پیش‌نویس:حریم خصوصی در شهرسازی

محرمیت در شهرسازی؛ طراحی فضاهای شهری با حفظ حریم خصوصی.

محرمیت یکی از اصول اساسی در معماری و شهرسازی است که بر تنظیم ارتباطات میان فضاهای عمومی و خصوصی تأکید دارد. محرمیت در معماري شهرسازی، با جدا کردن فضاهاي درونی از بیرونی ایجاد می‌شود و فضا از جهت کالبد و معنا دارای مرز و حریم می‌شود. محرمیت علاوه بر حفظ حریم خصوصی، بر کیفیت زندگی، آرامش روانی و تعاملات اجتماعی سالم نیز تأثیر مثبت می‌گذارد. گسترۀ محرمیت با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی و حتی اقلیمی، محدودۀ فضاهای شهری، محله‌های مسکونی، مساجد، مدارس و بازارها را در بر می‌گیرد.

مفهوم‌شناسی

محرمیت در شهرسازی؛ به‌معنای شکل دادن به فضای شهری به‌گونه‌ای که از جهت کالبد و معنا دارای حریم باشد. در حوزة کالبد بیشتر متمرکز بر اصولی است که به فضا امنیت می‌بخشد و در حیطة معنایی، فضا دارای ویژگی‌هایی می‌شود که حرمت و ارزش را در معماري به ارمغان می‌آورد، به‌گونه‌اي که فرد در آن احساس آرامش می‌کند.

تاریخچه

در گذشته، معماری با تفکیک قلمرو خصوصی از حوزۀ عمومی به‌عنوان یک مانع فیزیکی عمل می‌کرد. در دوران باستان، برای ایجاد حریم بصری در اطراف کاخ‌ها و املاک بزرگ دیوارهای بلند، خندق‌ها و پیچ‌وخم‌های پیچیده طراحی می‌کردند. همچنین وجود بن‌بست‎‌ها و دیوارهای بلند اطراف کاخ‌های تخت جمشید، شوش، کوشک‌های روزگار ساسانیان و کهن‌دژ‌ها، شارستان‌ها و ربض‌ها، از ارکان شکل‌گیری شهرها بودند؛ اما ساختار شهرسازی با ورود مدرنیته به ایران و به تقلید از شهرسازی غرب و افزایش شهرنشینی دگرگون شد.

قواعد و ضوابط شهرسازي اسلامی

رویکرد شهرسازی اسلامی در ساخت‌وساز بناهای مسکونی، برمبناي دو اصل محرميت و حرمت ارتفاع استوار است. اصل محرمیت در فضاهای آموزشی، اداری، تجاری، رفاهی و بوستان‌های شهری نمود دارد که برجسته‌ترین جلوة آن، تفکیک دقیق عرصه‌های عمومی و خصوصی در کالبد فضا است. در راستای ارتقای سطح آن در معماری، از سلسله‌مراتب فضایی همراه با کاهش مرحله‌ای ارتفاع و ابعاد فضاها استفاده می‌شد.

نقش محرمیت در ارتقای کیفیت زیست شهری

معماری هم تعیین‌کنندة ساختار فیزیکی فضاها و هم اثرگذار بر جنبه‌های روانی و اجتماعی زندگی انسان‌ها است. محرمیت فضایی در سازمان‌دهی شهری، کنترل تعاملات اجتماعی بین مردان و زنان و به حداقل رساندن روابط خارج از پیوندهای خویشاوندی نقش مؤثری دارد که با حایل‌های کالبدی و سلسله‌مراتب فضایی ایجاد می‌شود.

رابطة محرمیت با حریم و ابعاد آن

محرمیت حق فردی و مفهومی ذهنی است که افراد بر اساس درک خود از محرمیت و تنظیم روابط اجتماعی‌شان تعیین می‌کنند تا از اشراف و دیده و شنیده شدن ناخواسته جلوگیری کنند. بنابراین، حریم هم بُعد فیزیکی و هم بُعد معنوی دارد و بازتاب‌دهندة نیازهای درونی انسان به محرمیت است. ابعاد حریم در معماری؛ دیداری، شنیداری، بویایی، حرکتی و روانی است که به‌منظور کنترل حضور بیگانگان به‌کار گرفته می‌شود.

محدودة حریم در شهرسازی

هر فضا در طراحی دارای حریمی است. ارزش و جایگاه مفهوم حریم در شهرسازی، با جداسازی عرصة خصوصی از عمومی حاصل می‌شود. در بررسی شهرها سه قلمرو و در برخی چهار قلمرو؛ خصوصی، عمومی، نیمه‌خصوصی و نیمه‌عمومی تعیین شده است. گسترة مرزبندی حریم، خصوصی‌ترین فضاهای مسکونی تا عمومی‌ترین فضاهای شهری را در بر می‌گیرد و باعث توسعة فرایند شهر از درون به برون، اصل سلسله‌مراتب فضایی و رعایت عرصه‌ها می‌شود.

ایجاد محرمیت در عناصر شکل‌دهندۀ ساختار شهری

فضاهاي شهري و محله‌اي به هم مرتبط هستند و این ارتباطات، عناصر شهر را با هدف وحدت‌بخشی عملکردها، رونق‌بخشی فعالیت‌ها و اصلاح رفتارها تنظیم می‌کند. محلات مسکونی از اجزا اصلی ساختار شهری هستند که در درون خود مجموعه‌ای از فضاها را با کاربری و حریم‌های مشخص دارند:

فضاهای مسکونی و محله‌ای

برای کاهش دید مستقیم، دارای ورودی‌های غیرمستقیم با کوچه‌های باریک و پیچ‌دار یا ورودی‌های محصور هستند.

فضاهای مذهبی و فرهنگی

با حریم بصری مناسب و طراحی سلسله‌مراتب تفکیک فضاهای زنانه و مردانه و ایجاد فضاهای مکث هستند.

بازارها و فضاهای تجاری سنتی

دارای ورودی‌های کنترل‌شده به بازارها و حجره‌هایی با دید محدود به فضای بیرون در راسته‌های باریک و محصور هستند.

فضاهای عمومی شهری

با طراحی پوشش‌های بصری در پارک‌ها، میادین و پیاده‌روها ایجاد می‌شود.

اصول شکل‌دهندۀ محرمیت

عوامل محرمیت‌ساز عبارتند از؛ اصل سلسل‌مراتب و اصل درون‌گرایی است.

اصل سلسله‌مراتب

يكی از ويژگی‌های مهم كيفی كالبد شهر، توجه به اصل سلسله‌مراتب است كه دارای ابعاد مختلفی چون فـضايی، عملكـردی، دسترسی، اداری و اجتماعی است که با مفهوم حريم و عرصه‌ها ارتباط تنگاتنگی دارد و در جهت تعيين صحيح قلمروها و تأمين حريم‌ها در فضاهای شهری عمل می‌کند که مهم‌ترین ثمرة آن محرمیت است با طراحی صحیح فضاها، از اختلال در کاربری دیگر فضاها جلوگیری می‌شود؛ اما بي‌توجهي به آن، نظام صحيح و منطقي ساحت شهری را با تداخل و بی‌نظمی مواجه می‌سازد.

اصل درون‌گرایی

یکی از مهمترین معیارها در شهرسازي اسلامی، اصل درون‌گرایی است که با تقسیم‌بندی عرصه‌های‌ اندرونی و بیرونی، تفکیک فعالیت‌های تجاري و خانوادگی و ایجاد قلمروهاي زنانه و مردانه است تا قوانین مربوط به هم‌جواری‌ها تأمین شود.

آثار فضاهای محرمانه‌محور در ارتقاء کیفیت زیست شهری

تقویت هویت فرهنگی

محرمیت به‌عنوان بخشی از فرهنگ ایرانی، هم تعالی‌بخش زندگی فردی و اجتماعی است و هم تقویت‌کنندة هویت فرهنگی و اجتماعی و حافظ هویت شهری است.

تقویت بنیان خانواده

ایجاد فضایی امن و خصوصی، تقویت‌کنندة بنیان خانواده و جامعه است.

تقویت حس تعلق

در ساختار سلسله‌مراتب فضاهای شهری و محله‌ای حس تعلق نسبت به شهر و محل سکونت افزایش می‌یابد؛

افزایش تعاملات اجتماعی

با طراحی مناسب و تغییر در سبک زندگی، کُنش‌ورزی اجتماعی در محیط‌های شهری افزایش و تقویت می‌شود.

افزایش احساس امنیت

احساس امنیت با فضا و ساخت‌وساز ارتباط مستقیمی دارد.در ساختار فضایی با ایجاد مرزها و سلسله مراتبی از عرصه‌های خصوصی تا عمومی امنیت بصری را افزایش می‌دهند. شبکة معابر هم با کاهش فرصت‌های جرم و جنایت ایمنی ایجاد می‌کنند.

تفاوت مفهوم محرمیت در شهرسازی اسلامی و غربی

بحث محرميت و حريم خصوصی در اکثر فرهنگ‌ها با درجات متفاوتی وجود دارد. مطابق با معیارهای بینشی و مبتنی بر ایدئولوژی حاکم بر فرهنگ غرب، بیشتر در مورد حريم خصوصی آمده است. ضوابطی هم که در کشورهاي غربي در بحث حفظ محرميت مطرح می‌شود، بيشتر به همجواری‌ها مي‌پردازد و به محرميت فضاهاي بين خانه‌های مجاور و آپارتمان‌هاي مسکونی کم‌تر توجه دارد؛ اما در شهرسازی اسلامی به‌خاطر اهمیت زندگی خانوادگی که به‌واسطۀ مفاهیم قرآنی برجسته و تأکید شده ‌ از کلان‌ترین فضاهای شهری تا ریزترین فضاهای معماری را تحت‌تأثیر خویش قرار داده است.

ابعاد آسیب فقدان محرمیت بر زیست مؤمنانۀ زنان

یکی از اصول مهم در خلق فضای معماری مسئلۀ محرمیت است؛ اما با ایجاد تغییراتی بنیادین در بُعد مسکن، این زیست‌مؤمنانه دچار مشکلاتی شد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

ایجاد مانع در درونی‌شدن حکم حجاب

در سبک آپارتمان‌نشینی و به‌خاطر اشراف یا مشاع‌بودن خانه‌های مجاور، خاصیت حریم‌های بصری و صوتی از دست رفت و در درازمدت به نارضایتی از مسألۀ حجاب کشیده شد.

تحول در سبک حضور اجتماعی و مطالبات فمینیستی

با ایجاد و گسترش ساختمان‌هایی مثل مدارس و سینماها، سبک جدیدی از حضور اجتماعی زنان در جامعه آغاز شد و با توسعۀ ادارات و احداث مدارس جدید و ورود همه‌جانبۀ آنها در این عرصه‌ها، منجر به مطالبات آنها در جنبش‌های برابر جنسیتی شد.

تقویت روحیۀ مصرف‌گرایی

با توسعۀ شهری و احداث پاساژها و مراکز خرید مدرن و حضور زنان در این مراکز که مهم‌ترین جامعۀ هدف در سیاست کالاهای مصرفی وارداتی بودند، روحیۀ مصرف‌گرایی آنها تقویت شد.

چالش بحران محرمیت در فضای شهری

آنچه که امروزه با عنوان بحران مفهوم محرميت در شكل‌گيری فضاهای شهری از آن یاد می‌شود؛ در پی گسست فرهنگی و از هم‌گسیختگی بافت شهری و بازخوانی مفهوم محله و خلق مفهوم جدیدی از مجتمع‌های زیستی است که بر اثر تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، شیوه‌های ساخت‌وساز و سیمای شهری دچار دگرگونی شده است.

برخی از پیامدهای حذف محرمیت

تضعیف فرهنگ عفاف

با آموزش مهندسی و فناوری غربی بدون توجه به مسایل فرهنگ بومی و ارزش‌های اسلامی و اجرای نقشة قانون ۶۰-۴۰ فرهنگ عدم‌عفاف ترویج شد. در پی اهداف سیاست حریم‌زدایی و تغییر در سبک معماری، به‌دنبال تغییر در سبک البسة بانوان و تضعیف عفاف بودند.

تضعیف بنیان خانواده

معماري مدرن، با کاهش ضخامت دیوارها و اِشراف ساختمان‌ها بر هم، بنیاد خانه و خانواده را دگرگون کرد.

کاهش ساختار جمعیتی

تغییر در ساختار، ابعاد ساختمان‌ و سبک زندگی‌، تعداد اعضاء خانواده نیز کاهش یافته است.

تشدید بحران‌ها

ورود بسیاری از لوازم و وسایل پیشرفته الکترونیکی باعث ایجاد تغییر در فضاهای مورد نیاز خانه‌ها شد. در جوامع کنونی با تخصصی شدن برخی از فعالیت‌ها و کشانده شدن آنها به بیرون از خانه، منجر به حذف برخی از فضاها از واحدهای مسکونی شد و در نهایت با گسترش سریع آپارتمان‌نشینی، مالکیت و مسئولیت‌های مشترک نیز گسترش یافت و منجر به استفادة حداقلی از فضا و حداکثری از مصالح شد.

فروپاشی قلمروها

با گسترش شهرنشینی و یکدست‌سازی بنا‌ها و حذف فضاهای بینابینی و ادغام کاربری‌ها، بسیاری از کارکردهای سنتی خانه‌ها مانند محل کار، تفریح، میهمانی و برگزاری آیین‌ها دچار اختلال شدند. در نتیجه، سازمان فضایی خانه‌ها توانایی خود را برای ایجاد قلمروهای مختلف و حفظ حریم‌های جداکننده از دست دادند.

بی‌هویتی و بحران تعلق

با الگوگیری از غرب و ایجاد شهرک‌های مسکونی، فضاهایی فاقد هویت به وجود آمد که ساکنین هیچ‌گونه تعلق‌خاطری به محل سکونت خویش نداشتد و تنش‌های اجتماعی و انزوای افراد را به دنبال داشت. برج‌ها و ساختمان‌های بلندمرتبه که فاقد ضوابط و معیارهای صحیح برای معماری بودند با بی‌حدومرز کردن فضاها و ایجاد تداخل ناخواسته در ارتباطات، باعث از بین رفتن احساس قلمرو و تعلق خاطر شدند.

کاهش تعاملات اجتماعی

افزایش تراکم ساختمان‌ها و کاهش فضاها، موجب کاهش تعاملات اجتماعی و سست شدن روابط بین ساکنین محلات شد.

افزایش تعارضات شهری

معماری و شهرسازی معاصر با ایجاد آلودگی‌های صوتی و بصری، تعریض معابر، افزایش بی‌رویۀ ارتفاع ساختمان‌ها و حذف حریم‌های خصوصی، موجب نقض شدید حریم‌های شخصی، از بین رفتن محرمیت فضاها و افزایش درگیری‌های اجتماعی شده است.

تضعیف ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی

فرایند حرکت از درون‌گرایی به برون‌گرایی، سایه‌اندازی‌ها، تعرض به نظام همجواری‌ها، ایجاد آلودگی‌های صوتی و بصری، تعریض کوچه‌ها و تبدیل آنها به خیابان‌های وسیع باعث مشکلات متعدد اخلاقی شده است.

راهکارهای طراحی قلمرو محرمیت در فضای زیست شهری

برخی از راهکارها به‌منظور حفظ عرصه‌بندی و رعایت حریم فضایی عبارت است از:

طراحی بناها

پرهیز از اختلاف ارتفاع زیاد بین ابنیه، حفظ فاصلة کافی بین برج‌ها و ساختمان‌ها و ایجاد سازوکارهای طبیعی و مصنوعی برای کاهش دسترسی بصری.

طراحی معابر عمومی

کنترل ازدحام در فضاهای میانی به فضای عمومی، در صورت امکان جلوگیری از ورود اتومبیل در فضاهای مسکونی، طراحی معابر منتهی به فضای مسکونی با مقیاس انسانی، طراحی معابر به‌صورت طبیعی با سایه‌اندازی، ایجاد محیط خلوت و عدم آلودگی صوتی، وجود حریم‌های ایمنی، توجه به دید و منظر عمومی و تسهیل ارتباط بصری و عملکردی، ایجاد فضاهای متباین با تغییر در عرض معابر و ارتفاع بدنه‌ها، ایجاد گشادگی و سرپوشیده کردن معابر.

منابع

• امینی، ندا و نوروزیان‌پور، هیربد، «خلوت و محرمیت شناخت تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو مفهوم در معماری و شهرسازی»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی شهر ایرانی اسلامی، شمارۀ پانزدهم، 1392ش.
• بابازادۀاسکویی، سولماز و دیگران، «ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونۀ موردی: برج مسکونی میلاد تبریز»، باغ‌نظر، دورۀ 16، شماۀ 79، 1398ش.
• باقری، اشرف‌السادات، «تحليل و بررسي درون‌گرايي در شهرهاي سرزمين‌هاي اسلامي»، فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، سال 29، شمارۀ 2، 1392ش.
• بحرینی، سیدحسین و تاج‌بخش، گلناز، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، هنرهای زیبا، شمارۀ 6، 1378ش.
• «بومی‌سازی استانداردهای محرمیت در فضاهای مسکونی با تأکید بر تعالیم اسلامی و فرهنگ ایرانی»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: 24 تیر 1404ش.
• «تفاوت فضاها در خانه‌های ایرانی سنتی و امروزی»، وب‌سایت شهر معمار، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۴۰۱ش.
• ثقةالاسلامی، عمیدالاسلام و احمدی بنکدار، محمدامین، «تدوین معیارهای محرمیت در محلات مسکونی با رویکرد ایرانی-اسلامی»، اولین کنفرانس توسعۀ پژوهش‌های نوین در علوم، مهندسی و علوم پزشکی، 1401ش.
• جعفرپور هادی‌کیاشری، رضا و همکاران، «واکاوی میزان اثرگذاری عناصر عینی و ذهنی بر حس «حریم» در فضای معماری»، مجلۀ هنر و تمدن شرق، دورۀ 10، شمارۀ 38، 1401ش.
• حبیبی، فرح، « شار ايراني ـ فضاي شهري»، فصلنامة مسکن و محیط روستا، دورةۀ 27، شمارۀ 123، 1387ش.
• حیاتی، حامد و همکاران، «تأثیر اصل حریم زنان بر معماری خانه‌های ایرانی براساس آموزه‌های اسلامی»، روان‌شناسی فرهنگی زن، دورۀ 9، شمارۀ 32، 1396ش.
• خدایی، زهرا و تقوایی، علی‌اکبر، «شخصیت‌شناسی شهر اسلامی؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دورۀ 2، شمارۀ 5، 1390ش.
• دوستی، شهرزاد، «حریم و محرمیت در خانه‌های سنتی»، فرهنگ مردم ایران، شماره ۵۴ و ۵۳، تابستان و پاییز ۱۳۹۷ش.
• «شاخص‌های دخیل در تعیین سلسله‌مراتب فضاهای شهری»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1400ش.
• شیردل، امیرحسین و همکاران، «بازآفزینی اصل حریم و محرمیت در طراحی مسکن معاصر با تأکید بر جایگاه ارزشی زنان در اسلام»، پژوهش‌های میان‌رشته‌ای زنان، دورة 7، شمارة 2، 1404ش.
• علیزاده، هوشمند و همکاران، «مفهوم محرمیت و فضا در شهرهای دوران اسلامی»، فصلنامة علمی- پژوهشی پژوهش‌های معماری اسلامی، دورة 2، شمارة 1، 1393ش.
• غفوریان، میترا و دیگران، «گونه‌شناسی سازمان فضایی و سلسله مراتب ورود در خانه‌های ایرانی با تأکید بر محرمیت»، برنامه ریزی توسعه کالبدی، دورة 2، شمارة 3، 1396ش.
• فرخانی، مانیا و همکاران، «بازطراحی فضاهای شهری با تأکید بر رویکرد ارتقای احساس امنیت (مطالعة موردی بافت تاریخی و قدیمی شهر خرم‌آباد)»، جغرافیا و روابط انسانی، دورة 3، شمارة 9، 1399ش.
• فیروزی، محمدعلی و سجادیان، مهیار، «مدخلی بر شناسه‌هاي تشخص بخش شهرسازي و برنامه‌ریزي در شهرهاي اسلامی»، فصل‌نامة جغرافیا و برنامه‌ریزي شهري چشم‌انداز زاگرس، دورة نهم، شمارة 34، زمستان1396ش.
• محمدی، نسترن و دیگران، «بررسی محرمیت در گونه‌های مختلف مجتمع‌های مسکونی با استفاده از مدل الکتره»، فصلنامة علمی معماری و شهرسازی معمارشهر، 1402ش.
• مریجی، شمس‌الله و دیگران، «نقش تحولات شهری در پیدایش چالش‌های زیست مؤمنانۀ زنان در ایران»، فصلنامة علمی پژوهشی اسلام و مطالعات اجتماعی، سال 11، شمارة 2، پاییز 1402ش.
• «میزان درصد ساخت زمین+ بررسی نکات و قوانین آن»، وب‌سایت سامان‌ملک، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1402ش.
• «معماری معاصر خانة ایرانی»، وب‌سایت صنایع کاشی سنتی خشت آذین‌فام، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1403ش.
• منصوری، علی، «حجاب و پوشيدگي در شهرسازي ايراني – اسلامي نمونة پژوهش ميداني: بافت قديم شهر شيراز»، فصلنامة مسکن و محیط روستا، جلد 29، شمارة 130، 1389ش.
• «نقش معماری در بهبود حریم خصوصی در آپارتمان‌های شهری»، وب‌سایت مهدی حجازی، تاریخ بازدید: 10 تیر 1404ش.
• هاشم‌پور، پریسا و یزدانی، ثنا، «مطالعۀ تحولات کالبدي محلات تاریخی با رویکرد محرمیت (مورد مطالعه: تبریز) دفتریلر عزب تاریخی»، توسعة محلی(روستایی- شهری)، دورة 8، شمارة 2، 1395ش.
• هاشمی، شادی و صیادی، محمدرضا، «رویکرد به محرمیت در معماری خانه‌های سنتی اسلامی ایرانی و ارایة تمهیداتی برای محرمیت و اصلاح معایب خانه‌های معاصر با شیوة نوین»، فصلنامة علمی تخصصی مطالعات نوین برنامه‌ریزی شهری در جهان، دورة 1، شمارة 1، 1399ش.
• هاشمی‌فشارکی، سیدجواد، «محرمیت در معماری»، وب‌سایت ایثارپرس، تاریخ درج مطلب: 22 دی 1400ش.
• ولی‌زادةاوغانی، محمدباقر و همایون، سیدساجد، «چالش‌هاي معماري و شهرسازي ایران از منظر اخلاق اسلامی (بررسی تطبیقی معماري سنتی و معاصر)»، فصلنامة علمی مهندسی ساختمان و علوم مسکن، دورة 14، شمارة 26، 1400ش.