پیش‌نویس:تریاک

تریاک؛ شیرۀ قهوه‌ای رنگ و تلخ‌مزه که از پوست گیاه خشخاش می‌گیرند و کاربرد پزشکی و غیر پزشکی دارد.

تریاک به‌عنوان ماده‌ای با سابقه تاریخی طولانی در ایران، ابتدا به‌عنوان داروی مسکن مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما به تدریج به‌دلیل خاصیت اعتیادآوری به معضلی اجتماعی تبدیل شد. این ماده که از گیاه خشخاش به دست می‌آید، در پزشکی مدرن به‌صورت کنترل‌شده برای تسکین دردهای شدید کاربرد دارد، اما مصرف غیرمجاز آن پیامدهای ویرانگری برای فرد و جامعه به همراه داشته است.  

استعمارگران به‌ویژه انگلیس، با ترویج مصرف تریاک در ایران، هم به دنبال منافع اقتصادی بودند و هم درصدد تضعیف بنیان‌های فرهنگی جامعه برآمدند. این سیاست منجر به افزایش شمار معتادان و تغییر سبک زندگی ایرانیان شد. در پاسخ به این تهدید، علما و قانون‌گذاران با صدور فتوا و تصویب قوانین محدودکننده، به مقابله با این پدیده پرداختند.  

امروزه تریاک سهم قابل توجهی در مصرف مواد مخدر کشور دارد و پیامدهای آن شامل آسیب‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی است. ادبیات فارسی نیز با نگاهی دوگانه، هم به کاربرد درمانی و هم به آثار مخرب این ماده پرداخته است. پژوهشگران مبارزه با اعتیاد به تریاک را نیازمند رویکردی جامع شامل پیشگیری، درمان و مقابله با قاچاق می‌دانند تا از گسترش این معضل در جامعه جلوگیری شود.

مفهوم‌شناسی تریاک

تریاک شیرۀ منعقدشدۀ تخمدان گیاه خشخاش است. تریاک آمادۀ مصرف، ماده‌ای خمیری با طیف رنگی از قهوه‌ای روشن تا تیره بوده که کیفیت و ویژگی‌های آن تحت تأثیر شرایط آب‌وهوایی و منطقۀ کشت قرار می‌گیرد. این ماده که در ابتدا به‌عنوان مسکن و دارو در طب سنتی کاربرد داشت، به تدریج به‌دلیل خاصیت اعتیادآوری به معضلی اجتماعی تبدیل شد. تریاک با تأثیر بر سیستم عصبی مرکزی موجب تسکین موقت درد شده اما مصرف مداوم آن منجر به وابستگی شدید جسمی و روانی می‌شود. امروزه با وجود کاربردهای محدود پزشکی تحت کنترل، مصرف غیرمجاز آن پیامدهای ناگواری برای فرد و جامعه در پی دارد، از اختلال در عملکردهای روزانه و روابط اجتماعی تا تحمیل هزینه‌های سنگین اقتصادی. کاربردهای پزشکی تریاک همواره با خطر وابستگی جسمی و روانی همراه بوده است.  

در متون علمی و تاریخی، تریاک با نام‌هایی همچون افیون و اپیوم‌‌‌ نیز شناخته می‌شود. اگرچه در گذشته مصرف آن در برخی جوامع رواج گسترده‌ای داشت، امروزه به‌دلیل عوارض سوء ناشی از اعتیاد، تولید، توزیع و مصرف آن تحت کنترل شدید قوانین بین‌المللی و ملی قرار گرفته است. شناخت دقیق ترکیبات و اثرات تریاک، به‌ویژه در حوزۀ پزشکی و مبارزه با مواد مخدر، از اهمیت بالایی برخوردار‌‌‌ است.

منشأ تریاک

منشأ تریاک گیاه خشخاش و از خانوادۀ شقایقیان است که با نام محلی کوکنار و تُورتُوری، شناخته می‌شود. ارتفاع این گیاه علفیِ یک‌ساله به یک تا دو متر می‌رسد. خشخاش دارای ساقه‌ای روبه بالا بوده و بدون ‌کرک است و برگ‌هایی به رنگ سبزِ غبارآلود دارد. گل‌های درشت و زیبای آن، در انواع مختلف، به رنگ‌های متفاوت ولی بیشتر به رنگ سفید ارغوانی دیده می‌شود. میوۀ آن کپسول‌مانند است و درون آن تخم‌های خشخاش قرار دارد. این گیاه خاصیت‌های فراوانی دارد و برای درمان بسیاری از بیماری‌ها از آن استفاده می‌شود، ولی با این حال ریشه، برگ و شیرۀ آن که تریاک از آن تهیه می‌شود، سمی بوده و از آن برای تهیۀ داروهایی مانند مورفین و مسکن‌ها استفاده می‌شود.

ترکیبات و مشتقات تریاک

مرفین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آلکالوئیدهای تشکیل‌دهندۀ تریاک شناخته می‌شود که سهمی حدود ۲۰درصد از ترکیبات این ماده را به خود اختصاص می‌دهد. به‌طور معمول، از فرآوری هر ۱۰ کیلوگرم تریاک، حدود یک کیلوگرم مرفین خالص استحصال می‌شود.

هروئین که با نام علمی دی‌استیل مرفین شناخته می‌شود، از مشتقات نیمه‌صنعتی مرفین محسوب بوده که از طریق فرآیند استیلاسیون بر روی مرفین تولید می‌شود. تریاک و مشتقات آن از جمله مرفین و هروئین، علی‌رغم خاصیت تسکین‌دهندگی درد، دارای ظرفیت بالایی برای ایجاد وابستگی و اعتیاد است. این ویژگی‌ها موجب شده است تا این مواد در کنار کاربردهای محدود پزشکی، به‌عنوان موادی با خطر سوءمصرف بالا شناخته شوند.

روش‌های مصرف

تریاک به اشکال دارویی متنوعی شامل پودر، قرص، کپسول و آمپول تولید شده و از راه‌های مختلفی همچون مصرف خوراکی، استنشاقی و تزریق زیرپوستی یا وریدی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

خاستگاه و تاریخچه تریاک

الف) در جهان

تریاک از گیاه خشخاش گرفته می‌شود و خشخاش (Papaver somniferum) با گل‌های ظریف و رنگارنگ خود، به‌ویژه گونه‌ای با گل‌های قرمز مخملی که به‌صورت خودرو می‌روید، از دیرباز مورد توجه تمدن‌های باستانی بوده است. بیشتر پژوهشگران سواحل دریای مدیترانه را زادگاه این گیاه می‌دانند و برخی نیز منشأ آن را به آسیای صغیر نسبت می‌دهند. اسناد تاریخی نشان می‌دهد که ساکنان بین‌النهرین در حدود 3400 سال قبل از میلاد با کشت و مصرف تریاک آشنا بوده‌اند و آن را با عنوان «روغن شیر» می‌شناختند. سومریان این گیاه را با نام‌های «ها» و «جل» به معنای گیاه شادی‌آور می‌خواندند و به نظر می‌رسد مصریان باستان دانش کشت و بهره‌برداری از آن را از تمدن سومری اقتباس کرده باشند. شواهد باستان‌شناسی از جمله نمونه‌های تریاک یافت‌شده در مقبره «چا» در مصر که به سدۀ پانزدهم قبل از میلاد تعلق دارد، گواهی بر قدمت استفاده از این گیاه در تمدن‌های کهن است.

حالت تخدیرکنندگی و اعتیادآورندگی این گیاه، منجر به رمزآلود بودن این گیاه در میان مردم و استفاده از آن در اساطیر و افسانه‌های ایرانیان بوده است. برخی معتقدند که نوش‌دارویی که رستم برای درمان سهراب خواست، همان شیرۀ خشخاش بوده است.

در برخی از گزارش‌های تاریخی نیز به مصرف تریاک اشاره شده است. بسیاری از پادشاهان، در طول تاریخ، که از رواج افیون و تریاک در میان درباریان خود، مستأصل شده بودند به مبارزه علیه آن پرداختند. مصرف تریاک، در دوره صفویان و به‌ویژه در اصفهان، رواج بسیاری یافت و برخی، تریاک‌دان خود را همیشه به‌همراه داشتند و گاهی آن را به جواهراتی باارزش، مزین می‌کردند. فرمان تاریخی شاه عباس، که با لحنی شدید و تهدید‌آمیز همراه بود، منجر به نجات شهر اصفهان از افیون و تخدیر شد.

ب) در ایران

برخی از محققان معتقدند که تریاک از طریق‌ عرب‌ها به ایران وارد شده است و برخی دیگر نوشته‌اند که در حـملۀ مغول به ایران، سربازان‌ مغولی آن را وارد ایران کردند و عده‌ای نیز ورود تریاک به ایران‌ را به نادرشاه افشار پس از لشکرکشی به هند و مراجعت به ایران نسبت می‌دهند.

بر اساس منابع موجود، در زمانِ غزنویان و نزدِ بیشتر سلاطین‌ و درباریان‌ مصرف تریاک متداول بوده است اما رواج تریاک‌کشی در ایران از سدۀ شانزدهم میلادی شروع شده و درباریان اغلب به این ماده معتاد بودند. در این زمان، مردم ایران معتقد بودند تریاک مایۀ قوت، جرأت و جسارت می‌شود. در زمان شاه تهماسب اول خوردن‌ تریاک بـه حدی میان شاهزادگان و سران دولت رواج داشت که همیشه مقدار زیادی تریاک در انبارهای‌ شاهی‌ نگهداری می‌شد. با این حال، در ایران تریاک‌کشی به‌صورت جدید از زمان قاجاریه‌ با فعالیت استعمارگران شکل گرفت و در واقع‌ شکل سیاسی مواد مخدر از این زمان آغاز شد.

کشت گیاه خشخاش‌ در ایران از زمان امیرکبیر در مرحلۀ آزمایش بوده و به گزارش روزنامۀ وقایع اتفاقیه زراعت خشخاش در اطراف تهران به‌عنوان‌ آزمایش‌ انجام می‌شده است. محققان نخستین‌ عـاملی‌ گسترش و رواج مواد مخدر در ایران را جنبۀ درمانی آن می‌دانند چرا که در این دوره بهداشت و درمان وضعیت مطلوبی نداشت. از طرف دیگر چون‌ انگلیسی‌ها تریاک‌ ایران‌ را خوب می‌خریدند، کشاورزان‌ دست از زراعت گندم کـشیدند و قـسمت زیادی از اراضی گندم را به کشت خشخاش تخصیص‌ دادند، به‌‌طوری که تریاک بـه‌صـورت یکـی از مهم‌ترین‌ اجناس‌ صادراتی‌ ایران‌ در آمد.

نقش استعمار در ترویج تریاک در ایران

بر اساس منابع مختلف تاریخی استعمار غربی با تکیه بر سیاست‌های سلطه‌جویانه، همواره در پی تضعیف بنیان‌های فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی ملل دیگر بوده است. یکی از شگردهای مهم در این راستا، ترویج مصرف تریاک در کشورهای اسلامی به‌ویژه ایران بود. غربی‌ها با نگاهی سودمحور و با هدف گسترش سبک زندگی مادی‌گرایانه و سکولار، تریاک را به‌عنوان ابزاری برای تخریب روحیه مقاومت، غیرت دینی و ظلم‌ستیزی در میان مسلمانان به کار گرفتند. این ماده مخدر نه تنها به‌عنوان منبع درآمدی کلان برای استعمارگران عمل می‌کرد، بلکه با ایجاد وابستگی روانی و جسمی، جامعه را به سوی انفعال و پذیرش سلطۀ بی‌گانه سوق می‌داد.  

دید حکومت وقت نسبت به تریاک به‌عنوان یک منبع درآمد بود و به مضرات و عواقب آن در اعتیاد و استمرار آن در دوره‌های بعد توجه‌ای نمی‌کرد تا جایی که روز به روز به تعداد معتادین افزوده می‌شد. برای مثال 1314ش تعداد معتادین به رقمی حدود 5/1 میلیون نفر و نزدیک به 7 درصد کل جمعیت ایران رسید.

در میان استعمارگران غربی، کشور انگلیس نقش ویژه در تولید و ترویج مصرف تریاک در ایران داشت. از همان ابتدای حضور استعمار انگلیس در ایران، تریاک به‌عنوان حربه‌ای برای نفوذ اقتصادی و اجتماعی مورد استفاده قرار گرفت. در دورۀ صفویه، برادران شرلی به ترویج این ماده پرداختند، اما اوج گسترش آن در عصر قاجار بود. با تشویق حکومت‌های وابسته، کشت خشخاش در اطراف تهران و دیگر مناطق افزایش یافت و تریاک به‌عنوان کالایی صادراتی به مستعمرات انگلیس فرستاده می‌شد. تبلیغات فریبنده مبنی بر خواص درمانی تریاک، مردم را به مصرف آن ترغیب کرد، در حالی که هدف اصلی، ایجاد وابستگی و تخریب نیروی انسانی ایران بود.  

در دهه‌های اخیر، با تغییر سیاست‌های استعماری، مواد مخدر صنعتی مانند هروئین جای تریاک را گرفتند. این تغییر، هم‌زمان با افزایش نفوذ آمریکا و دیگر قدرت‌های غربی در ایران بود. هروئین که حمل و مصرف آن آسان‌تر بود، به سرعت در میان جوانان شیوع یافت و جامعه را با بحران جدیدی مواجه کرد. قاچاق این مواد از کشورهایی مانند افغانستان و پاکستان، با حمایت غیرمستقیم قدرت‌های استکباری، ادامه یافت و ایران را به مسیری برای انتقال مواد مخدر به بازارهای جهانی تبدیل کرد.  

پژوهشگران سیاست‌های مبارزه با تریاک رژیم پهلوی را نمایش‌های تبلیغاتی توصیف می‌کنند و سیاست اصلی آن را از عوامل اصلی گسترش اعتیاد به تریاک در آن زمان می‌دانند. برای مثال شخصیت‌هایی مانند اشرف پهلوی به‌عنوان بازیگران اصلی قاچاق بین‌المللی مواد مخدر شناخته می‌شدند. سیاست‌های دوگانه این رژیم، از یک سو با اعدام قاچاقچیان خرده‌پا همراه بود و از سوی دیگر، باندهای بزرگ با حمایت درباریان به فعالیت خود ادامه می‌دادند. این رفتار نشان می‌دهد که تریاک در آن زمان نیز به‌عنوان ابزاری برای تضعیف جامعه و تأمین منافع استعماری به کار می‌رفت.  

گسترۀ جغرافیایی تولید تریاک

بر اساس مطالعات جغرافیای کشت خشخاش در سطح جهانی، منطقۀ جنوب غربی آسیا معروف به «هلال طلایی» با در نظر گرفتن معیارهای وسعت اراضی زیر کشت و حجم تولید، جایگاه نخست را به خود اختصاص داده است. این منطقه استراتژیک که شامل بخش‌های مرکزی و جنوب غربی افغانستان، نواحی جنوب غربی پاکستان و مناطق جنوب شرقی ایران می‌شود، به‌عنوان کانون اصلی تولید تریاک در جهان شناخته می‌شود. پس از هلال طلایی، منطقه موسوم به «مثلث طلایی» (منطقۀ مرزی میان تایلند، لائوس و میانمار) و سپس کشور مکزیک به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، استان سیستان و بلوچستان به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم در محدوده هلال طلایی مطرح بود. همچنین مناطق آذربایجان ایران به‌عنوان بخشی از نوک شمالی این هلال، از جمله مناطق شاخص در کشت خشخاش محسوب می‌شد. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که ایران تا قبل از انقلاب اسلامی نقش قابل توجهی در تولید تریاک در منطقه هلال طلایی ایفا می‌کرد، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی و اتخاذ سیاست‌های مبارزه با مواد مخدر، این نقش به کلی حذف شد. محققان این تحول را نشان‌دهندۀ عزم جدی نظام جمهوری اسلامی ایران در مقابله با پدیدۀ مواد مخدر و حفظ سلامت اجتماعی می‌دانند.

کاربردهای تریاک

الف) کاربردهای درمانی (اولیه)

۱. طب سنتی

در گذشته، تریاک و‌‌‌ گیاه خشخاش به‌عنوان دارویی با کاربردهای گسترده در میان عامه مردم شناخته می‌شد و به‌طور معمول در اکثر منازل یافت می‌شد. تریاک در طب سنتی ایرانیان به‌عنوان یک مُسَکن کاربرد درمانی داشت و در درمان درد، سرفه و اسهال بسیار تأثیرگذار توصیف شده است. خشخاش تیغ‌نزده با نام محلی «کوکنار» در عطاری‌ها عرضه می‌شد و مردم از جوشاندۀ آن برای مصارف درمانی بهره می‌بردند. در برخی مناطق ایران، برای تسهیل خواب کودکان، از سنین شیرخوارگی آنان را با دود تریاک آشنا می‌ساختند. همچنین با توجه به اعتقاد رایج به فواید خواب نیمروز، نانوایان دانه‌های خشخاش را بر سطح نان‌ها، به ویژه نان سنگک، می‌پاشیدند تا خاصیت خواب‌آوری آن موجب استراحت بهتر شود. بسیاری از افراد نیز مصرف تریاک را پس از چهل سالگی به‌عنوان عاملی برای حفظ سلامتی و تندرستی توصیه می‌کردند.

برخی از طبیبان طب سنتی، ترکیب خشخاش و عسل را برای دفع سرفه و اسهال، ترکیب آن با روغن گل را برای دفع سردرد، مخلوط تریاک با روغن بادام، زعفران و مَر (نوعی صمغ گیاهی) را برای درمان گوش‌درد، ترکیب آن با زردۀ تخم‌مرغ بریان‌شده و زعفران را برای درمان ورم، مخلوط صمغ خشخاش با شیر زنان را برای درمان نقرس (گرفتگی شدید عضلانی) مفید می‌دانستند.

بهترین و مهم‌ترین مزایای خشخاش به‌عنوان ریشۀ اصلی تریاک در طب سنتی عبارت‌اند از:

• بهبود باروری زنان و سلامت جنسی آن‌ها؛
• افزایش هضم غذا؛
• درمان بی‌خوابی و آرام‌بخش؛
• درمان زخم‌های دهان و خنک‌کنندۀ بدن؛
• تقویت و افزایش انرژی و همچنین کمک به جذب کلسیم در بدن؛
• بهبود سلامت مغز و کاهش‌دهندۀ اختلال شناختی؛
• تقویت استخوان‌ها؛
• کاهش فشارخون و تنظیم آن؛
• تقویت سیستم ایمنی بدن؛
• کاهش کلسترول و کمک به بهبود سلامت قلب؛
• درمان دیابت؛
• بهبود سلامت چشم و بینایی؛
• مبارزه با تومورها و جلوگیری از سرطان؛
• درمان سنگ کلیه؛
• بهبود عمل‌کرد تیروئید؛
• دارای اثرات ضد درد؛
• سلامت پوست و مرطوب‌کننده و پاک‌کنندۀ آن؛
• درمان اگزما و التهاب؛
• درمان شورۀ سر و تقویت رشد مو؛
• درمان آسم و تنفس بهتر؛
• جلوگیری از سرفه و سردرد ناشی از آن و هم‌چنین کاهش خلط؛
• کاهش گلودرد و التهاب؛
• جلوگیری از کم‌خونی و سرگیجه‌های غیر منتظره.

این باورهای عمومی در گذشته موجب شده بود تریاک جایگاه ویژه‌ای در طب سنتی و زندگی روزمره مردم پیدا کند.

۲. پزشکی مدرن

در پزشکی مدرن، مشتقات تریاک مانند مرفین و کدئین به صورت کنترل‌شده کاربردهای درمانی مهمی دارند. مرفین به عنوان قوی‌ترین مسکن طبیعی برای کنترل دردهای شدید پس از عمل، سرطان و بیماری‌های صعب‌العلاج استفاده می‌شود. کدئین نیز در ترکیب برخی شربت‌های ضدسرفه و داروهای تسکین دردهای متوسط کاربرد دارد (راهنمای دارویی مشقی، 1399). با این حال، به دلیل پتانسیل بالای اعتیادآوری و عوارضی مانند افسردگی تنفسی، استفاده از این داروها حتماً باید تحت نظارت دقیق پزشک و با رعایت پروتکل‌های سازمان غذا و دارو انجام شود. در ایران، تجویز و مصرف این داروها تحت کنترل شدید مراجع قانونی قرار دارد و تنها در موارد ضروری و با دوزهای محاسبه‌شده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ب) کاربردهای غیر درمانی (اعتیاد)

مصرف مداوم تریاک باعث ایجاد وابستگی جسمی و روانی می‌شد. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که اعتیاد به تریاک در دوره‌های صفویه و قاجار به معضلی اجتماعی تبدیل شده بود. مصرف تفننی تریاک در ابتدا به صورت محدود انجام می‌گرفت، اما به تدریج به اعتیاد دائمی منجر می‌شد. منابع تاریخی از جمله سفرنامه‌نویسان خارجی مانند شاردن و کمپفر به شیوع گسترده اعتیاد به تریاک در میان اقشار مختلف جامعه ایرانی اشاره کرده‌اند. اعتیاد به تریاک باعث کاهش productivity اجتماعی و اقتصادی می‌شد و در دوره قاجار به یکی از دغدغه‌های اصلاح‌طلبان تبدیل شده بود

برخی پژوهشگران ریشه‌های مصرف تریاک به‌عنوان مخدر را به دوران رواج آیین مهرپرستی در فلات ایران بازمی‌گردانند. بر اساس این دیدگاه، در مراسم جشن مهریسن نوشیدنی سکرآوری مورد استفاده قرار می‌گرفته که ترکیبی از گیاه مقدس هوم (یا گوکرن) با خون قربانی بوده است. برخی محققان گیاه گوکرن را با کوکنار مرتبط دانسته و معتقدند از دوران اساطیری جمشید، به تدریج به جای خون گاو، عصاره این گیاه را در شراب حل می‌کرده‌اند. این تحول در ترکیب نوشیدنی آیینی، نشانگر گذار تدریجی از مصرف خون به مواد گیاهی روانگردان در مناسک مذهبی ایران باستان است.

پیامدهای‌‌ سوء مصرف‌ تریاک

کارشناسان معتقدند که مصرف بسیار تریاک منجر به وابستگیِ روحی و جسمی به آن می‌شود. از جملۀ این علائم می‌توان به علائم جسمانی مانند حالت تهوع و اسهال، تعرق بیش از حد، تب و لرز، بی‌خوابی و بی‌اشتهایی، گیجی، خمیازه کشیدن و خواب‌آلودگی، مشکلات بینایی، کاهش تنفس و مشکلات تنفسی، تنگ شدن مردمک چشم و علائم رفتاری مانند تغییرات ظاهری (آشفتگی و ژولیدگی)، ناتوانی در تمرکز کردن، درخواست مکرر پول، کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس، افسردگی شدید و انزوا اشاره کرد.

سوءمصرف تریاک پیامدهای فردی و اجتماعی گسترده‌ای دارد که زندگی افراد و جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در سطح فردی، اعتیاد به تریاک موجب وابستگی شدید جسمی و روانی شده و عملکرد روزمره افراد را مختل می‌کند. از دیدگاه اجتماعی، این معضل منجر به افزایش طلاق، رشد خانواده‌های تک‌سرپرست و گسترش آسیب‌هایی نظیر خشونت خانگی می‌گردد. دسترسی آسان به مواد مخدر در جامعه، به ویژه برای جوانان و نوجوانان، نگرانی‌های جدی ایجاد کرده است.

پیامدهای اقتصادی اعتیاد شامل کاهش بهره‌وری نیروی کار و تحمیل هزینه‌های سنگین بر نظام بهداشتی و قضایی کشور است. همچنین، تغییر الگوی مصرف از مواد سنتی به صنعتی و صنعتی‌شده، بحران‌های جدیدی مانند افزایش جرائم و بیماری‌های عفونی را به همراه داشته است. گسترش اعتیاد در مناطق روستایی نیز موجب تضعیف سرمایه‌های اجتماعی و کاهش نیروی کار مولد شده است. این شرایط لزوم توجه جدی به برنامه‌های پیشگیرانه و آموزشی را بیش از پیش آشکار می‌سازد.

مبارزات تاریخی با سوء مصرف تریاک

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران

مبارزه با مصرف غیرپزشکی تریاک در ایران به دورۀ صفویه بازمی‌گردد. شاه طهماسب اول در 939ق با استناد به «شبهه حرمت»، مقادیر زیادی تریاک را نابود کرد. این اقدام مبتنی بر نگرش مذهبی و با هدف حذف زمینه‌های اعتیاد صورت گرفت. در دورۀ شاه عباس کبیر (1621م) نیز قوانین سختگیرانه‌ای برای منع مصرف تریاک وضع شد، اما اجرای آن تداوم نیافت.  

در دورۀ مشروطه، مبارزه با اعتیاد شکل نظام‌مندتری به خود گرفت. از جمله علمای دین با صدور فتوا و نوشتن کتاب علیه کابردهای غیرپزشکی تریاک موضع گرفتند. برای مثال ملا علی گنابادی با نوشتن کتاب «ذوالفقار» با استفاده از آیات کوشش زیادی در زمینۀ بیان جنبه حرمت مواد مخدر کرد. شاعران و رسانه‌ها نیز با تولید محتوا و روشنفکران با تألیف آثار به مقابله با این پدیده پرداختند. این دوره نقطه عطفی در تبدیل نگاه به معتاد از «مجرم» به «بیمار» بود.  

پس از مشروطه، قانون‌گذاری در سه مسیر اصلی توسعه یافت:  

1. نگاه درمان‌محور به معتاد به‌عنوان بیمار؛  

2. رویکرد تامینی به جای مجازات؛  

3. دیدگاه کیفری به مصرف مواد.  

قوانین اولیه مانند «قانون تحدید تریاکم (1289ش) و «قانون انحصار دولتی تریاک» (1307ش) بیشتر جنبه درآمدزایی داشتند تا مبارزه واقعی با اعتیاد. برای نمونه، خرید سوختۀ تریاک توسط دولت خود مشوقی برای مصرف بود.  

تصویب «قانون منع کشت خشخاش» در 1334ش گام مهمی در مبارزه با اعتیاد بود. اما در 1347ش با تصویب قانون اجازه کشت محدود خشخاش، این سیاست تضعیف شد. در 1348ش نیز با تعیین مجازات اعدام برای قاچاقچیان و واگذاری رسیدگی به جرایم مواد مخدر به دادگاه‌های نظامی، برخورد قهری با این پدیده تشدید شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، سیاست‌های جدیدی در زمینه مبارزه با مواد مخدر گرفته شد. در گام نخست، کشت خشخاش به‌طور کامل ممنوع اعلام شد. در ادامه و بر اساس قانون مصوب سال ۱۳۵۹، هرگونه فعالیت مرتبط با مواد مخدر شامل تولید، نگهداری، حمل و نقل، خرید و فروش و مصرف ممنوع شد. به معتادان مهلتی شش ماهه داده شد تا نسبت به ترک اعتیاد خود اقدام نمایند.

همزمان با این تحولات، مجلس شورای اسلامی لایحه‌ای تحت عنوان «تشدید مجازات مرتکبان جرایم مواد مخدر و اقدامات تأمینی و درمانی به منظور مداوا و اشتغال به کار معتادان» را به تصویب رساند. تشکیل ستاد هماهنگی مبارزه با مواد مخدر از دیگر اقدامات این دوره بود که همراه با اعمال مجازات‌های شدید برای متخلفان به اجرا درآمد. این تحولات به‌صورت گسترده در رسانه‌های جمعی آن زمان منعکس شد.

در ۱۳۶۷ش مجمع تشخیص مصلحت نظام با تدوین قوانین جدید، مجازات‌های سنگین‌تری را برای قاچاقچیان و معتادان وضع نمود. هرچند در این قانون به جنبه‌های پیشگیرانه و ضرورت درمان معتادان توجه کافی نشده بود. این نقص در ۱۳۷۶ش با اصلاح قانون برطرف شد و قانون جدید که هم‌اکنون نیز ملاک عمل می‌باشد، به تصویب رسید.

بر اساس قانون اصلاحی ۱۳۷۶ش کلیه فعالیت‌های مربوط به مواد مخدر اعم از کشت، تولید، واردات، صادرات و مصرف، به استثنای مصارف پزشکی تحت کنترل، ممنوع شده است. این قانون برای تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان مواد مخدر مجازات‌های مشخصی در نظر گرفته است. تأمین مصونیت قانونی برای معتادان در طول دوره درمان می‌باشد. با این حال، چنانچه فرد معتاد پیش از شروع فرآیند درمان دستگیر شود، مشمول مجازات‌هایی از جمله جریمه نقدی، شلاق و محرومیت از اشتغال در دستگاه‌های دولتی خواهد شد. قانونگذار در این زمینه تصریح کرده است که در صورت ترک کامل اعتیاد، امکان بازگشت به چرخۀ اشتغال برای این افراد وجود خواهد داشت.

وضعیت فعلی مصرف تریاک در ایران

بر اساس آخرین آمارها، حدود ۶۰درصد از ۳ میلیون مصرف‌کنندۀ مواد مخدر در ایران تریاک مصرف می‌کنند که نشان‌دهندۀ حضور پررنگ این ماده در سبد مصرف معتادان است. از این تعداد، ۱۰ درصد را افراد بالای ۶۰ سال تشکیل می‌دهند که به‌طور عمده به‌دلیل مصرف طولانی‌مدت و وابستگی به این ماده، همچنان به استفاده از آن ادامه می‌دهند. با احتساب خانواده‌های درگیر، حدود ۱۲ میلیون نفر مستقیم یا غیرمستقیم با پیامدهای اعتیاد دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند که حدود ۷ میلیون و ۲۰۰ هزار خانوادۀ آن به مصرف‌کنندگان تریاک مربوط می‌شود. از نظر اقتصادی، بازار مواد مخدر سالانه بیش از ۱۰ میلیارد دلار به اقتصاد کشور ضربه وارد می‌کند که شامل هزینه‌های مستقیم خرید مواد، درمان، نگهداری و زندان‌های مرتبط با جرائم مواد مخدر است.

با توجه به سهم ۶۰ درصدی تریاک در مصرف مواد، پژوهشگران معتقدند که این ماده به‌تنهایی سالانه حدود ۶ میلیارد دلار از این زیان اقتصادی را به خود اختصاص می‌دهد. این وضعیت نه‌تنها سلامت جامعه را تهدید می‌کند، بلکه بار مالی سنگینی بر دوش نظام بهداشتی و قضایی کشور تحمیل کرده است. کاهش مصرف تریاک و جایگزینی برنامه‌های درمانی مؤثر می‌تواند گام بزرگی در کاهش این آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی باشد.

تریاک در ادبیات فارسی

در ادبیات فارسی، تریاک هم به‌عنوان دارو و هم به‌عنوان بلای اجتماعی تصویر شده است. شاعران و نویسندگان از تریاک هم به‌عنوان نماد درمان دردها «پادزهر» یاد کرده‌اند و هم آن را «درد بی‌دوا» خوانده‌اند که خود مسبب رنج و تباهی است. این دوگانگی در نگاه ادبیات به تریاک، بازتابی از تضاد بین کاربرد پزشکی و پیامدهای ویرانگر اعتیاد در جامعه است.

در دوره‌های مختلف، ادبیات فارسی با خلق آثار متعدد در قالب شعر و نثر به بررسی ابعاد مختلف اعتیاد پرداخته است. این آثار که گاه از زبان خود معتادان روایت می‌شود، هم هشداردهنده است و هم بازتاب‌دهندۀ واقعیت‌های تلخ اجتماعی ناشی از گسترش مصرف تریاک در جامعه. برای مثال، فردوسی بارها به کاربرد دارویی این ماده اشاره کرده و آن را نماد درمان دانسته است:
الگو:آغاز نستعلیق

الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق  

نظامی نیز به این گیاهِ پادزهر گونه اشاره کرده است:

 الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق 

علاوه‌بر ادبیات رسمی، در ادبیات شفاهی فارسی‌زبانان نیز واژه‌های تریاک و افیون حضور یافته‌اند. از آن جمله می‌توان به کنایاتی همچون «افیون چشیدن» (فریب خوردن)، «تریاک زدن بر زهر شب» (کنایه از روز شدن) و تمثیلاتی مانند «دو مثقال تریاک ضرر زدن یا خوردن» (به‌معنای سخت ترساندن و ترسیدن)، «مثل تریاکی» (سخت عبوس و تلخ)، «مثل گنجشک تریاکی» (موجودی زار و نزار) «تریاک دوای همۀ دردها ست، اما خودش دردی است که درمان ندارد»، «از قند شیرین‌تر تریاک مفت»، «آدم تریاکی هیچ وقت سوراخ وافورش را گم نمی‌کند» و «می‌پرست مالش را تلف می‌کند، بنگی عقلش را و تریاکی عمرش را» اشاره کرد.

در ادبیات شفاهی، تریاک به‌عنوان نماد فریب، وابستگی و تباهی اخلاقی تصویر شده است. ضرب‌المثل‌ها و ترانه‌های عامیانه با طنز تلخ، پیامدهای ویرانگر اعتیاد را در قالب مفاهیمی چون «درد بی‌دوا» و «تباهی عمر» بازتاب می‌دهند. این آثار فرهنگی همزمان هم هشداردهنده و هم بازتاب‌دهندۀ واقعیت‌های اجتماعی ناشی از مصرف تریاک در جامعه است.

منابع

• آذرخش حسن‌علی، آفت زندگی، تهران، ۱۳۳۴ش.
• آقابابایی بنی، اسماعیل، «دیدگاه شرع و قانون در برخورد با جرایم مرتبط با مواد مخدر» پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب؛ ۲۳ مهر ۱۴۰۲ش
• ابومنصور موفق‌ هروی، الابنیة عن الحقائق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی‌ اردکانی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۱ش.
• اخـوینی بخاری، ربیـع، هدایة ‌المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۴۴ش.
• ادیب‌الحکما، سلیم، «تفننات ثلاثه»، دفتر تاریخ، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، 1384ش.
• ارزیابی سریع وضعیت سوء مصرف مواد در ایران، تهران، سازمان بهزیستی کشور، ۱۳۸۲ش.
• «اعتیاد، معضلی رو به گسترش و بیم بحرانی جدی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی ۱۴۰۳ش.
• بوث، مارتین، تاریخ تریاک، ترجمۀ منوچهر نوایی، تهران، سفی علیشاه، ۱۳۸۰ش.
• بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، توس، ۱۳۶۳ ش
• بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به‌تحقیق علی‌اکبر فیاض، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
• پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش.
• «تریاک از سبد مصرف معتادان پر کشید!/ وضعیت شیوع مصرف مواد در ۳۱ استان کشور»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۴۰۲ش.
• جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به‌تحقیق محمدرضا محرری، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی، ۱۳۸۲ش.
• «خشخاش گیاهی سحرآمیز! »، وب‌سایت طبایع، تاریخ بازدید: 1 آبان 1401ش.
• «خواص خشخاش و فواید باورنکردنی درمانی آن + ماسک پوست و مو خشخاش»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.
• «خواص گیاه خشخاش | گیاهی با خواص متعدد که هم می‌کشد هم مداوا می‌کند»، وب‌سایت ایران کازمد، تاریخ درج مطلب: بازدید: 7 بهمن 1401ش.
• حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی، به‌تحقیق محمدتقی میر، تهران، شرکت دارویی پخش رازی، ۱۳۷۱ش.
• حمیدی، جعفر، جانگدازان، تهران، ۱۳۸۱ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
• رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری، تهران، موزه ملی تاریخ علوم پزشکی، ۱۳۸۴ش.
• شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵ش.
• شاکری، عبدالحسین، مواد مخدر و اعتیاد، تهران، نشر گوتنبرگ، ۱۳۶۹ش.
• شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «ت»، دفتر اول، ۱۳۷۹ش.
• صادقی، مریم و جعفری، محمد، «تریاک»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• صالحی، شعله، «تاریخچه مصرف تریاک در ایران»، مجلۀ سلامت اجتماعی و اعتیاد، شمارۀ ۳، 1393ش.
• صدیقی، «خواص گل و تخم خشخاش»، وب‌سایت آشا ارگانیک، تاریخ درج مطلب: ۳۱ تیر ۱۳۹۸ش.
• طاهری، ابوالقاسم، «تریاک»، یغما، تهران، س 19، شماره 10، ۱۳۴۵ش.
• طباطبایی، فرزاد، «تریاک چیست»، وب‌گاه هنر زندگی، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسیِ، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• فردوسی، شاهنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه‌ عباس اول، تهـران، نگاه، ۱۳۴۱ش.
• «کاشت داشت برداشت خشخاش»، وب‌سایت سماتک، تاریخ بازدید: 7 بهمن 1401ش.
• «معرفی گل خشخاش و خواص خشخاش + طرز تهیه قاووت خشخاش»، وب‌سایت ستاره، تاریخ به‌روز رسانی: 28 شهریور 1400ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسیِ، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• منجم یزدی، محمد، تاریـخ عباسـی، به‌تحقیق سیف‌الله وحیـد‌نیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶ش.
• ناصرخسرو، سفرنامه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، کتاب‌های جیبی، ۱۳۵۴ش.
• نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
• «نقش انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، وب‌سایت مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مرداد ۱۴۰۰ش.
• «نقش تاریخی انگلیس در ترویج مواد مخدر در ایران»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۹ دی ۱۳۹۱ش.