پیش‌نویس:تصنیف

کتاب اصناف تصنیف: پژوهشی تاریخی - تحلیلی در باب فرم‌های موسیقی ایرانی - اسلامی از قرن سوم تا چهاردهم

تصنیف (موسیقی)؛ کلامی موزون که همراه با آهنگ خوانده می‌شود.

تصنیف، به‌معنای ترکیب و ترتیب نواهای موسیقی است. موسیقی با لفظ تصنیف، دارای سه ویژگی مشخص است: ۱. ترانه (کلام یا متن)، ۲. لحن (ملودی) و ۳. ضرب‌آهنگ (ریتم).

واژه‌شناسی تصنیف

تصنیف، در لغت به‌معنای دسته‌دسته کردن و نوشتن کتاب یا رساله است. این واژه، همچنین، به نوعی شعر گفته می‌شود که با آهنگ خوانده می‌شود. عمید نیز تصنیف را به‌معنای قطعه شعری آورده که با آهنگی طرب‌انگیز خوانده می‌شود. تصنیف در موسیقی، رایج‌ترین نوع موسیقی ردیفی است که موزون بوده و با فرم «بالاد» در موسیقی غرب قیاس می‌شود.

جلال‌الدین همایی، نام کامل این فرم از موسیقی را «تصنیف صوت» دانسته که به‌معنای آهنگ‌سازی است و واژه صوت، به‌مرور زمان از این ترکیب حذف شده است.

پیشینه تصنیف

آغاز شکل‌گیر برخی از موسیقی‌دانان، رواج اصطلاح تصنیف را از حدود سدهٔ هشتم یا نهم قمری دانسته‌اند. در آن روزگار، واژه تصنیف برای تمامی قطعات موسیقی که آهنگ‌سازی شده بودند و در واقع بداهه‌نوازی نبوده‌اند، کاربرد داشته است.

در دوره صفویان، آهنگسازی به‌تدریج حذف شد و تنها برخی از فرم‌های موسیقی مانند عمل، قول، غزل و بسیط به موسیقی دوران قاجاریان منتقل شدند، زیرا موسیقی دوران قاجار، بیشتر مبتنی بر بداهه‌نوازی بوده است.

امروزه، واژه تصنیف، برای اشاره به قطعه‌های موزون آوازی به‌کار رفته و دیگر جزئی از ردیف موسیقی ایرانی به‌شمار نمی‌رود. برخی از موسیقی‌دانان، ریشهٔ تصنیف را در گتاهای زرتشت بررسی کرده و گروهی دیگر نیز آن را مترادف با واژهٔ کهن «ملحون» می‌دانند.

در دههٔ ۱۳۲۰ش، با ورود و رواج موسیقی پاپ و راک در ایران، تصنیف‌سرایی نیز جای خود را به ترانه‌سرایی برای انواع موسیقی‌های جدید داد. در آن دوران، آهنگ‌سازانی همچون مرتضی محجوبی، جواد بدیع‌زاده و حسین یاحقی، به تصنیف‌سازی با استفاده از آلات موسیقی غربی روی آوردند. برخی از آهنگ‌سازان معروف آن زمان، تغییرات مهمی را در تصنیف‌های سنتی ایجاد کردند. از جملهٔ آنها می‌توان به ملودی‌های جدید بخشیدن به سازها، در تصنیف اشاره کرد که مابین جملات آواز اجرا می‌شدند. از ۱۳۳۹ش به بعد، واژه «ترانه» جایگزین تصنیف شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، حرکتی نوین را در جهت بازگشت به سنت آغاز کرد. در این دوره، به‌تدریج، موسیقی گذاشتن بر اشعار شاعرانی بزرگ همچون سعدی، مولوی و حافظ رایج شده و در ابتدا، تصنیف‌سرایی و ترانه‌سرایی کنار گذاشته شد. امروزه، اما، به همت شاعرانی همچون علی معلم، حمید سبزواری، سپیده کاشانی، هوشنگ ابتهاج، جواد آذر و بامداد جویباری، این کار همچنان ادامه دارد. از جمله تصنیف‌سازان معاصر می‌توان به اساتیدی همچون محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان و محمدرضا شجریان اشاره کرد.

انواع تصنیف

برخی از پژوهشگران و موسیقی‌دانان، تصنیف را به دو گروه اصلی تقسیم کرده‌اند:

1. تصنیف‌های رسمی؛
2. تصنیف‌های عامیانه؛

تصنیف‌های عامیانه، بیشتر در مراسم‌هایی همچون جشن عروسی و شادی اجرا شده و در کنار آنها، مراسم‌هایی همچون رقص، تردستی و تنبک‌نوازی نیز صورت می‌گیرد. نوازندهٔ تنبک، در بیشتر مواقع، خوانندهٔ تصنیف نیز بوده است.

در تصنیف‌های رسمی، وزن‌های عروضی وجود دارند. این در حالی است که وزن در تصنیف‌های عامیانه، دارای سکته یا به اصطلاح «لَنگ» است و خواننده بیشتر تلاش می‌کند تا با استفاده از مهارت‌هایی همچون تحریر، این نقص را بپوشاند.

تصنیف‌های اولیه، گاه از ساختاری عامیانه نیز بهره می‌بردند، مانند «امشب شب مهتابه حبیبم رو می‌خوام». علاوه‌بر آن، به‌کارگیری ترنم لغوی مانند عباراتی نظیر «جانم جانم»، «ای دل»، «ای حبیب» و «ای عزیز» نیز در تصنیف‌های اولیه مرسوم بوده است. ترنم، توصیف صداها یا واژه‌هایی (در آواز سنتی) است که خواننده خارج از شعر اصلی آواز، به زبان می‌آورد. گاهی، کلمات ساکن در تصنیف‌ها، متحرک می‌شوند، مانند «نوبت جانبازی عشاق (و) شد». در برخی از تصنیف‌ها، ترنم لغوی همراه با تکرار برخی از واژه‌های خود تصنیف همراه می‌شوند، مانند «هنگام می و فصل گل و گشتِ، جانم گشتِ، خدا گشتِ چمن شد».

تصنیف‌های اولیه، در ابتدا زبانی ساده داشتند که در طول زمان، با پیشرفت آن، استفاده از الفاظ عامیانه در آن نیز کاهش یافت.

برخی از پژوهشگران نیز به دسته‌بندی تصنیف‌ها از نظر مفهومی پرداخته‌اند. آنها تصنیف‌ها را به ۱. مذهبی و عرفانی؛ ۲. چوپانی؛ ۳. کار؛ ۴. تصنیف‌های کشاورزی؛ ۵. سیاسی و ملی و ۶. اجتماعی و اخلاقی تقسیم کرده‌اند.

منابع

• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۲ تیر ۱۴۰۱ش.
• سپنتا، ساسان، «دستگاه‌های موسیقی ایران»، ادبستان فرهنگ و هنر، شماره ۲۱، ۱۳۷۰ش.
• سلیمی، هاشم، «ترانه و تصنیف»، پژوهش‌های ارتباطی، شماره ۱۳ و ۱۴، ۱۳۷۷ش.
• طیب‌زاده، امید، «اشعار عامیانه در عصر قاجار»، ارمغان، شماره ۵، ۱۳۳۶ش.
• طیب‌زاده، امید و میرطلایی، مائده، «ویژگی‌های وزنی در ترانه‌ها و تصنیف‌های فارسی»، تهران، نامه فرهنگستان، شماره ۵۵، ۱۳۹۴ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۲ تیر ۱۴۰۱ش.
• کوثری، مسعود، «گفتمان‌های موسیقی در ایران»، پژوهش‌نامه فرهنگستان هنر، شماره ۲، ۱۳۸۶ش.
• فاطمی، ساسان، «تاریخ موسیقی قاجار»، فصلنامه موسیقی ماهور، ۱۳۸۸ش.
• فاطمی، ساسان، «تصنیف»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۷ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۲ تیر ۱۴۰۱ش.
• مهاجری‌زاده، غزال، «ویژگی‌های سبکی تصنیف»، کتاب ماه ادبیات، شماره ۱۵۹، ۱۳۸۹ش.
• نواب صفا، اسماعیل، «تصنیف، ترانه و سرود»، فرهنگ اصفهان، شماره ۲۵ و ۲۶، ۱۳۸۱ش.
• Caton, Margaret Lousie, The classical "tasnif": a genre of Persian vocal music (PhD). Los Angeles, CA: Universit of California Press, Los Angeles, 1983.