پیش‌نویس:منقبت‌خوانی

مراسم منقبت خوانی به مناسبت ولادت حضرت عباس(ع) در کابل

منقبت‌خوانی، هنر قدسی و آیین مذهبی در ستایش خدا، پیامبر و امامان در فرهنگ تشیع.

منقبت‌خوانی به‌عنوان هنر قدسی و آیینی مذهبی، نقش مهمی در ترویج فرهنگ تشیع و زنده‌نگه‌داشتن یاد اهل‌بیت در جهان از جمله در کشورهایی مانند ایران، افغانستان و پاکستان ایفا کرده است. این سنت که ریشه در آیین‌های ستایشی ایران باستان دارد، پس از اسلام این هنر آیینی را در خدمت باورهای توحیدی گرفت و به مدح پیامبر و امامان شیعه پرداخت. منقبت‌خوانی در دوره‌های تاریخی مانند آل‌بویه، سلجوقیان و تیموریان به ابزاری مؤثر برای تبلیغ تشیع تبدیل شد و با استفاده از شعر و نثر، فضایل اهل‌بیت را در اماکن عمومی بازگو می‌کرد. این آیین در افغانستان و پاکستان، به‌ویژه در مناسبت‌های مذهبی و ماه رمضان با استقبال گسترده‌ای مواجه می‌شود.

تعریف منقبت‌خوانی

منقبت‌خوانی هنر اسلامی، آیینی و مذهبی در ایران کهن، به‌خصوص منطقۀ خراسان است. منقبت در لغت به‌معنای هنر، ستودگی، آن چیزی‌که موجب ستایش و مباهات شده و نیز به‌معنای مدح و ستایش پیامبر و اهل‌بیت او آمده است منقبت‌خوانی در اصطلاح گونه‌ای از ستایشگری مذهبی و روایات حماسی، آئینی، مذهبی و هنری است که در مقام ستایش خداوند، پیامبر و امامان شیعه اجرا می‌شود. منقبت‌خوان به فردی اشاره دارد که ستایشگر اهل‌بیت بوده و آنها را می‌ستاید. گاهی به این هنر آیینی «مناقب‌خوانی» (به‌صورت جمع) نیز گفته می‌شود. هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی آیینی، محلی و قومی ایرانی، مناقب‌خوانی را نوعی رفتار آیینی و توام با نمایش عزاداری منقبت‌خوان‌ها دانسته که در آیین‌های سوگ شهادت اهل‌بیت پیامبر به‌خصوص امام علی و امام حسین اجرایی می‌شوند.

جایگاه تاریخی و فرهنگی منقبت‌خوانی

اجرای یکی از شرکت‌کنندگان در شاخه منقبت‌خوانی در برنامه «شادمانه‌های مذهبی» هم‌زمان با جشنواره موسیقی کویرنشینان یزد – حسینیه حضرت موسی بن جعفر (ع)، ۲۴ فروردین ۱۳۹۵ش

کارشناسان، ریشه‌های مناقب‌خوانی را در آوازهای آیینی ایران باستان بررسی کرده‌اند. آنها، یشت‌ها را که نوعی آوازهای ستایشی ایزدان بودند از جمله نمونه‌های این نوع از آوازها می‌دانند. پس از ظهور اسلام و ورود آن به ایران، سرودهای آیینی و ستایشی جایگاهی ویژه میان مسلمانان ایرانی پیدا کرده و با تغییراتی در متون این سروده‌ها، به آوازهایی در مدح و رثای بزرگان دین تبدیل شدند. ایرانیان خداجو و یگانه‌پرست، برای حفظ هویت فرهنگی خود، آداب، رسوم و سنن دین اسلام و مذهب شیعه را با آیین‌ها و رفتارهای نمایشی پیشین خود ادغام کرده و از آن در مسیر سوگ و ثنای امام حسین، قیام او و نیز بزرگداشت حماسۀ عاشورا، در قالب مناقب‌خوانی، بهره‌برداری کرده‌اند.

سنت منقبت‌خوانی در ایران، حتی در دوره‌هایی که حکومت‌های سنی‌مذهب بر مردم حاکم بودند، رایج بوده و با تسلط شیعیان بر ایران و شکل‌گیری حکومت‌های شیعی‌مذهب، پررنگ‌تر شده است. مناطق شرقی خراسان که امروزه در سرزمین افغانستان قرار گرفته از دیرباز ارادت ویژه‌ای به اهل‌بیت پیامبر اسلام داشته و در بسیاری از روزهای سال، بساط مناقب‌خوانی را به‌پا کرده و جماعت بسیاری را دور خود جمع می‌کنند. در قرن‌های پنجم و ششم قمری، افرادی که به مناقب‌خوان یا مناقبی مشهور بودند، در کوچه و بازار برخی شهرهای ایران همچون قم و سایر شهرهای شیعه‌نشین، مناقب اهل‌بیت را با آوازی خوش و بلند می‌خواندند. از مشهورترین مناقب‌خوانان آن دوران می‌توان به «ابوطالب مناقبی» و «ابوالعمید مناقبی» اشاره کرد. امروزه، مناقب‌خوانی یکی از بخش‌های اصلی در مراسم‌های مختلف شیعیان شناخته می‌شود.

با گذشت زمان، به‌دلیل فقدان جایگزین برای پیشکسوتان این هنر و اعمال برخی محدودیت‌ها، منقبت‌خوانی رو به فراموشی رفته است. امروزه منقبت‌خوانان جدی و باتجربه کمتر یافت می‌شوند و این سنت در حال کمرنگ شدن است، هرچند هنوز در برخی مناطق ایران و کشورهای مسلمان‌نشین مانند افغانستان، پاکستان، ترکیه و لبنان ادامه دارد.  

سبک و درون‌مایه منقبت‌خوانی

در منقبت‌خوانی، صدای خوش بسیار مهم است و یک سبک عام و تعریف‌شده وجود ندارد؛ هر منقبت‌خوان، با تلاش فردی و راهنمایی یک استاد، صدا و سبک خاص خود را پیدا می‌کند و مورد قبول مردم واقع می‌شود. درون‌مایۀ منقبت‌خوانی بیشتر به سلیقه و انتخاب منقبت‌خوان بستگی دارد که از رشادت‌های حضرت علی در جنگ‌های صدر اسلام تا خواندن اشعار در قالب قصیده، مثنوی، چارپاره و بحر طویل در وصف خدا، پیامبر و امامان را در بر می‌گیرد.

اهداف و کاربردهای منقبت‌خوانی

منقبت‌خوانی به‌طور عمده در مراسم شاد مانند اعیاد، ماه رمضان و عروسی‌ها اجرا می‌شود، اما در مراسم سوگ نیز با توجه به محتوای متن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این هنر از دیرباز پیوندی ناگسستنی با فرهنگ و مذهب داشته و در بیان مدایح و مناقب اهل‌بیت نقش مهمی ایفا کرده است.

از جمله اهداف مناقب‌خوانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تبلیغ دین و مذهب؛
2. حفظ شعائر دینی- مذهبی؛
3. ترویج مکتب و معارف اهل‌بیت؛
4. زنده نگه‌داشتن ارزش‌ها و نیز آموزه‌های اعتقادی شیعه؛
5. مدح و ثنای اهل‌بیت پیامبر؛
6. تقویت احساسات مذهبی؛
7. پرورش شاعران ولایی و رونق شعر آیینی.

ارکان منقبت‌خوانی

مراسم منقبت خوانی به مناسبت عید غدیر خم در تکیه خانه آقا میرآقا شهر مزارشریف

1. در مجالس مناقب‌خوانی، چند رکن مهم وجود دارد:
2. صاحب مجلس: فردی است که مناقب‌خوانی را در منزل یا تکیه‌خانۀ منسوب به خود برگزار می‌کند. از جمله وظایف صاحب مجلس، آماده کردن مقدمات لازم برای اجرای مراسم اعم از مکان و پذیرایی شرکت‌کنندگان و گاهی مکان لازم برای استراحت مناقب‌خوانان است.
3. مناقب‌خوان: فردی است که با صدایی گرم، خوش و بلند اشعاری را در وصف پیامبر و اهل‌بیت او می‌خواند. این افراد، در بیشتر موارد، اشعار مورد نظر را حفظ بوده و گاهی نیز از روی کاغذ به خوانش آن می‌پردازند. مناقب‌خوانان، میان خود سلسله مراتبی دارند؛ فردی که از تجربۀ بیشتری برخوردار است «استاد» خوانده می‌شود. آنها، در ازای اجرای خود دستمزدی دریافت نکرده و آن را نوعی توهین به خود و مجلس می‌دانند.
4. مکان: مناقب‌خوانی به‌صورت معمول، در مکان‌هایی وسیع در محیط تکیه‌خانه، صحن خانه‌ها یا اتاق‌های بزرگ برگزار می‌شود. گاهی، در برخی محله‌های شیعه‌نشین، بخشی از کوچه را مسقف و مفروش می‌کردند که «سقاخانه» خوانده می‌شد و مراسم مناقب‌خوانی را در آن برگزار می‌کردند.
5. زمان: مناقب‌خوانی، بیشتر به‌صورت هفتگی و در برخی روزهای خاص همچون ایام ولادت و شهادت اهل‌بیت، برگزار می‌شود. از دیگر زمان‌های اجرای مناقب‌خوانی می‌توان به شب‌ها و روزهای جمعه اشاره کرد. در کشور افغانستان، منقبت‌خوانی در ایام نوروز نیز مرسوم است. آنها بر این باورند که در نوروز، امام علی از سوی خداوند به‌عنوان پیشوای مسلمین انتخاب شده است؛ به‌همین دلیل تا چهل روز پس از نوروز این مراسم را در اماکنی مقدس همچون «زیارتگاه سخی» برگزار می‌کنند.
6. شعر: مناقب‌خوانان همواره در تلاش بوده‌اند تا اشعاری فاخر و پرمحتوا را بخوانند. در مجالس مناقب‌خوانی، اشعار درجه یک و کهن فارسی خوانده می‌شوند که بیشتر در قالب قصیده و ترجیع‌بند هستند. مناقب‌خوانان، همچنین، تلاش می‌کنند تا اشعاری متناسب با موضوع مجلس انتخاب کنند؛ برای مثال، در ایام نوروز، شعرهای فرخی و منوچهری بیشتر خوانده می‌شود؛ زیرا از تصویرپردازی‌های زیبا و توصیفاتی خیال‌انگیز برخوردار هستند.

انواع منقبت‌خوانی

در مجموع، دو نوع مجلس مناقب‌خوانی وجود دارد:

1. مجلس مناقب‌خوانی که بیشتر در تکیه‌خانه‌ها یا منازل بزرگان و افراد مشهور برگزار می‌شود. در این مجلس، از شرکت‌کنندگان پذیرایی شده و اشعاری در سبک کلاسیک خوانده می‌شوند.
2. مجلس مناقب‌خوانی که در قبرستان‌ها، زیارتگاه‌ها یا اماکن عمومی برگزار می‌شود. در این مجلس، منقبت‌خوان غیر حرفه‌ای بوده و نوع اشعار نیز از سطحی پایین‌تر برخوردار هستند.

همچنین، ملاحسین واعظ کاشفی، در فتوت‌نامۀ خود مناقب‌خوانان را به چهار گروه تقسیم کرده است:

1. گروه اول، افرادی هستند که اشعار خود را در منقبت امام علی سروده‌اند؛
2. گروه دوم، افرادی هستند که خود شاعر نبوده و اشعار دیگران را در منقبت اهل‌بیت می‌خوانده‌اند؛
3. گروه سوم، افرادی که علاوه بر منقبت‌خوانی یا مداحی، سقایی هم می‌کرده‌اند؛
4. گروه چهارم، افرادی بوده‌اند که از طریق منقبت‌خوانی در معابر و در نزدیکی منازل مردم، از آنها درخواست کمک نیز داشته‌اند که اقدام این گروه از نظر بسیاری ناپسند بوده است.

آداب و رسوم منقبت‌خوانی

با حضور شرکت‌کنندگان در مجلس مناقب‌خوانی، استاد مناقب‌خوانی نیز در جلسه حاضر می‌شود. سپس، صاحب مجلس، چوب یا عصای مخصوص مناقب‌خوانی را جلوی پای استاد قرار می‌دهد. این عصا، نشانه‌ای از اتکا و نیز بیانگر راه و طریقت ولایت اهل‌بیت پیامبر است. پس از آن، مجلس مناقب‌خوانی با نام خدا، درود بر پیامبر اسلام و اهل‌بیت او آغاز می‌شود. تلاوت آیاتی از قرآن کریم نیز در این مجلس صورت می‌گیرد. سپس، یکی از اعضای مجلس، به فرستادن صلوات یا چاووشی مشغول شده و یکی از منقبت‌خوانان، دو یا چند بیت و قصیده را با آوازی آهنگین و بلند می‌خواند. شروع مجلس با افراد تازه‌کار بوده و شاگردان مناقب‌خوانی که در حال آموزش هستند، مراسم را آغاز می‌کنند. فرد شروع‌کننده به منقبت‌خوانی، ابتدا عصا را از مقابل استاد گرفته و پس از بوسیدن آن، چند تک‌بیت یا ابیاتی از یک غزل یا قصیده را می‌خواند.

استاد مناقب‌خوان نیز در حین کار، اصطلاحات و تذکراتی را به این افراد می‌دهد و در صورت فراموشی یک بیت، آن را به مناقب‌خوان یادآوری می‌کند. شروع مناقب‌خوانی در اصطلاح «ابتدانامه» یا «ابتدائیه» خوانده می‌شود. برخی، پس از ابتدانامه، مناجات‌های دیگری را نیز می‌خوانند. سپس، منقبت‌خوان، قصیده یا شعری که در حدود چهل بیت را در برمی‌گیرد، با سبک مخصوص می‌خواند. پایان مناقب‌خوانی نیز با اشعاری مخصوص، همچون بیت زیر مشخص می‌شود:الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیقمراسم مناقب‌خوانی، با گذاشتن عصای منقبت‌خوانی نزد فرد بعدی ادامه می‌یابد. عصای مناقب‌خوانی تا پایان مراسم روی زمین گذاشته نمی‌شود تا در نهایت، آن را پیش استاد منقبت خوان می‌گذارند. اجرای استاد، طولانی‌ترین و مهیج‌ترین اجرای مناقب‌خوانی بوده و اشعاری در حدود ۲۰۰ بیت را در برمی‌گیرد. در این میان، حاضران در مراسم، با فرستادن صلوات، هم به تشویق مناقب‌خوانان پرداخته و هم به آنها فرصت استراحت می‌دهند. در نهایت، مراسم مناقب‌خوانی با دعای استاد منقبت‌خوان به پایان می‌رسد.

موسیقی در مناقب‌خوانی

مناقب‌خوانی، خود موسیقی خاصی نداشته و از گوشه‌ها و متن‌های موسیقی ایرانی بهره گرفته است. برخی از کارشناسان، اهمیت مناقب‌خوانی را در حفظ نواهای موسیقی ایرانی می‌دانند. در برخی برهه‌های تاریخی، موسیقی برای عوام ممنوع بوده و منقبت‌خوانان با استفاده از این هنر توانستند گوشه‌ها و آوازهای موسیقی ایران را حفظ کرده و به نسل‌های بعدی منتقل کنند.

در سال ۱۴۰۲ش، آلبومی با عنوان «مناقب‌خوانی در ایران» منتشر شد که از تازه‌ترین محصولات مرکز موسیقی حوزۀ هنری بوده و با پژوهش هوشنگ جاوید، از مدرسان و محققان ایرانی جمع‌آوری شده است. در این آلبوم، انواع مناقب‌خوانی علوی، مناقب‌خوانی حسینی (مرثیه و مصیبت)، مناقب مهدوی و نیز برخی روایات منسوب به حضرت علی همراه با سازهایی همچون دوتار، نی و چنگ ضبط و ثبت شده‌اند.

ریشه‌های آیینی منقبت‌خوانی در فرهنگ ایرانی

کارشناسان منقبت‌خوانی را یکی از برجسته‌ترین جلوه‌های آیین‌های نمایشی مذهبی در سبک زندگی اسلامی-ایرانی می‌دانند که با زبان هنرمندانه، پیوندی ژرف با سنت شعر فارسی دارد. این هنر، کهن‌الگوی ادبی و نمایشی را در طول تاریخ تمدن ایران حفظ کرده و به نسل‌های بعد انتقال داده است. منقبت‌خوانان به‌عنوان ستایشگران آیینی و نمایشی، در متون کهن ایران جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. ریشه‌های آیینی این هنر را می‌توان در آیین‌های نمایشی ایران باستان جستجو کرد. در ابتدا، منقبت‌خوانی به‌شکل ستایش بی‌واسطه پروردگار متعال ظهور یافت، اما پس از ورود اسلام به ایران و به‌ویژه با رسمیت یافتن تشیع در این کشور، محوریت آن به معرفی و تکریم پیامبر اسلام و شخصیت‌های ائمه، تغییر کرد تا الگویی برای مسلمانان و شیعیان باشد.

مناقب‌خوانی در ادبیات فارسی

مناقب‌خوانی در شعر فارسی از دیرباز جایگاه ویژه‌ای داشته است. این سنت ادبی-مذهبی ریشه در سنت ستایشگری شعرای عرب دورۀ صدر اسلام دارد که به تدریج در شعر فارسی نیز نفوذ یافت. شاعران فارسی‌زبان شیعی همانند همتایان عرب‌زبان خود، به سرودن اشعاری در مدح و منقبت اهل‌بیت پرداختند. دورۀ شکوفایی این سنت شعری را می‌توان قرن چهارم هجری دانست. بررسی اشعار برجای مانده از این دوره نشان می‌دهد که موضوع مدح و ثنای اهل‌بیت از اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم در میان شاعران فارسی‌گوی رواج یافت. در میان این شاعران، نام‌هایی چون فردوسی، کسایی مروزی، فخری جرجانی، ظفر همدانی، اسدی قمی، خواجه علی متکلم زازی، قائمی قمی، فرقدی، معینی و ظهیری به چشم می‌خورد.

منابع تاریخی از جمله کتاب النقض به خوبی به این سنت شعری اشاره کرده‌اند. مؤلف این کتاب در بخش مربوط به شاعران شیعی، به تعدادی از شعرای فارسی‌زبان که به منقبت‌خوانی اشتغال داشته‌اند اشاره کرده و به ویژه بر جایگاه فردوسی در این زمینه تأکید ورزیده است. قزوینی در آثار خود اطلاعات ارزشمندی درباره شعرای پارسی‌گوی و نیز سنت منقبت‌خوانی در جوامع شیعه‌نشین این دوره تاریخی ارائه داده است. برای مثال، فردوسی در شعر خود به اهل‌بیت پیامبر اشاره کرده است:الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیقالگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیقالگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیقالگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیقکسایی مروزی نیز در شعر خود به مدح امام علی پرداخته است:الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیقهمچنین شاعری به‌نام فضولی، در دیوان اشعار خود به‌وضوح به عبارت مناقب‌خوانی اشاره کرده است:الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

منقبت‌خوانی در افغانستان

مراسم منقبت‌خوانی در کابل

مناقب‌خوانی، از دیرباز، از آیین‌های مذهبی شیعیان در افغانستان بوده که تا امروز در اعیاد مذهبی چون عید فطر و قربان، روزهای خاصی از هفته و نیز نوروز اجرایی می‌شده است. کارشناسان، پیشینۀ این آیین مذهبی در افغانستان را به دورۀ تیموریان در هرات بازمی‌گردانند که در دوره‌های صفویان و افشاریان با تغییراتی مواجه شده است. امروزه، این آیین کهن مذهبی، در میان قزلباشان شیعه در کابل مرسوم بوده و سایر شیعیان افغانستان از جمله هزاره‌ها نیز اهتمام بسیاری در برپایی مناقب‌خوانی در افغانستان دارند.

این آیین هنری در شهر کابل، بیشتر از جاهای دیگر سابقه و رواج دارد. برخی معتقدند که رسم منقبت‌خوانی اولین‌بار از منطقۀ چِنداوُل کابل آغاز شده و در مناطق دیگر نیز گسترش پیدا کرده است. آیین منقبت‌خوانی همواره تحت تأثیر شرایط سیاسی زمانه و نگاه حاکمان وقت در افغانستان بوده است؛ برای مثال، در زمان عبدالرحمن، منقبت‌خوان‌ها تحت پیگرد و شکنجه قرار گرفته و کشته می‌شدند. کمونیست‌ها نیز با مجالس منقبت‌خوانی میانۀ خوبی نداشته و مکان‌های آن را می‌بستند، اما در دوران حاکمیت نظام جمهوری اسلامی افغانستان، مراسم منقبت‌خوانی بیشتر از هر زمان دیگر، گسترش پیدا کرد و به اوج خود رسید.

تبلیغ و ترویج معارف دینی، اطلاع‌رسانی در امور مذهبی، معرفی پیشوایان دینی و مذهبی و آشنایی با شخصیت و اوصاف حمیدۀ آنان، از کارکردهای مهم آیین منقبت‌خوانی در افغانستان است. برخی معتقدند که منقبت‌خوانی به شیوۀ شیعیان افغانستان، در کشورهای دیگر مرسوم نیست.

مشاهیر منقبت‌خوانی در افغانستان

از شاخص‌ترین چهره‌های مناقب‌خوانی در افغانستان می‌توان به سید محمدکاظم مشهور به «بلبل» اشاره کرد. دیوان اشعار بلبل نزدیک به بیست هزار بیت را شامل می‌شود که در سال ۱۳۶۵ش، در ایران چاپ شد.

شوق‌تولا، یکی از اشعار وی که با بیت «کیست که پیغام ما سوی خراسان برد/ هدیه ران ملخ نزد سلیمان برد» آغاز می‌شود، در میان منقبت‌خوانان افغانستان، به‌ویژه در کابل، رواج زیاد دارد. وی پس از هفده‌سال تحصیل در حوزه علمیۀ مشهد، با بازگشت به وطن، همواره شوق زیارت امام رضا را در دل داشت، که این احساس در شعر سوزناک او نمایان است.

نمونه‌ای از اشعار سید کاظم بلبل که در منقت‌خوانی‌ها خوانده می‌شود:الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب

الگو:پایان شعر

از دیگر شاعران معروف کشور افغانستان می‌توان به «عایشه درانی» از شعرای اهل‌سنت افغانستان اشاره کرد. او که خود را غرق در دریای محبت اهل‌بیت یافته، اشعاری نغز در وصف اهل‌بیت پیامبر و امام علی سروده است. عایشه، همچنین در قصیده‌ای ۴۵ بیتی به توصیف حضرت زهرا پرداخته و صفات و القاب او را برشمرده است. ابیات زیر بخشی از شعر این بانوی شاعر در وصف امیرالمؤمنین است:الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیقالگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

منبقت‌خوانی در پاکستان

محفل منقبت‌خوانی به مناسبت دهه کرامت در خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در شهر کویته پاکستان

منقبت‌خوانی به‌عنوان یکی از روش‌های مهم تبلیغ و ترویج فرهنگ اهل‌بیت در کشور پاکستان نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. این سنت ادبی-مذهبی، به‌ویژه در جوامع شیعه‌نشین، با هدف زنده‌نگاه‌داشتن یاد و مناقب امامان معصوم و ترویج ارزش‌های تشیع، به‌صورت گسترده اجرا می‌شود. برای مثال مسابقات منقبت‌خوانی در پاکستان به‌عنوان یکی از برنامه‌های پرطرفدار مذهبی، به‌ویژه در ماه رمضان با استقبال گسترده‌ای روبرو می‌شود. در در مضان ۱۴۴۶ق، این مسابقات به مدت ۳۰ روز به‌صورت زنده از شبکه «مشرق تی‌وی» ایالت خیبر پخش شد که بیش از ۳۰۰ شرکت‌کننده در قالب گروه‌های مختلف به رقابت پرداختند. مرحله نهایی این مسابقات همزمان با روز قدس و با حضور مهمانان ویژه برگزار شد. این برنامه که بیش از ۴۰ میلیون بیننده داشت، نه تنها از تلویزیون، بلکه از طریق یوتیوب نیز به صورت زنده پخش می‌شد. در طول مسابقات، کارشناسان به ارزیابی کیفیت اجراها و تأثیرگذاری آن‌ها بر مخاطبان می‌پرداختند.

منقبت‌خوانان در جامعۀ مسلمانان پاکستان از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و به‌عنوان حافظان و مروجان فرهنگ اهل‌بیت مورد احترام عمیق مردم قرار دارند. این موضوع در مراسم تشییع «سید منظورالکونین شاه»، منقبت‌خوان شهیر پاکستانی که موفق به دریافت جایزه ریاست جمهوری این کشور نیز شده بود، نمایان شد. مراسم تشییع این هنرمند بزرگ در زادگاهش «تیکسلا» با حضور هزاران نفر از سوگواران و ارادتمندان اهل‌بیت برگزار شد. استقبال کم‌نظیر از این مراسم و حضور شخصیت‌های برجستۀ کشور، گواه روشنی بر اهمیت والای منقبت‌خوانان در فرهنگ مذهبی پاکستان است.

نقش منقبت‌خوانی در گسترش تشیع

1. دوره آل بویه و سلجوقیان: به گواهی تاریخ، دوران حکومت آل‌ بویه و سلجوقیان از مقاطع مهم در رشد و شکوفایی تشیع و ترویج فرهنگ شیعی به‌شمار می‌رود. در این دوره، عناصر مختلفی در تقویت هویت مذهبی شیعیان نقش داشتند که یکی از برجسته‌ترین آنها منقبت‌خوانی بود. این پدیده فرهنگی به‌عنوان ابزاری مؤثر در ترویج تشیع و جذب مخاطبان عمل می‌کرد؛ منقبت‌خوانان، که شامل شاعران و راویان بودند، با به‌کارگیری شعر و نثرهای ادبی، فضایل امامان شیعه را بازگو می‌کردند. این گروه علاوه‌بر محافل خصوصی، در اماکن عمومی نیز به تبلیغ معارف شیعی می‌پرداختند و از این طریق، پیوند عمیقی بین مردم و فرهنگ اهل‌بیت ایجاد می‌کردند.  

با بررسی اوضاع سیاسی و فرهنگی عصر آل‌بویه و سلجوقیان، روشن می‌شود که شیعیان با درک صحیح از شرایط زمانه و استفاده هوشمندانه از ظرفیت‌های هنری و ادبی، توانستند منقبت‌خوانی را به‌عنوان یک سازوکار فرهنگی پویا و تأثیرگذار به‌کار گیرند. این اقدام در زنده‌نگاه‌داشتن ارزش‌های تشیع مؤثر بود و در ایجاد روحیه امید و انسجام میان شیعیان و حتی جذب غیرشیعیان نیز نقش بسزایی ایفا کرد.

2. دوره تیموریان: منقت‌خوانی در دورۀ تیموریان نیز به عاملی برای تقویت هویت شیعی و مقابلۀ غیرمستقیم با جریان‌های مخالف تبدیل شده بود. این روش با تکیه بر ادبیات تأثیرگذار و احساس‌برانگیز، توانست در ترویج فرهنگ عاشورا و تداوم حیات تشیع در این برهۀ تاریخی نقش به‌سزایی ایفا کند. شیعیان با ذکر کرامات و فضایل امامان شیعه در مکان‌های عمومی نظیر بازارها، زیارتگاه‌ها و مقابر، به تبلیغ معارف شیعی می‌پرداختند. این اقدام به‌ویژه بر زائران و مسافرانی که آشنایی چندانی با باورهای شیعه نداشتند یا تعصبات مذهلی کم‌رنگی نسبت به اهل‌بیت پیامبر داشتند، تأثیرگذار بود و گاه موجب جذب آنان به تشیع یا افزایش کنجکاوی‌شان نسبت به این مذهب می‌شد. در این دوره، شخصیت‌هایی همچون «سید بن طاووس» با ارائه‌ مضامین ارزشمند در قالب منقبت‌خوانی، به‌ویژه در مراثی عاشورا، کوشیدند تا حقانیت امامان شیعه و نقش رهبری آنان در جامعه‌ی اسلامی را تثبیت کنند.  

علی‌نامه‌خوانی در ایران

اجرای منقبت‌خوانی و علی‌نامه‌خوانی در محوطه باغ موزه تاریخی نیاوران؛ فروردین ۱۴۰۳ش

منقبت‌خوانی در ستایش امام علی از جایگاه ممتازی در میان شیعیان برخوردار است که ریشه در ویژگی‌های بی‌نظیر ایشان به‌عنوان نخستین مسلمان بعد از پیامبر اسلام، یار همیشگی پیامبر و پدر ائمه و اوصاف همچون عدالت‌طلبی، جوانمردی، مروت، شجاعت و علم او دارد. این سنت دینی-ادبی به‌عنوان بازتابی از اعتقادات عمیق شیعیان، همواره امام علی را تجسم کامل ارزش‌های اسلامی و الگوی مطلق فضایل اخلاقی معرفی می‌کند. توجه ویژه به منقبت‌خوانی امام علی در واقع بیانگر نقش محوری ایشان در شکل‌گیری هویت شیعی و حفظ میراث معنوی تشیع در طول تاریخ بوده است. به‌همین دلیل، در میان ایرانیان نوعی خاصی از منقبت‌خوانی به نام «علی‌نامه‌خوانی» شکل گرفته است. آیین علی‌نامه‌خوانی از جایگاه ادبی والایی در تاریخ ادبیات شیعه برخوردار است و به‌عنوان یکی از پایه‌های شکل‌گیری آیین‌های نقالی و تعزیه‌خوانی نیز شناخته می‌شود.

رفتارشناسان ریشه‌های این آیین را به ابتدای خلقت انسان بازمی‌گردانند و آن را پدیده‌ای جهان‌شمول می‌دانند که در تمام تمدن‌های بشری حضور داشته است. در بستر فرهنگ ایرانی، این آیین‌ها حول محور مفاهیمی چون نوع‌دوستی، صلح‌طلبی، احترام به بزرگان و ستایش پروردگار شکل گرفته‌اند. علی‌نامه‌خوانی به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین این آیین‌ها، به‌ویژه در ماه رمضان که زمان تمرکز بر تهذیب نفس و ادای حق بندگی است، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. این آیین با مفاهیم بنیادین ماه صیام از جمله پرهیز از گناه، رعایت حقوق مردم و تکریم خانواده و بزرگان در هم تنیده است و به‌عنوان بخشی از سنت‌های دیرپای مذهبی ایران، به تجلی برترین رفتارهای انسانی کمک می‌کند.

منابع

• اسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات‌الجنات فی اوصاف مدینه هرات، تهران، دانشگاه تهران، 1338ش.
• «اشعار خواندنی بانوی شاعر اهل سنت افغان در وصف حضرت علی»، پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسۀ جهانی سبطین، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1402ش.
• انوری، حسن، فرهنگ سخن، چ7، تهران، سخن، 1381ش.
• انوشه، حسن، دانشنامۀ ادب فارسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381ش.
• «بازتاب ارادت به شمس الشموس در آینه شعر معاصر افغانستان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۴۰۱ ش.
• «برگزاری مسابقات نعت و منقبت خوانی در پیشاور»، وب‌سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.
• بلبل، محمدکاظم، دیوان بلبل، به‌تحقیق پرفسور هدی، تهران، مؤسسۀ تحقیقاتی، انتشاراتی و آموزشی فرهنگ انقلاب اسلامی افغانستان، 1365ش.
• «پیوند آداب ایرانی و آیین‌های دینی در مناقب‌خوانی» وب‌سایت روزنامۀ ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۲ شهریور ۱۴۰۲ش.
• «جست‌وجویی در تاریخ مناقب‌خوانی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1402ش.
• «جلال منقبت مولای متقیان در علی‌نامه خوانی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۶ خرداد ۱۳۹۸ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1402ش.
• ذوالفقاری، حسن، «بحر طویل فارسی»، مجلۀ رشد آموزش زبان و ادب فارسی، شمارۀ 34، 1372ش.
• ریاحی، محمدامین، زندگی، اندیشه و شعر او، تهران، توس، ص1368ش.
• سائس، سید مصطفی، «در مدح حضرت علی»، وبلاگ دیوان بلبل، تاریخ درج مطلب:۳۰ دی ۱۳۸۹ش.
• سعیدی، علیرضا، «آلبوم مناقب‌خوانی در ایران منتشر شد/ شنیدن یک گنجینۀ موسیقایی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 13 شهریور 1402ش.
• فخرائی، سیده سوسن و دزفولی، افسون بافنده، «منقبت خوانی در دوره تیموریان و تاثیر آن در گسترش تشیع»، نهمین کنفرانس بین المللی زبان، ادبیات، تاریخ و تمدن، 1401ش.
• فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به‌تحقیق سعید حمیدیان، چ13، تهران، قطره، 1387ش.
• فضولی، دیوان اشعار فارسی، قصاید، شمارۀ 48، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 بهمن 1402ش.
• قزوینی رازی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل، النقض، به‌تصیح میرجلال‌الدین محدث، تهران، انجمن آثار مفاخر، 1358ش.
• «مناقب خوانی در تاریخ معاصر ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1403ش.
• «مناقب‌خوانی»، وب‌سایت کریمه ولی عصر، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1402ش.
• «مناقب‌خوانی نخل قد کشیده از ایمان و یقین حسین»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 30 شهریور 1397ش.
• «مناقب‌خوانی»، وب‌سایت سوره مهر، تاریخ بازدید: 18 بهمن 1402ش.
• «منقبت‌خوان مشهور پاکستانی درگذشت + عکس»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1395ش.
• «مناقب خوانی؛ نمایشی که  با عدالت و جوانمردی علی(ع) پیوند دارد»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فروردین ۱۴۰۲ش.
• «مناقب‌خوانی هنری است که ایرانی‌ها برایش خون دادند»، خبرآنلاین، تاریخ بارگذاری: 20 شهریور 1402ش.
• «منقبت‌خوانی در بلخاب»، وبلاگ سید اسحاق شجاعی، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1388ش.
• «منقبت‌خوانی در کشوری غیر از افغانستان رایج نیست»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1401ش.
• «منقبت‌خوانی؛ ستایش خداوند و معصومین با زبان شعر و آواز ایرانی در شب‌های رمضان»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1400ش.
• «منقبت خوانی؛ صدایی که زنجیرهای ستم را می‌درد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۷ خرداد ۱۳۹۸ش.
• موسوی، محمدجواد، «درآمدی بر آیین منقبت‌خوانی در کابل»، فصلنامۀ علمی مطالعات ادبیات شیعی، سال اول، شمارۀ 1، 1401ش.
• واصفی، محمود، بدایع الوقایع، به‌تصحیح الکساندر یلدرف، تهران، بنیاد فرهنگ، 1356ش.