنمای آفتابی.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.</ref> در داخل محوطۀ شهر، دو مقبرۀ نزدیک دروازۀ ورودی قصر بود که یک کتیبۀ سنگی وجود داشت که روی آن به رسمالخط و زبان یونانی پنج اندرز بدین مضمون حکاکی شده بود: «در کودکی ادب نگه دار، در جوانی خود را نگه دار، در میانسالی دادگر و رستگار باش، در سالمندی دیگران را پند سودمند ده و در وقت مرگ بیترس و بیاندوه باش.»<ref>[http://www.kabulnath.de/Salae_Panchoum/Shoumare_93/M.A.Amini.html امینی و یوسفزی، «آیخانم، یک شهر یونانی در شمال افغانستان، از حفریات تا دستبرد و تخریب کامل»، وبسایت کابلنات.]</ref> | تیم باستانشناسان افغان – فرانسه از سال ١٩٦٥ تا ١٩٧٨م، پانزده دوره در آیخانم حفریاتی انجام دادند و آثار کشف شده را به موزۀ ملی افغانستان در کابل انتقال داده و در اطاقی بهنام آیخانم به نمایش گذاشتند.<ref>[http://www.hambastagi.org/new/fa/category/report/546-commanders-of-ahmad-shah-massoud-looters-of-aikhanum-ancient-treasure.html سیاووش، «غارتگران آثار تاریخی آیخانم مقربان «قهرمان ملی»، وبسایت حزب همبستگی افغانستان.]</ref> برخی از این آثار عبارتند از: مجسمهها، کتیبهها، کوزهها، بشقاب، کاسه، جعبههای سرپوشدار، ظروف قیمتی و دو لوحه ساعتنمای آفتابی.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.</ref> در داخل محوطۀ شهر، دو مقبرۀ نزدیک دروازۀ ورودی قصر بود که یک کتیبۀ سنگی وجود داشت که روی آن به رسمالخط و زبان یونانی پنج اندرز بدین مضمون حکاکی شده بود: «در کودکی ادب نگه دار، در جوانی خود را نگه دار، در میانسالی دادگر و رستگار باش، در سالمندی دیگران را پند سودمند ده و در وقت مرگ بیترس و بیاندوه باش.»<ref>[http://www.kabulnath.de/Salae_Panchoum/Shoumare_93/M.A.Amini.html امینی و یوسفزی، «آیخانم، یک شهر یونانی در شمال افغانستان، از حفریات تا دستبرد و تخریب کامل»، وبسایت کابلنات.]</ref> | ||
| خط ۱۷۴: | خط ۱۷۴: | ||
#آثاری که در آنها عناصر هنر یونانی با هنرهای محلی افغانستان ترکیب شده است.<ref>[http://www.kabulnath.de/Salae_Panchoum/Shoumare_93/M.A.Amini.html امینی و یوسفزی، «آیخانم، یک شهر یونانی در شمال افغانستان، از حفریات تا دستبرد و تخریب کامل»، وبسایت کابلنات.]</ref> | #آثاری که در آنها عناصر هنر یونانی با هنرهای محلی افغانستان ترکیب شده است.<ref>[http://www.kabulnath.de/Salae_Panchoum/Shoumare_93/M.A.Amini.html امینی و یوسفزی، «آیخانم، یک شهر یونانی در شمال افغانستان، از حفریات تا دستبرد و تخریب کامل»، وبسایت کابلنات.]</ref> | ||
==== سرانجام ==== | ====سرانجام==== | ||
شهر آیخانم ۲۰ سال پایتخت امپراطوری یونانی باختری بود و زمان فرمانروایی «اکراتیدس» پهنای قلمرو حکومت آن تا شمال هند را در برمیگرفت، اما سرانجام با حملات مداوم اقوام ساکایی، این شهر در حدود سال ۱۴۵ قبل از میلاد سقوط کرده و با خاک یکسان شد.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.</ref> با شروع جنگهای داخلی دهۀ هفتاد در افغانستان، بهخاطر دسترسی فرماندهان نظامی منطقه به منطقۀ حفریات آیخانم، کاوشهای غیرقانونی صورت گرفت و آثار بهدست آمده به قاچاقچیان آثار عتیقه فروخته شد و این شهر باستانی به ویرانۀ متروکی مبدل شد.<ref>[http://www.afghan-german.net/upload/Tahlilha_PDF/noved_hamed_shahrbastani_i_khanem.pdf نوید، «شهر باستانی آیخانم»، وبسایت افغان جرمن.]</ref> امروزه از آن همه شکوه و عظمت تنها یک میدان مملو از گودال و حفرههای وحشتناک در وسط شهر باقی مانده است.<ref>[https://www.jadidonline.com/story/05072011/frnk/ay_khanum_ruins دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین.]</ref> | شهر آیخانم ۲۰ سال پایتخت امپراطوری یونانی باختری بود و زمان فرمانروایی «اکراتیدس» پهنای قلمرو حکومت آن تا شمال هند را در برمیگرفت، اما سرانجام با حملات مداوم اقوام ساکایی، این شهر در حدود سال ۱۴۵ قبل از میلاد سقوط کرده و با خاک یکسان شد.<ref>عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.</ref> با شروع جنگهای داخلی دهۀ هفتاد در افغانستان، بهخاطر دسترسی فرماندهان نظامی منطقه به منطقۀ حفریات آیخانم، کاوشهای غیرقانونی صورت گرفت و آثار بهدست آمده به قاچاقچیان آثار عتیقه فروخته شد و این شهر باستانی به ویرانۀ متروکی مبدل شد.<ref>[http://www.afghan-german.net/upload/Tahlilha_PDF/noved_hamed_shahrbastani_i_khanem.pdf نوید، «شهر باستانی آیخانم»، وبسایت افغان جرمن.]</ref> امروزه از آن همه شکوه و عظمت تنها یک میدان مملو از گودال و حفرههای وحشتناک در وسط شهر باقی مانده است.<ref>[https://www.jadidonline.com/story/05072011/frnk/ay_khanum_ruins دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین.]</ref> | ||
نسخهٔ ۴ مرداد ۱۴۰۴، ساعت ۲۱:۴۵
تَخار، ولایتی سرسبز در شمال افغانستان.
ولایت تخار در شمال شرقی افغانستان واقع شده و با موقعیت جغرافیایی خاص خود، از طبیعتی سرسبز و آب و هوای معتدل برخوردار است. این منطقه با دارا بودن شش ولسوالی، پنج علاقهداری و هشت شهر، از جمله تالقان بهعنوان مرکز ولایت، از تنوع فرهنگی و قومی قابل توجهی برخوردار است. اقتصاد تخار بهطور عمده مبتنی بر کشاورزی، دامداری و صنایع دستی است و محصولاتی مانند گندم، برنج، میوهها و پنبه در آن کشت میشود. همچنین، معادن زغالسنگ، طلا و نمک از منابع مهم این منطقه محسوب میشوند.
تخار با جاذبههای تاریخی مانند مسجد جامع تالقان و مزارهای متعدد، از غنای فرهنگی برخوردار است. این ولایت با چالشهای طبیعی و انسانی مواجه بوده، اما همچنان بهعنوان یکی از مناطق مهم افغانستان، نقش کلیدی در توسعه و ثبات منطقه ایفا میکند.
تاریخچه
در دوران اسکندر مقدونى، تخار از شهرهای افسانهای قلمداد میشد. استرابو و بطلیموس جغرافیدانان یونانی، در آثار خود، از اسکندریۀ آمودریا یا اسکندریۀ اوکسیانا خبر دادهاند که تخار امروزی در افغانستان است.[۱]
ولایت تخار در گذر تاریخ تحولات اداری چشمگیری را پشت سر گذاشته است. پیش از 1309ش، این ناحیه بخشی از ولایت بزرگ قَطَغَن و بدخشان بود که قلمرویی وسیعتر از محدوده کنونی تخار، قندوز و بغلان امروزی را در بر میگرفت. در فاصله سالهای 1309 تا 1342ش، ساختار اداری منطقه دگرگون شد و با عنوان «حکومت اعلای تالقان» با چهار ولسوالی در اسناد رسمی ثبت شد که معادل محدوده جغرافیایی ولایت تخار در دوران معاصر بود.
سرانجام در 1343ش، ولایت تخار بهشکل کنونی آن تأسیس شد و در نظام درجهبندی ولایات افغانستان، جایگاه خود را بهعنوان ولایتی درجه دوم تثبیت کرد. محققان این تحولات اداری را نشاندهنده اهمیت راهبردی این منطقه در شمال شرق افغانستان و بیانگر تطور تاریخی هویت سیاسی و اجتماعی آن در گذر زمان میدانند. تشکیل ولایت مستقل تخار در 1343ش، نقطه عطفی در تاریخ محلی این ناحیه بود که مسیر توسعه اداری و سیاسی خاصی را برای آن ترسیم کرد.[۲]
جغرافیا و جمعیت تخار
موقعیت جغرافیایی
تخار با مساحتحدود 325، 12کیلو مترمربع در شمالشرقی افغانستان و چهارصد کیلومتری کابل قرار دارد و از نظر جغرافیایی با مناطق متعددی هممرز است. از شمال به جمهوری تاجیکستان، از شرق و جنوبشرقی به ولایت بدخشان، از جنوب به ولایت کاپیسا، از جنوبغربی به ولایت بغلان و از غرب به ولایت قندوز محدود میشود. رود پنج، که یکی از شاخههای اصلی آمودریا محسوب میشود، مرز طبیعی بین این ولایت و تاجیکستان را تشکیل میدهد. این موقعیت استراتژیک، تخار را به یکی از مناطق مهم در شمال شرق افغانستان تبدیل کرده است.[۳]
ویژگیهای اقلیمی تخار
ولایت تخار از نظر منابع آبی و توپوگرافی از موقعیت ممتازی برخوردار است. رشته کوه عظیم هندوکش که از شاخصترین ویژگیهای طبیعی این منطقه محسوب میشود، در نواحی جنوبی و مرکزی ولایت امتداد یافته و چهرهای پرشکوه به جغرافیای تخار بخشیده است. دامنههای شمالی این رشته کوه میزبان درههای حاصلخیز ورسج، فرخار و اشکمش است که هر یک بهعنوان کانونهای مهم کشاورزی و سکونتی منطقه شناخته میشوند.
منابع آبی تخار
رود پنج بهعنوان شاخه اصلی آمودریا، نهتنها مرز طبیعی با جمهوری تاجیکستان را تشکیل میدهد، بلکه با جریان خود، منطقه درقد را بهشکل جزیرهای از بدنۀ اصلی ولایت جدا ساخته است. شبکل آبی تخار به این رود محدود نبوده و از رودهای متعدد دیگری نیز بهره میبرد. برای مثال رود تالقان که از ریزابههای رود بنگی سرچشمه میگیرد، رود کوکچه بهعنوان یکی از شاخههای آمودریا، رود اشکمش که از حوزۀ آبریز خانآباد تغذیه میشود و قرهسو که از شاخههای رود پنج محسوب میشود، همگی در کنار چشمهسارها و قناتهای متعدد، سیستم آبیاری طبیعی گستردهای را تشکیل دادهاند که زندگی کشاورزی و باغداری در این ولایت را امکانپذیر ساخته است. این منابع آبی غنی در کنار ارتفاعات هندوکش، چرخه حیات در تخار را به گردش درآورده و زمینهساز شکلگیری الگوی خاصی از زندگی هماهنگ با طبیعت در این منطقه شدهاند.[۴]
آبوهوای تخار
ولایت تخار از نظر آبوهوایی دارای ویژگیهای متمایزی است که بر سبک زندگی ساکنان آن تأثیر گذاشته است؛ این منطقه آبوهوایی نیمهخشک با تفاوتهای فصلی محسوس دارد. برای مثال تابستانهای بهطور نسبی گرم با دمایی بین ۳۵ تا ۴۰ درجه سانتیگراد و زمستانهای سرد که گاهی دمای هوا به ۲۱ تا ۲۹ درجه زیر صفر میرسد. این نوسان شدید دمایی، ریتم خاصی به زندگی روزمره مردم بخشیده است.
فصل سرما که از ماه عقرب (آبان) آغاز میشود و تا ثور (اردیبهشت) ادامه مییابد، همراه با بارشهای برف و باران است و میانگین بارندگی سالانه آن به ۲۲۹۰ میلیمتر میرسد. این میزان بارش نسبتاً بالا، تأثیر قابل توجهی بر کشاورزی منطقه دارد. در این فصل، فعالیتهای بیرون از منزل کاهش مییابد و مردم بیشتر به صنایع دستی خانگی مانند بافت قالی و گلیم میپردازند.
در مقابل، روزهای تابستان با گرمای شدید همراه است که الگوی کار و فعالیت را تغییر میدهد. کشاورزان و دامداران ساعتهای کار خود را با این شرایط تطبیق میدهند و بهطور معمول فعالیتهای سنگین را به ساعات خنکتر روز موکول میکنند. این شرایط اقلیمی باعث شده معماری سنتی خانهها نیز به گونهای باشد که در تابستان خنک و در زمستان گرم بماند.
بارشهای فراوان بهویژه در بهار، باعث سرسبزی دامنههای کوهستانی و مراتع غنی شده که برای دامداری سنتی در این منطقه بسیار مناسب است. این ویژگیهای اقلیمی در کنار هم، چرخهای طبیعی را ایجاد کرده که بر الگوی کشت، نوع محصولات کشاورزی و حتی آداب و رسوم مردم تأثیر گذاشته است.[۵]
جمعیتشناسی تخار
ولایت تخار با جمعیتی بالغ بر یک ۱/۰۹۳/۰۹۲ نفر در سال ۲۰۲۰، از تنوع قومی و زبانی چشمگیری برخوردار است. تاجیکها بهعنوان بزرگترین گروه قومی، بخش عمدهای از ساکنان این منطقه را تشکیل میدهند، در حالی که ازبکها، پشتونها، هزارهها و جوامع کوچنشین نیز در کنار آنان به زندگی مسالمتآمیز مشغولند.[۶]
فارسی دری با لهجههای محلی، زبان غالب در تعاملات روزمره است، هرچند گویشهای ازبکی و پشتو نیز در برخی مناطق رواج دارد. از نظر مذهبی، اکثریت مردم پیرو مکتب حنفی از مذهب اهل سنت هستند، در حالی که شمار قابل توجهی از شیعیان و اسماعیلیان نیز در کنار سایر شهروندان به فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی مشغولند. این همزیستی مسالمتآمیز قومی و مذهبی، بافت اجتماعی منحصر به فردی را در این منطقه مرزی شمال شرق افغانستان پدید آورده است.[۷]
در این ولایت اقوام پَشتون، ترک، تاجیک، هَزاره، ازبیک، گُجراتی، قزاق و بلوچ به صورت مسالمتآمیز زندگی میکنند، در صورت بروز اختلاف نیز تلاشهایی برای رفع اختلاف و ایجاد اتحاد صورت میگیرد.[۸] جمعیت تخار در حدود ۱۰۹۳۰۹۲ نفر اعلام شده است. زبان فارسی دری، پشتو، ازبیکی و ترکی، زبانهای رایج در ولایت تخار هستند. ساکنان تخار، مسلمان و غالباً سنیمذهب هستند.[۹]
زبان مردم تخار
ولایت تخار از تنوع زبانی چشمگیری برخوردار است که نشاندهندۀ غنای فرهنگی این منطقه است. فارسی دری بهعنوان زبان اصلی و مشترک میان تمام اقوام، نقش غالب را در ارتباطات روزمره ایفا میکند و زبان آموزش در مدارس و مکاتب است. این زبان با لهجههای محلی شیرینتر شده و در بازارهای شلوغ تالقان و دیگر شهرها بیشتر به گوش میرسد.
زبان پشتو بهعنوان دومین زبان رسمی کشور، بیشتر در میان جوامع پشتونتبار مناطق جنوبی تخار رواج دارد و در تعاملات محلی استفاده میشود. ازبکی، از زبانهای ترکی، در میان جوامع ازبکتبار شمال ولایت متداول بوده و در مناطق مرزی با تاجیکستان بیشتر شنیده میشود. همچنین گونههای محلی از زبان ترکی در برخی نواحی توسط گروههای کوچکتر قومی مورد استفاده قرار میگیرد.[۱۰]
ساختار اداری تخار
ولایت تخار با تقسیمات اداری منظم خود، از ۱۶ ولسوالی تشکیل شده که هر کدام ویژگیهای منحصر به فردی دارد. شهر تالقان بهعنوان مرکز این ولایت، هم از نظر اداری و هم از لحاظ اقتصادی-فرهنگی نقش محوری ایفا میکند. ولسوالیهای این ولایت عبارتند از:
-ورسج با طبیعت کوهستانی و مراتع سرسبز؛
- فرخار که به درههای حاصلخیز و باغات میوه مشهور است؛
- کلفگان با موقعیت مرزی و مناظر طبیعی چشمگیر؛
- خواجه غار که از مراکز مهم تاریخی و فرهنگی محسوب میشود؛
- خواجه بهاوالدین با پیشینۀ غنی در عرصههای علمی و دینی؛
- بهارک که به کشاورزی و باغداری معروف است؛
- هزار سمچ با چشماندازهای کوهستانی و زندگی عشایری؛
- دشت قلعه که از مناطق نسبتاً هموار و مناسب برای کشاورزی است؛
- ینگی قلعه به عنوان یکی از کانونهای تجاری و ارتباطی؛
- چاه آب با منابع آبی غنی و زمینهای کشاورزی حاصلخیز؛
- رستاق که از مناطق تاریخی و دارای آثار باستانی مهم است؛
- بنگی با رودخانه پرآب و زمینهای زراعی گسترده؛
- اشکمش که به معادن زغال سنگ و طبیعت بکر شهرت دارد؛
- چال با موقعیت جغرافیایی خاص و مناظر طبیعی متنوع؛
- نمک آب با منابع نمک و زمینهای شور معروف است؛
- درقد که بهصورت جزیرهای در رود پنج قرار گرفته و از جاذبههای طبیعی برخوردار است.[۱۱]
اقتصاد تخار
کشاروزی
ولایت تخار با برخورداری از منابع آبی فراوان و زمینهای حاصلخیز، یکی از قطبهای مهم کشاورزی در شمال شرق افغانستان محسوب میشود. زندگی اقتصادی اکثر ساکنان این منطقه بر سه پایه اصلی زراعت، باغداری و دامپروری استوار است. این ولایت با دارا بودن ۱۳۰ هزار هکتار زمین آبی و ۳۰۰ هزار هکتار زمین دیم، ظرفیت کشت دوباره در سال را دارد که نشان از غنای طبیعی این سرزمین دارد.
محصولات استراتژیک تخار شامل برنج مرغوب، گندم، جو و ذرت میشود که بخش عمدهای از نیاز غذایی منطقه را تأمین میکنند. اما آنچه تخار را بهویژه متمایز میسازد، باغات پهناور میوه آن است که با تنوع کمنظیری از محصولات باغی همراه است. سیبهای آبدار، آلوهای شیرین، گیلاسهای قرمز، گلابیهای جنگلی (ناک)، هلو، زردآلو و انگور مرغوب تنها بخشی از این ثروت طبیعی است که نهتنها نیاز داخلی را برطرف میکند، بلکه به ولایات همجوار نیز صادر میشود.[۱۲]
تحولات مثبت در دو دهه اخیر بهویژه با حمایت دفتر انکشافی آغا خان (AKDN)، موجب رشد چشمگیر بخش کشاورزی شده است. ایجاد ۲۴ مجموعه باغی در هفت ولسوالی، که هر یک ۵۰ جریب زمین را در بر میگیرد، نشانگر جهشی قابل توجه در صنعت باغداری مدرن است. کشاورزان تخاری با بهرهگیری از آب فراوان و شرایط اقلیمی مساعد، به آینده تولیدات خود امیدوارند.[۱۳]
دامداری
دامپروری نیز بهویژه در ولسوالیهای فرخار و ورسج که از منابع آبی غنی برخوردارند، رونق خاصی دارد. دامداران این مناطق نهتنها نیاز داخلی را تأمین میکنند، بلکه بخشی از دامهای خود را به کشورهای همسایه مانند پاکستان و تاجیکستان صادر میکنند.[۱۴]
تجارت و صنعت
در ولایت تخار تولیدات صنعتی وجود نداشته و اکثریت مردم به تولید صنايع دستى و کشاورزی اشتغال دارند.
صنایع محلی
ولایت تخار با پیشینهای غنی در صنایع دستی، گنجینهای از هنرهای سنتی را در خود جای داده که هم به عنوان منبع درآمد و هم به عنوان بخشی از هویت فرهنگی منطقه شناخته میشود. چموسدوزی از پوست حیوانات، پشمینهبافی و تولید البسه گرم از پشم و نیز مورهدوزی و خامکدوزی از جمله این هنرهااست. در ولسوالیهایی مانند دشت قلعه، بافت بالاپوش، جلیقه و کلاههای پشمی به روش سنتی رواج دارد، هرچند این صنایع با چالشهای بازاریابی مواجه شدهاند. زنان هنرمند تخاری بهویژه در بافت تار سند و جیلک (الچه) مهارت دارند که در سالهای اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفته است.[۱۵]
معادن
بر اساس بررسی وزارت معادن و پطرولیم افغانستان، تخار دارای ظواهر معدنی متعدد بوده که طلای پاشان در ساحة سَمتی، نورابه و حصار، انجیر و نمک در تاقچه و چال، کوارتز در فرخار، ازبست در دهنۀ سلطان و زغال سنگ در فرخار و بازارک از مهمترین معادن این ولایت به شمار میروند.[۱۶]
روش استخراج طلای سنتی در تخار که به «زرشویی» معروف است، تکنیکی قدیمی و بومی بوده که در این روش، کارگران محلی با ابزارهای ساده مانند بیل، کلنگ و تشتهای مخصوص، به شستشوی خاکهای طلادار میپردازند. این فرآیند بهطور معمول در حاشیه رودخانهها انجام میشود و نیاز به مهارت خاصی دارد که نسل به نسل منتقل شده است.[۱۷]
زیرساخت و امکانات رفاهی
ولایت تخار از نظر زیرساختهای ارتباطی و حملونقل دارای موقعیت راهبردی است. دو مسیر مهم ارتباطی، جاده قندوز-بغلان و جاده قندوز-فیضآباد، از این منطقه عبور میکند که نقش حیاتی در اتصال تخار به سایر ولایات شمالی و مرکزی افغانستان دارد. از نظر حملونقل هوایی، این ولایت دارای سه فرودگاه محلی در شهرهای تالقان (مرکز ولایت)، ینگیقلعه و خواجهغار است که بهطور عمده برای پروازهای داخلی و ترابری مورد استفاده قرار میگیرند.
این زیرساختهای حملونقل اگرچه نیاز به توسعه و بهسازی بیشتری دارند، اما در شرایط فعلی بستر لازم برای جابجایی مسافران و کالاهای تجاری را فراهم میسازند. به نظر کارشاسان بهبود این شبکههای ارتباطی میتواند نقش مهمی در توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه ایفا کند.[۱۸]
فرهنگ، هنر و جامعه
ادبیات
در حوزهٔ ادبیات، تخار در قلمرو بلخ باستان قرار دارد. بخشی از شاعران و ادیبان قلمرو بلخ مربوط به جغرافیای تخار بوده و نام آنها در منابع تاریخی بهعنوان افتخارات ادبی بلخ باستان به ثبت رسیده است.[۱۹] بستر ادبی- فرهنگی دریاچه یکی از مراکز فرهنگی است که در حوزۀ ادبیات در تخار فعالیت داشته و برگزاری برنامههای ادبی و انتشار کتابهای شعر و داستان از جمله دستاوردهای این نهاد به شمار میرود.[۲۰]
موسیقی
ولایت تخار دارای سنت موسیقایی ریشهداری است که بخشی جداییناپذیر از زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم این منطقه محسوب میشود. سازهای محلی مانند دنبوره، غیچک، طبله و رباب در مراسم و جشنهای عمومی مورد استفاده قرار میگیرند و هنرمندان محلی با اجرای این موسیقیها، به غنای فرهنگی منطقه میافزایند. در سالهای اخیر، بازگشت مهاجران از کشورهای خارجی موجب تأثیرپذیری سلیقههای موسیقایی در مرکز ولایت شده است. این امر باعث شده تا موسیقی مدرن در کنار موسیقی سنتی جایگاه خود را پیدا کند. با این حال، موسیقی محلی همچنان در مناسبتهای اجتماعی و خانوادگی حضوری پررنگ دارد و به عنوان بخشی از هویت فرهنگی منطقه حفظ شده است. این تعامل بین موسیقی سنتی و مدرن، نشاندهنده پویایی فرهنگی تخار در مواجهه با تحولات اجتماعی است.[۲۱]
رسانه
در حالحاضر، بیش از ۲۰ رسانه صوتی، تصویری و چاپی در چارچوب دولتی و غیردولتی در این منطقه فعال است. سابقه رسانهای تخار به دهه ۱۳۵۰ش و انتشار هفتهنامۀ تخارستان توسط ریاست اطلاعات و فرهنگ بازمیگردد، در حالی که تلویزیون ملی در ولایت در ۱۳۷۵ش فعالیت خود را آغاز کرد.
در دوران حاکمیت جمهوری اسلامی افغانستان، رسانهها گسترش قابل توجه داشت که از جمله میتوان به تأسیس تلویزیونهای مهر و برلیک و همچنین رادیوهای متعددی مانند همصدا، آیخانم، تخارستان و ریحان اشاره کرد. در بخش رسانههای چاپی، روزنامۀ جوان، هفتهنامههای آوای کوکچه، نجوا، ارشاد نور و تخارستان به فعالیت خود ادامه میدهند. با این حال، برخی نشریات مانند طلوع آفتاب جدید، هدف و کوکچه به دلیل مشکلات مالی با رکود مواجه شدهاند. این تحولات رسانهای نه تنها نقش مهمی در آگاهیبخشی به شهروندان داشته، بلکه به توسعه فرهنگی و اجتماعی منطقه نیز کمک شایانی کرده است.[۲۲]
ورزش و بازیهای محلی
در گذشته ورزشهای سنتی مانند پهلوانی، سنگاندازی و غُرسی (کشتی محلی) جایگاه ویژهای در زندگی مردم داشت، اما امروزه ورزشهای مدرنی همچون تکواندو، کاراته، جودو، کانگفو، والیبال و فوتبال نیز در میان جوانان محبوبیت یافته است. بیش از ۲۲ فدراسیون ورزشی در این ولایت فعال هستند که نشاندهندۀ تنوع و پویایی ورزشی منطقه است. ورزشکاران تخاری در سالهای اخیر با کسب مدالهای طلا، نقره و برنز در مسابقات داخلی و بینالمللی، نام این ولایت را پرآوازه کردهاند. مدارس نیز با گنجاندن ورزش در برنامههای درسی، نقش مهمی در ترویج فرهنگ ورزشی میان نوجوانان ایفا میکنند. با این حال، نبود سالنهای ورزشی استاندارد و امکانات کافی همچنان بهعنوان چالشی اساسی بر سر راه پیشرفت ورزشکاران محلی باقی مانده است.[۲۳]
غذاهای محلی
قابلیپلو، شیر برنج، منتو، شورچای، چارمغز چای و کچری قروت از جملهٔ غذاهای محلی افغانستان بوده که در ولایت تخار نیز رایج هستند.[۲۴]
پوشاک
چَپَن از لباسهای محلی ولایت تخار است. صنعت چپندوزی در تخار سابقۀ طولانی دارد و خانوادههای زیادی مشغول دوخت این لباس محلی هستند.[۲۵]
نوروز
مردم تخار جشن نوروز را با آمادگی ویژه در دو مراسم جهندهبالا برگزار میکنند. یکی از این مراسمها به نام جهندهبالای تالقانجان و دیگری بهنام جهنده بالای خواجه چنگال یاد میشود. مردم این ولایت دَه روز پیش از روز عید، برای تجلیل از نوروز آمادگی میگیرند. این آمادگیها شامل پاککاری شهر، تهیۀ میوۀ هفتسین و رنگ کردن درختان و خانهها است. مردم در اولین روز از نوروز به دامنههای تپهها رفته و این روز را با دوستان و خانوادههای خود جشن میگیرند.[۲۶]
عید فطر
عید فطر از جشنهایی است که در سراسر افغانستان رایج بوده و مردم تخار نیز این عید را جشن میگیرند. رسم است که مردم در ۲۶ و ۲۷ ماه رمضان به استقبال عید فطر رفته و خانهتکانی و پاککاری میکنند. در این روزها برای اعضای خانواده لباسهای نو خریداری کرده و برای پختن غذای عیدانه مواد لازم را تهیه میکنند. روز ۲۹ رمضان را عرفه نامیدهاند و شام آن روز را عید مردگان مینامند. در روز عید، همۀ مردم، زن و مرد برای خواندن نماز عید به مسجد رفته و بعد از ادای نماز عید، عید را یکدیگر تبریک میگویند.[۲۷]
آموزش و پژوهش
مکاتب
در ولایت تخار ۲۶۳ باب مکتب ابتداییه، ۱۴۲ باب مکتب متوسطه و ۲۴۴ باب لیسه وجود داشته و ۳۹۴۷۷۲ دانشآموز که ۵۷ درصد آن را پسران و ۴۳ درصد را دختران تشکیل میدهند، به آموزش میپردازند.[۲۸]
دانشگاه تخار
دانشگاه تخار در سال ۱۳۷۰ش تأسیس شد. این دانشگاه دارای هفت دانشکده، ۲۹ رشتهٔ علمی، یک مجلهٔ علمی- پژوهشی و کتابخانه است.[۲۹]
دانشگاههای خصوصی
مؤسسهٔ تحصیلات عالی خانۀ دانش، تحصیلات عالی پیمان و تحصیلات عالی راه سعادت از دانشگاههای خصوصی فعال در ولایت تخار هستند.[۳۰]
مدارس دینی
چهار باب دارالعلوم، دوازده باب مدرسهٔ دینی و چهار باب دارالحفاظ در بخش تعلیمات اسلامی ولایت تخار فعالیت دارند.[۳۱]
تقسیمات کشوری
شهر تالقان از سال ۱۳۴۱ش، مركز ولایت تخار است. نام این شهر از دیرباز در متون تاریخی و جغرافیایی بهصورتهای طالقان، طایقان، طایكان، طاركان و تالقان آمده است. در اكثر منابع از دو طالقان بهنامهای طالقان تخارستان و طالقان جوزجان یاد شده است. تخار دارای شانزده ولسوالی (شهرستان) است که ولسوالیهای اِشکمِش، بَنگی، بهارک، تالقان، چال، چاهآب، خواجه بهاءالدین، خواجه غار، دَرقَد، دشتِ قلعه، روستاق، فَرخار، کَلأفغان، نمکآب، وَرسَج، هزارسَموچ و یَنگیقلعه را شامل میشود.[۳۲]
گردشگری
تخار داراى مناطق تاريخى زیاد بوده که مىتوان از آيخانم، زيارت خواجه بهاءالدين، زیارت خواجه خضر، زیارت حضرت واقف، زیارت خواجه چنگال، پير فرخار و قلعۀ ذوبين نام برد.[۳۳]
مکانهای تاریخی و زیارتی
ولایت تخار از نظر آثار تاریخی و فرهنگی دارای میراث ارزشمندی است که نشاندهنده غنای تمدنی این منطقه است. برای مثال در مرکز ولایت (تالقان)، مسجد جامع با معماری اصیل اسلامی و چهار کاروانسرای تاریخی به چشم میخورد که یادگار دوران رونق تجاری این ناحیه است. ولسوالی رستاق میزبان قلعه تاریخی سرغار و زیارتگاه مجاور آن بوده که از جمله نقاط مهم تاریخی و مذهبی منطقه محسوب میشود.
در ولسوالی فرخار، مجموعهای از مزارهای معتبر شامل پیر فرخار، شاه نعمتالله ولی و خواجه ابدال ولی قرار دارد که مورد احترام اهالی است. ولسوالی ورسج نیز دارای مجموعهای از مزارهای تاریخی شامل شیخ نظامالدین، شیخ نجمالدین، سیدغدیرالدین، سعد وقاص، مولانا رحیمالله و شیخ خلیلالله بوده که نشاندهندۀ پیشینه غنی فرهنگی و مذهبی این ناحیه است. این آثار تاریخی نهتنها از نظر معماری و هنری حائز اهمیت هستند، بلکه بهعنوان بخشی از هویت فرهنگی و مذهبی مردم منطقه نیز محسوب میشوند و در زندگی اجتماعی و فرهنگی اهالی جایگاه ویژهای دارد.[۳۴]
مکانهای باستانشناختی
شهر باستانی آیخانم
آیخانم نام شهری باستانی- یونانی در ولایت تخار در شمال افغانستان است که ۲۲۰۰ سال قدمت دارد. این شهر در زمان ظاهرشاه کشف و آثار باستانی آن استخراج شد. امروزه، ویرانهای از آن شهر باستانی باقی مانده است. آیخانم کلمهای ترکی بهمعنای ماهبانو است.[۳۵] در داستانها و افسانههای محلی، به دختری بسیار زیبا اشاره شده است که از شدت زیبایی، وی را «ماهبانو» میگفتند. او خواستگاران زیادی داشت و سرانجام یکی از آنها وی را دزدیده و به شهری دیگر برد. شاهزاده، قلعهای برای آیخانم ساخت و او را در آنجا پنهان کرد. آن قلعه، کمکم به نام «آیخانم» یا «ماهبانو» معروف شد.[۳۶] برخی، نام این شهر را برگرفته از نام «سِلین» / لونا» (Selene / Luna) از الهههای اساطیری مهتاب یونان و روم میدانند. برخی دیگر نیز آن را به آناهیتا، الهۀ باستانی عشق و زایش و مهتاب ایران باستان نسبت میدهند.[۳۷] از این شهر در آثار جغرافینگاران یونانی چون استرابو و بطلیموس، با نامهای «اسکندریۀ آمودریا» یا «اسکندریۀ اوکسیانا» یاد شده است.[۳۸]
تاریخچه
آیخانم یک شهر یونانی باختری است که برخی، معتقدند سنگبنای آن توسط اسکندر مقدونی کار گذاشته شده و آن سنگبنا اکنون در موزۀ کابل نگهداری میشود و قدمت آن به حدود ۳۰۰ سال قبل از میلاد میرسد.[۳۹] عدهای دیگر بر این باورند آیخانم توسط آنتیوخوس یکم پادشاه امپراتوری سلوکی، حدود 280 سال قبل از میلاد بنا شده است.[۴۰] از کتیبهای که از مقبرۀ کنیاس در داخل شهر آیخانم بهدست آمده، معلوم میشود بانی شهر او بوده است؛ زیرا در دورۀ هلنیستی رسم بر این بوده که تنها بانی شهر را در داخل محوطۀ شهر بهخاک میسپردند. با توجه به کتیبۀ بهدست آمده قدمت شهر به سالهای ۳۲۵ تا ۳۰۰ سال قبل از میلاد بر میگردد.[۴۱]
موقعیت جغرافیایی
این شهر بهصورت یک تپۀ هموار باستانی بر بالای یک بلندی، در تقاطع رودهای آمودریا و کوکچه[۴۲] در شمالشرق افغانستان در ولسوالی خواجهغار ولایت تخار واقع شده که از شمال به رود کوکچه و از طرف غرب به آمودریا و از طرف شرق به قریۀ آیخانم محدود میشود.[۴۳]
کشف
شهر آیخانم تا قرنهای متمادی ناپدید بود. باستانشناسان اروپایی مدتها در جستجوی شهری از دورۀ اسکندر در سواحل رود آمو بودند.[۴۴] در سال 1961م هنگامیکه محمدظاهر شاه برای شکار در ولایت تخار به سر میبرد، مردم محلی یک اثر سنگی کندهكاری شده را به شاه نشان دادند. وی این اثر را در اختیار تیم باستانشناسی فرانسه در کابل قرار داد.[۴۵] کاوشهای باستانشناسان فرانسوی در این منطقه نشان داد که آیخانم یکی از شهرهای مهم یونانی- باختری بوده است.[۴۶]
معماری
شهر آیخانم بهصورت مثلثیشکل ساخته شده که دو ضلع آن با آب احاطه شده و ضلع سوم محل استقرار برج و باروی شهر است.[۴۷] شهر دارای ۱۸۰۰ متر طول و ۱۶۰۰ متر عرض است.[۴۸] معماری آن نیز ترکیبی از هنر یونانی، ایرانی و هندی است. قصر در مرکز شهر بوده و بناهای دیگری مثل معبد، دیوان حکومتی، آمفیتئاتر، مدرسه، ورزشگاه و دژ نگهبانی با برجها و ستونهای بلندِ آذینشده به سبک یونانی در آن وجود داشته است.[۴۹]
آثار کشفشده
تیم باستانشناسان افغان – فرانسه از سال ١٩٦٥ تا ١٩٧٨م، پانزده دوره در آیخانم حفریاتی انجام دادند و آثار کشف شده را به موزۀ ملی افغانستان در کابل انتقال داده و در اطاقی بهنام آیخانم به نمایش گذاشتند.[۵۰] برخی از این آثار عبارتند از: مجسمهها، کتیبهها، کوزهها، بشقاب، کاسه، جعبههای سرپوشدار، ظروف قیمتی و دو لوحه ساعتنمای آفتابی.[۵۱] در داخل محوطۀ شهر، دو مقبرۀ نزدیک دروازۀ ورودی قصر بود که یک کتیبۀ سنگی وجود داشت که روی آن به رسمالخط و زبان یونانی پنج اندرز بدین مضمون حکاکی شده بود: «در کودکی ادب نگه دار، در جوانی خود را نگه دار، در میانسالی دادگر و رستگار باش، در سالمندی دیگران را پند سودمند ده و در وقت مرگ بیترس و بیاندوه باش.»[۵۲]
- آثار کشفشدۀ آیخانم را از لحاظ سبک و اسلوب هنری به سه دسته میتوان تقسیم کرد:
- آثاری که فقط عناصر و سبک یونانی دارند مثل مجسمۀ هرمس، بهشکل مرد مسن ریشدار؛
- آثاری که منشأ و اصالت یونانی دارند اما شبیه آثار هنری معاصرین زمان خود در غرب افغانستان (مصر و سوریه) هستند.
- آثاری که در آنها عناصر هنر یونانی با هنرهای محلی افغانستان ترکیب شده است.[۵۳]
سرانجام
شهر آیخانم ۲۰ سال پایتخت امپراطوری یونانی باختری بود و زمان فرمانروایی «اکراتیدس» پهنای قلمرو حکومت آن تا شمال هند را در برمیگرفت، اما سرانجام با حملات مداوم اقوام ساکایی، این شهر در حدود سال ۱۴۵ قبل از میلاد سقوط کرده و با خاک یکسان شد.[۵۴] با شروع جنگهای داخلی دهۀ هفتاد در افغانستان، بهخاطر دسترسی فرماندهان نظامی منطقه به منطقۀ حفریات آیخانم، کاوشهای غیرقانونی صورت گرفت و آثار بهدست آمده به قاچاقچیان آثار عتیقه فروخته شد و این شهر باستانی به ویرانۀ متروکی مبدل شد.[۵۵] امروزه از آن همه شکوه و عظمت تنها یک میدان مملو از گودال و حفرههای وحشتناک در وسط شهر باقی مانده است.[۵۶]
پانویس
- ↑ «ولایت تخار»، وبسایت گردشگری افغانستان.
- ↑ دولت آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1371ش، ص۲۹-۳۸.
- ↑ دولت آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1371ش، ص ۴۸-۵۲.
- ↑ دائرة المعارف آریانا، ذیل اشکمش، طالبان و درقد، ۱۳۴۸ش.
- ↑ «ولایت تخار»، وبسایت کابلستان.
- ↑ «برآورد نفوس کشور: ١٣٩٩»، وبسایت اداره ملی احصائیه و معلومات افغانستان.
- ↑ دولت آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1371ش، ص ۴۸-۵۲.
- ↑ جرگه هماهنگی اقوام در ولایت تخار برگزار شد، وبسایت وزارت امور سرحدات، اقوام و قبایل
- ↑ سالنامۀ احصائیوی ۱۳۹۹ش، ص۱۰.
- ↑ دولت آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1371ش، ص۵۷.
- ↑ «ولایت تخار»، وبسایت کابلستان.
- ↑ دولت آبادی، شناسنامۀ افغانستان، 1371ش، ص ۴۸-۵۲.
- ↑ «ولایت تخار»، وبسایت کابلستان.
- ↑ «ولایت تخار»، وبسایت کابلستان.
- ↑ «ولایت تخار»، وبسایت کابلستان.
- ↑ «ظواهر معدنی ولایت تخار»، وبسایت وزارت معادن و پیرولیم افغانستان.
- ↑ «ولایت تخار را بیشتر بشناسیم + فیلم»، وبسایت باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ دولتآبادی، شناسنامۀ افغانستان، ۱۳۷۳ش، ص۳۹.
- ↑ خلیق، تاریخ ادبیات بلخ، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.
- ↑ «چاپ دو مجموعه شعری و یک مجموعه داستان در تخار»، روزنامۀ ۸ صبح.
- ↑ [۱]«ولایت تخار»، وبسایت کابلستان.
- ↑ [۲]«ولایت تخار»، وبسایت کابلستان.
- ↑ [۳]«ولایت تخار»، وبسایت کابلستان.
- ↑ محمدی، «انواع غذاهای افغانی»، وبسایت سیستم معلوماتی افغانستان.
- ↑ «کمرنگ شدن بازار صنعت قدیمی چپن در تخار»، خبرگزاری صدای افغان.
- ↑ «فقر و محدودیت: امسال دسترخوان هفت سین تخاریان پهن نشد»، روزنامه ۸ صبح.
- ↑ عابدوف، آداب، آیینها و باورهای مردم افغانستان، ۱۳۹۳ش، ص۱۴۶.
- ↑ «گزارش کاری ۱۳۹۷ش ریاست معارف تخار برای مسؤولین حکومت»، خبرگزاری عقاب.
- ↑ «کتلاک پوهنتونها و موئسسات تحصیلات عالی دولتی، وبسایت وزرات تحصیلات عالی افغانستان».
- ↑ «پوهنتونها و موسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وبسایت ریاست تضمین کیفیت و اعتباردهی.
- ↑ «گزارش کاری ۱۳۹۷ش ریاست معارف تخار برای مسؤولین حکومت»، خبرگزاری عقاب.
- ↑ «ولایت تخار»، وبسایت سیستم معلوماتی و گردشگری افغانستان.
- ↑ «ولایت تخار، نفوس و ولسوالیهای آن»، خبرگزاری شاهد.
- ↑ نادرخان، راهنمای قطغن و بدخشان، 1367ش، ص71، 81 ـ82، 84 و 107.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.
- ↑ نظری، «شهر آیخانم یا ماهبانو»، وبسایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.
- ↑ دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین؛ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.
- ↑ مهدیزاده کابلی، «آیخانم»، وبسایت دایرةالمعارف آریانا.
- ↑ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.
- ↑ پژواک، «آیخانم؛ شهر یونانی در شمالشرق افغانستان»، وبسایت اطلاعات روز.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.
- ↑ نظری، «شهر آیخانم یا ماهبانو»، وبسایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۱.
- ↑ نظری، «شهر آیخانم یا ماهبانو»، وبسایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.
- ↑ لی، عجایب تاریخی افغانستان، ۱۳۹۲ش، ص۸۳.
- ↑ دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین؛ «آیخانم تخار شهری یونانی با قدمت ۲۲۰۰ ساله در افغانستان»، خبرگزاری میزان.
- ↑ «شهر افسانهای و باستانی «آیخانم» در ولایت تخار افغانستان»، وبسایت آی فیلم ۲.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.
- ↑ دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین.
- ↑ سیاووش، «غارتگران آثار تاریخی آیخانم مقربان «قهرمان ملی»، وبسایت حزب همبستگی افغانستان.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.
- ↑ امینی و یوسفزی، «آیخانم، یک شهر یونانی در شمال افغانستان، از حفریات تا دستبرد و تخریب کامل»، وبسایت کابلنات.
- ↑ امینی و یوسفزی، «آیخانم، یک شهر یونانی در شمال افغانستان، از حفریات تا دستبرد و تخریب کامل»، وبسایت کابلنات.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۴.
- ↑ نوید، «شهر باستانی آیخانم»، وبسایت افغان جرمن.
- ↑ دوستار، «آیخانم، ماه بانوی خاور»، وبسایت خبر آنلاین.
منابع
- «آیخانم تخار»، خبرگزاری میزان، تاریخ بارگذاری: ۱۹ فروردین ۱۳۹۵ش.
- «آشنایی با تاریخچۀ موسیقی افغانستان»، وبسایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۱ش.
- «برآورد نفوس کشور: ١٣٩٩»، وبسایت اداره ملی احصائیه و معلومات افغانستان، تاریخ درج مطلب: ٢٨ می ٢٠٢٠م.
- «توزیع ۱۸۰ ذخیرهگاه محصولات زراعتی در ولایت تخار»، وبسایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری، تاریخ بارگذاری: ۱۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «پوهنتونها و موسسات تحصیلات عالی خصوصی»، وبسایت ریاست تضمین کیفیت و اعتباردهی، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۴۰۱ش.
- «چاپ دو مجموعه شعری و یک مجموعه داستان در تخار»، روزنامه ۸ صبح، تاریخ بارگذاری: ۲۷ حوت ۱۳۸۹ش.
- خلیق، صالح محمد، تاریخ ادبیات بلخ، انجمن نویسندگان بلخ، ۱۳۸۷ش.
- دائرة المعارف آریانا،کابل، انجمن دائرة المعارف افغانستان، 1328ـ 1348ش.
- «رسانهها در تخار: حکومت به مشکلات خبرنگاران رسیدگی کند»، آریانا نیوز، تاریخ بازدید: ۱۸ جدی ۱۴۰۱ش.
- سالنامه احصائیوی ۱۳۹۹ش، شماره ۴۴، تاریخ بارگذاری: ۱۴۰۰ش.
- «ظواهر معدنی ولایت تخار»، وبسایت وزارت معادن و پیرولیم افغانستان، تاریخ بازدید: ۱۸ آبان ۱۴۰۱ش.
- عابدوف، داداجان، «آداب، آیینها و باورهای مردم افغانستان»، ترجمه بهرام امیر احمدیان، کابل، انستیتوت مطالعات اتراتژیک افغانستان، ۱۳۹۳ش.
- «فقر و محدودیت: امسال دسترخوان هفت سین تخاریان پهن نشد»، روزنامۀ ۸ صبح، تاریخ بارگذاری: ۱ حمل ۱۴۰۱ش.
- «کتلاک پوهنتونها و موئسسات تحصیلات عالی دولتی»، وبسایت وزرات تحصیلات عالی افغانستان، ۱۳۹۹ش.
- «کمرنگ شدن بازار صنعت قدیمی چپن در تخار»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ بارگذاری: ۱ قوس ۱۴۰۱ش.
- «گزارش کاری ۱۳۹۷ش ریاست معارف تخار برای مسؤولین حکومت»، خبرگزاری عقاب، تاریخ بارگذاری: ۱۶ دلو ۱۳۹۷ش.
- محمدی، احمد، «انواع غذاهای افغانی»، وبسایت سیستم معلوماتی افغانستان، تاریخ بارگذاری: ۳۰ قوس ۱۳۹۶ش.
- نادرخان،محمد، راهنمای قطغن و بدخشان، تهذیب برهان الدین کوشکک، تهران، ستوده، 1367ش.
- «نگاهی به بازیهای سنتی مردم افغانستان در نوروز»، شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: ۷ فروردین ۱۴۰۱ش.
- «ولایت تخار را بیشتر بشناسیم + فیلم»، وبسایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آذر ۱۴۰۰ش.
- «ولایت تخار»، وبسایت سیستم معلوماتی و گردشگری افغانستان، تاریخ بارگذاری: ۳ جوزای ۱۳۹۷ش.
- «ولایت تخار»، وبسایت کابلستان، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- «ولایت تخار»، وبسایت گردشگری افغانستان، تاریخ بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۱ش.
- «ولایت تخار، نفوس و ولسوالیهای آن»، خبرگزاری شاهد، تاریخ بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۱ش.