پرش به محتوا

پیش‌نویس:امام حسن: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌ترتفاوت با ویرایش جدیدتر ←
دیداریویکی‌متن
اصلاح ارقام
زدن لینک داخلی
خط ۲: خط ۲:
'''<big>امام حسن</big>'''، امام دوم [[شیعیان]] و نخستین فرزند [[حضرت علی]] و [[حضرت فاطمه]].
'''<big>امام حسن</big>'''، امام دوم [[شیعیان]] و نخستین فرزند [[حضرت علی]] و [[حضرت فاطمه]].


امام حسن مجتبی (ع) دومین امام شیعیان، نخستین فرزند امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) و نوادۀ پیامبر اسلام (ص) است که به القاب «مجتبی»، «کریم» و «سبط اکبر» شناخته می‌شود. او که به شباهت بسیار به پیامبر شهرت داشت، ۱۰ سال امامت شیعیان را پس از شهادت پدر بر عهده گرفت و در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و نظامی نقشی اثرگذار ایفا کرد. برجسته‌ترین رخداد دوران امامت او، صلح با معاویه بود که به‌سبب سستی کوفیان و خیانت برخی فرماندهان رقم خورد. امام حسن (ع) در عبادت، زهد، حلم و بخشش زبانزد عصر خویش بود و میراثی از احادیث و روایات در حوزه‌های مختلف بر جای گذاشت. او در سال‌های پایانی عمر، به‌دست همسرش جعده و به تحریک معاویه مسموم شد و در ۴۷ تا ۴۹ سالگی به شهادت رسید و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.
امام حسن مجتبی (ع) دومین امام [[شیعه|شیعیان]]، نخستین فرزند امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) و نوادۀ پیامبر اسلام (ص) است که به القاب «مجتبی»، «کریم» و «سبط اکبر» شناخته می‌شود. او که به شباهت بسیار به پیامبر شهرت داشت، ۱۰ سال امامت شیعیان را پس از شهادت پدر بر عهده گرفت و در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و نظامی نقشی اثرگذار ایفا کرد. برجسته‌ترین رخداد دوران امامت او، صلح با معاویه بود که به‌سبب سستی کوفیان و خیانت برخی فرماندهان رقم خورد. امام حسن (ع) در [[عبادت]]، زهد، حلم و بخشش زبانزد عصر خویش بود و میراثی از احادیث و روایات در حوزه‌های مختلف بر جای گذاشت. او در سال‌های پایانی عمر، به‌دست همسرش جعده و به تحریک معاویه مسموم شد و در ۴۷ تا ۴۹ سالگی به شهادت رسید و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.


==خانواده و امامت==
==خانواده و امامت==
حسن (علیه السلام) اولین فرزند [[امام علی|علی]] و [[حضرت فاطمه|فاطمه]] و نخستین نوادۀ [[حضرت محمد]] (صلی الله علیه و آله) است. کنیه‌اش ابومحمد<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص500.</ref> و القابش مجتبی، سبط، طیب، تقی، ولی، زکی<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص500.</ref>  و نیز، کریم، سخی و جواد<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۲۶؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶؛ ابن‌أثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۹۰.</ref> است. در شب سه‌شنبۀ<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص411.</ref>  پانزدهم [[رمضان]] سال دوم<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119.</ref>  یا سوم هجری<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص411؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119 و 165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص499.</ref>  در [[مدینه]] به دنیا آمد.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص285؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>  ۷ سال با [[پیامبر اکرم]]،<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص514 و 516.</ref>  ۳۰ سال همراه [[امام علی]]<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص286 و 296.</ref>  و ۱۰ سال پس از پدرش، عهده‌دار [[امامت]] بود<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص296؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>  و ۷ ماه نیز بر مسند خلافت تکیه زد. امام حسن دارای ۱۵ فرزند است که از میان آنها، قاسم و عبدالله در [[کربلا]] به [[شهادت]] رسیدند.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص194؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص451 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص607.</ref> او را شبیه‌ترینِ مردم به [[حضرت محمد]] دانسته‌اند.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۲۶؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص412؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص501.</ref>   
[[امام حسن|حسن]] (علیه السلام) اولین فرزند [[امام علی|علی]] و [[حضرت فاطمه|فاطمه]] و نخستین نوادۀ [[حضرت محمد]] (صلی الله علیه و آله) است. کنیه‌اش ابومحمد<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص500.</ref> و القابش مجتبی، سبط، طیب، تقی، ولی، زکی<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص500.</ref>  و نیز، کریم، سخی و جواد<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۲۶؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶؛ ابن‌أثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۹۰.</ref> است. در شب سه‌شنبۀ<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص411.</ref>  پانزدهم [[رمضان]] سال دوم<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119.</ref>  یا سوم هجری<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص411؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119 و 165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص499.</ref>  در [[مدینه]] به دنیا آمد.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص285؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>  ۷ سال با [[پیامبر اکرم]]،<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص514 و 516.</ref>  ۳۰ سال همراه [[امام علی]]<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص286 و 296.</ref>  و ۱۰ سال پس از پدرش، عهده‌دار [[امامت]] بود<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص296؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>  و ۷ ماه نیز بر مسند خلافت تکیه زد. امام حسن دارای ۱۵ فرزند است که از میان آنها، قاسم و عبدالله در [[کربلا]] به [[شهادت]] رسیدند.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص194؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص451 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص607.</ref> او را شبیه‌ترینِ مردم به [[حضرت محمد]] دانسته‌اند.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۲۶؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص412؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص501.</ref>   
==امام حسن در آئینه آیات==
==امام حسن در آئینه آیات==
بر اساس گزارش‌های تاریخی گوناگون و نیز بر اساس دیدگاه بسیاری از مفسران [[قرآن]]، آیات مربوط به [[مباهله]]،<ref>سوره آل‌عمران، آیه 61.</ref>  تطهیر،<ref>سوره أحزاب، آیه 33.</ref>  إطعام،<ref>سوره دهر، آیات 5-9.</ref>  مودت<ref>سوره شوری، آیه 23.</ref>  و اولی الأمر<ref>سوره نساء، آیه 59.</ref>  اشاره و اذعان به امام حسن نیز دارند.
بر اساس گزارش‌های تاریخی گوناگون و نیز بر اساس دیدگاه بسیاری از مفسران [[قرآن]]، آیات مربوط به [[مباهله]]،<ref>سوره آل‌عمران، آیه 61.</ref>  تطهیر،<ref>سوره أحزاب، آیه 33.</ref>  إطعام،<ref>سوره دهر، آیات 5-9.</ref>  مودت<ref>سوره شوری، آیه 23.</ref>  و اولی الأمر<ref>سوره نساء، آیه 59.</ref>  اشاره و اذعان به امام حسن نیز دارند.
==امام حسن از منظر پیامبر==
==امام حسن از منظر پیامبر==
[[پیامبر اکرم]] بارها گفته بود که حسن و دوست‌دارش را دوست دارم<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص414 ؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص120 و 165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص501-502.</ref> و هر کس مرا دوست دارد، باید حسن را نیز دوست بدارد.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص414؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص502.</ref> هر کس حسن و [[امام حسین|حسین]] را دوست بدارد، مرا نیز دوست داشته است.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165.</ref> حسن و [[امام حسین|حسین]] امام‌اند، چه بنشینند، چه قیام کنند.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص127؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص542.</ref> هر کس می‌خواهد با دیدن سید جوانان بهشت، مسرور شود، به حسن نگاه کند.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165 و 168.</ref> اگر عقل در مردی مجسم می‌شد، همانا آن‌کس، حسن بود.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص121.</ref> همچنین [[حضرت محمد|پیامبر خدا]]، حسن و [[امام حسین|حسین]] را دو گوشوارۀ عرش الهی معرفی کرده است.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص415.</ref>
[[پیامبر اکرم]] بارها گفته بود که حسن و دوست‌دارش را دوست دارم<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص414 ؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص120 و 165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص501-502.</ref> و هر کس مرا دوست دارد، باید حسن را نیز دوست بدارد.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص414؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص502.</ref> هر کس حسن و [[امام حسین|حسین]] را دوست بدارد، مرا نیز دوست داشته است.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165.</ref> حسن و [[امام حسین|حسین]] امام‌اند، چه بنشینند، چه قیام کنند.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص127؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص542.</ref> هر کس می‌خواهد با دیدن سید جوانان [[بهشت]]، مسرور شود، به حسن نگاه کند.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165 و 168.</ref> اگر عقل در مردی مجسم می‌شد، همانا آن‌کس، حسن بود.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص121.</ref> همچنین [[حضرت محمد|پیامبر خدا]]، حسن و [[امام حسین|حسین]] را دو گوشوارۀ عرش الهی معرفی کرده است.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص415.</ref>
==اوصاف امام حسن==
==اوصاف امام حسن==
به گفتۀ [[امام صادق]]، امام حسن در زمانۀ خود، بافضیلت‌ترین بود و در عبادت و زهد، سرآمد مردمان عصر خود بود.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416.</ref> چون [[وضو]] می‌ساخت، تمام بدنش به رعشه می‌افتاد<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416.</ref>  و رنگ صورتش تغییر می‌کرد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref>  وقتی به نماز می‌ایستاد، بند‌بند وجودش از خشیت الهی می‌لرزید.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref> با یادآوری مرگ و قبر و قیامت، به‌قدری می‌گریست که بی‌هوش می‌شد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref> در راه [[خدا]] بسیار بذل و بخشش می‌کرد.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص166.</ref> در طول حیات خود، سه بار نیمی از اموالش را میان نیازمندان تقسیم کرد.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص417؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص166؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref> با زیردستان، فروتنانه برخورد می‌کرد<ref>ابن شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۲۳.</ref> و مانند آنان بر روی زمین می‌نشست و کنار ایشان غذا می‌خورد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص505.</ref> بسیار شکیبا<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶؛ ابن‌أثیر، اُسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۹۰؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص417.</ref> بود، به‌گونه‌ای که بردباری او را هم‌سنگ کوه‌ها دانسته‌اند.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶۷؛ ابن‌سعد، طبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ۳۵۴.</ref> از خطای دیگران به سهولت چشم‌پوشی می‌کرد.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص419.</ref>
به گفتۀ [[امام صادق]]، امام حسن در زمانۀ خود، بافضیلت‌ترین بود و در عبادت و زهد، سرآمد مردمان عصر خود بود.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416.</ref> چون [[وضو]] می‌ساخت، تمام بدنش به رعشه می‌افتاد<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416.</ref>  و رنگ صورتش تغییر می‌کرد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref>  وقتی به [[نماز]] می‌ایستاد، بند‌بند وجودش از خشیت الهی می‌لرزید.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref> با یادآوری مرگ و قبر و قیامت، به‌قدری می‌گریست که بی‌هوش می‌شد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref> در راه [[خدا]] بسیار بذل و بخشش می‌کرد.<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص166.</ref> در طول حیات خود، سه بار نیمی از اموالش را میان نیازمندان تقسیم کرد.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص417؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص166؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.</ref> با زیردستان، فروتنانه برخورد می‌کرد<ref>ابن شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۲۳.</ref> و مانند آنان بر روی زمین می‌نشست و کنار ایشان غذا می‌خورد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص505.</ref> بسیار شکیبا<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶؛ ابن‌أثیر، اُسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۹۰؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص417.</ref> بود، به‌گونه‌ای که بردباری او را هم‌سنگ کوه‌ها دانسته‌اند.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶۷؛ ابن‌سعد، طبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ۳۵۴.</ref> از خطای دیگران به سهولت چشم‌پوشی می‌کرد.<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص419.</ref>


==اقدامات سیاسی – اجتماعی==  
==اقدامات سیاسی – اجتماعی==  
با اینکه در فتوحات عصر عمر شرکت نکرد؛ اما به‌دلیل هاشمی و قریشی بودن، از غنایم سهمی برای او در نظر می‌گرفتند.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص521-522.</ref>  در فتوحات زمان عثمان، مشخصاً در جنگ إفریقیه (سال۲۶ هجری)<ref>ابن عبدربه، العقد الفرید، ج۵، ص۵۸-۵۹.</ref> و طبرستان (سال ۲۹ یا ۳۰ هجری)<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۲۶۹.</ref> شرکت کرد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص523-524.</ref>  وی در تمام این مدت، در کنار پدرش [[امام علی]] و بر اساس مصالح [[اسلام]] عمل می‌کرد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص524.</ref> به دستور پدر، در غائلۀ شورش مردم علیه عثمان، وظیفۀ مراقبت از عثمان را بر عهده داشت و در این راه، زخمی شد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص525.</ref> در دورۀ خلافت پدرش، تا آخرین لحظه همراه و هم‌پای او بود و در تمام جنگ‌هایش شرکت داشت.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص537 و 540.</ref>  در جنگ جمل با سخنان خود، مردم را تهییج و تشویق به مشارکت در جنگ با ناکثین (پیمان‌شکنان) کرد و خود نیز شجاعانه جنگید.<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص291.</ref> در جنگ صفین نیز ضمن تحریض مردم به جنگ با قاسطین، دلاورانه با معاویه و سپاهش جنگید. در پسِ این جنگ بود که امام علی نامۀ<ref>نهج البلاغه، نامه 31.</ref> معروف خود را که حاوی نکات اخلاقی و تربیتی است، به او نوشت.<ref>سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ۱۳۷۸ش، ص۲۹۵.</ref> وی در عهد [[امامت]] خود، حتی پس از پذیرش خلافت معاویه، آشکارا از سیاست‌های او انتقاد می‌کرد.<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص291-292.</ref> <br>
با اینکه در فتوحات عصر عمر شرکت نکرد؛ اما به‌دلیل هاشمی و قریشی بودن، از غنایم سهمی برای او در نظر می‌گرفتند.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص521-522.</ref>  در فتوحات زمان عثمان، مشخصاً در جنگ إفریقیه (سال۲۶ هجری)<ref>ابن عبدربه، العقد الفرید، ج۵، ص۵۸-۵۹.</ref> و طبرستان (سال ۲۹ یا ۳۰ هجری)<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۲۶۹.</ref> شرکت کرد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص523-524.</ref>  وی در تمام این مدت، در کنار پدرش [[امام علی]] و بر اساس مصالح [[اسلام]] عمل می‌کرد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص524.</ref> به دستور پدر، در غائلۀ شورش مردم علیه عثمان، وظیفۀ مراقبت از عثمان را بر عهده داشت و در این راه، زخمی شد.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص525.</ref> در دورۀ خلافت پدرش، تا آخرین لحظه همراه و هم‌پای او بود و در تمام جنگ‌هایش شرکت داشت.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص537 و 540.</ref>  در جنگ جمل با سخنان خود، مردم را تهییج و تشویق به مشارکت در جنگ با ناکثین (پیمان‌شکنان) کرد و خود نیز شجاعانه جنگید.<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص291.</ref> در جنگ صفین نیز ضمن تحریض مردم به جنگ با قاسطین، دلاورانه با معاویه و سپاهش جنگید. در پسِ این جنگ بود که امام علی نامۀ<ref>نهج البلاغه، نامه 31.</ref> معروف خود را که حاوی نکات اخلاقی و تربیتی است، به او نوشت.<ref>سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ۱۳۷۸ش، ص۲۹۵.</ref> وی در عهد [[امامت]] خود، حتی پس از پذیرش خلافت معاویه، آشکارا از سیاست‌های او انتقاد می‌کرد.<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص291-292.</ref> <br>یکی از اقدامات امام حسن در دورۀ کوتاه زمامداری خود، افزایش صددرصدی حقوق سربازان بود.<ref>ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۶۴.</ref>
یکی از اقدامات امام حسن در دورۀ کوتاه زمامداری خود، افزایش صددرصدی حقوق سربازان بود.<ref>ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۶۴.</ref>


==صلح امام حسن==
==صلح امام حسن==
===دلایل صلح===
===دلایل صلح===
عدم آمادگی روحی کوفیان، عافیت طلبی<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص295.</ref>  و سستی مردم در حمایت از امام،<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص148.</ref>  اهمال در آمادگی برای مشارکت در جنگ،<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>  یکدل نبودن مردم [[عراق]]<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص297.</ref>  و عدم انسجام لازم برای جنگ،<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص294 و 296.</ref>  ناخشنودی اکثر مردم از تداوم جنگ<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص152 و 153.</ref>  و تمایل اکثر مردم به برقراری صلح، خستگی از جنگ به‌دلیل مشارکت در جنگ‌های فرسایشی و طولانی،<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص294.</ref>  تطمیع یاران و فرماندهان امام توسط معاویه، خیانت برخی فرماندهان به امام<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص298.</ref>  و حفظ جان [[شیعیان]]<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص153 و 155.</ref>  به‌عنوان دلایل صلح معرفی شده است.
عدم آمادگی روحی کوفیان، عافیت طلبی<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص295.</ref>  و سستی مردم در حمایت از امام،<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص148.</ref>  اهمال در آمادگی برای مشارکت در جنگ،<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.</ref>  یکدل نبودن مردم [[عراق]]<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص297.</ref>  و عدم انسجام لازم برای [[جنگ]]،<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص294 و 296.</ref>  ناخشنودی اکثر مردم از تداوم جنگ<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص152 و 153.</ref>  و تمایل اکثر مردم به برقراری صلح، خستگی از جنگ به‌دلیل مشارکت در جنگ‌های فرسایشی و طولانی،<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص294.</ref>  تطمیع یاران و فرماندهان امام توسط معاویه، خیانت برخی فرماندهان به امام<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص298.</ref>  و حفظ جان [[شیعیان]]<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص153 و 155.</ref>  به‌عنوان دلایل صلح معرفی شده است.
===مفاد صلح‌نامه===
===مفاد صلح‌نامه===
امام حسن شروطی را برای انعقاد صلح مقرر کرده بود که معاویه با پذیرش ابتدایی آن، موجبات مصالحه را فراهم آورد. شروط صلح‌نامه از این قرار بود:  
امام حسن شروطی را برای انعقاد صلح مقرر کرده بود که معاویه با پذیرش ابتدایی آن، موجبات مصالحه را فراهم آورد. شروط صلح‌نامه از این قرار بود:  
خط ۲۵: خط ۲۴:
*پس از خود، جانشین تعیین نکند؛<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص429-430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570 و 598؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.</ref>
*پس از خود، جانشین تعیین نکند؛<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص429-430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570 و 598؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.</ref>
*پس از او، حسن و پس از حسن، [[امام حسین|حسین]] خلیفه خواهند بود؛<ref>مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83 و 88؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.</ref>
*پس از او، حسن و پس از حسن، [[امام حسین|حسین]] خلیفه خواهند بود؛<ref>مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83 و 88؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.</ref>
*معاویه نباید نسبت به حسن، [[امام حسین|حسین]] و اهل‌بیت پیامبر مکر و خدعه کند و به آنها ضرری نرساند؛<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص160-161؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص302.</ref>
*معاویه نباید نسبت به حسن، حسین و اهل‌بیت پیامبر مکر و خدعه کند و به آنها ضرری نرساند؛<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص160-161؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص302.</ref>
*علی را دشنام ندهد<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191 ؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430 ؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص161 ؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص88 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 ؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.</ref> و در قنوت نمازش، به علی و شیعیان ناسزا نگوید؛<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430.</ref>
*علی را دشنام ندهد<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191 ؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430 ؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص161 ؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص88 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 ؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.</ref> و در قنوت نمازش، به علی و شیعیان ناسزا نگوید؛<ref>قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430.</ref>
*تمام مردم و شیعیان علی در امان باشند و به آنها سوءقصد نشود؛<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص84، 89-90؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 و 593؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301-302.</ref>  بر ضد امام حسن توطئه نکند،<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص160.</ref>
*تمام مردم و شیعیان علی در امان باشند و به آنها سوءقصد نشود؛<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص84، 89-90؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 و 593؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301-302.</ref>  بر ضد امام حسن توطئه نکند،<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص160.</ref>
خط ۳۱: خط ۳۰:
*از بیت المال کوفه دو میلیون<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص89.</ref> یا پنج میلیون درهم<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.</ref>  در اختیار حسن باشد؛<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571.</ref>
*از بیت المال کوفه دو میلیون<ref>جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص89.</ref> یا پنج میلیون درهم<ref>عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.</ref>  در اختیار حسن باشد؛<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571.</ref>
*آنچه را که اهالی [[مدینه]]، [[حجاز]] و [[عراق]] از [[امام علی|علی]] گرفته‌اند، از ایشان باز نستاند.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570.</ref> <br>
*آنچه را که اهالی [[مدینه]]، [[حجاز]] و [[عراق]] از [[امام علی|علی]] گرفته‌اند، از ایشان باز نستاند.<ref>معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570.</ref> <br>
معاویه پس از انعقاد صلح‌نامه، همۀ شروط را زیر پا گذاشت و به آنها عمل نکرد.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص164؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص592-593.</ref>  <br>
معاویه پس از انعقاد صلح‌نامه، همۀ شروط را زیر پا گذاشت و به آنها عمل نکرد.<ref>مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص164؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص592-593.</ref>  واکنش یاران امام حسن به صلح با معاویه، متفاوت بود. برخی اظهار تأسف و ناخشنودی ‌کردند<ref>مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۳ش، ج۴۴، ص۲۹.</ref> و بعضی پا را فراتر نهاده و به ملامت و سرزنش امام رو آوردند و او را خوارکنندۀ مؤمنان نامیدند.<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۵ و ۴۸.</ref>
واکنش یاران امام حسن به صلح با معاویه، متفاوت بود. برخی اظهار تأسف و ناخشنودی ‌کردند<ref>مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۳ش، ج۴۴، ص۲۹.</ref> و بعضی پا را فراتر نهاده و به ملامت و سرزنش امام رو آوردند و او را خوارکنندۀ مؤمنان نامیدند.<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۵ و ۴۸.</ref>


==شهادت امام حسن==
==شهادت امام حسن==

نسخهٔ ۱۰ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۸:۵۲

تشییع امام حسن-حسن روح الامین
تصویری از نقاشی تشییع مظلومانه امام حسن علیه السلام به قلم حسن روح الامین

امام حسن، امام دوم شیعیان و نخستین فرزند حضرت علی و حضرت فاطمه.

امام حسن مجتبی (ع) دومین امام شیعیان، نخستین فرزند امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) و نوادۀ پیامبر اسلام (ص) است که به القاب «مجتبی»، «کریم» و «سبط اکبر» شناخته می‌شود. او که به شباهت بسیار به پیامبر شهرت داشت، ۱۰ سال امامت شیعیان را پس از شهادت پدر بر عهده گرفت و در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و نظامی نقشی اثرگذار ایفا کرد. برجسته‌ترین رخداد دوران امامت او، صلح با معاویه بود که به‌سبب سستی کوفیان و خیانت برخی فرماندهان رقم خورد. امام حسن (ع) در عبادت، زهد، حلم و بخشش زبانزد عصر خویش بود و میراثی از احادیث و روایات در حوزه‌های مختلف بر جای گذاشت. او در سال‌های پایانی عمر، به‌دست همسرش جعده و به تحریک معاویه مسموم شد و در ۴۷ تا ۴۹ سالگی به شهادت رسید و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

خانواده و امامت

حسن (علیه السلام) اولین فرزند علی و فاطمه و نخستین نوادۀ حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) است. کنیه‌اش ابومحمد[۱] و القابش مجتبی، سبط، طیب، تقی، ولی، زکی[۲] و نیز، کریم، سخی و جواد[۳] است. در شب سه‌شنبۀ[۴] پانزدهم رمضان سال دوم[۵] یا سوم هجری[۶] در مدینه به دنیا آمد.[۷] ۷ سال با پیامبر اکرم،[۸] ۳۰ سال همراه امام علی[۹] و ۱۰ سال پس از پدرش، عهده‌دار امامت بود[۱۰] و ۷ ماه نیز بر مسند خلافت تکیه زد. امام حسن دارای ۱۵ فرزند است که از میان آنها، قاسم و عبدالله در کربلا به شهادت رسیدند.[۱۱] او را شبیه‌ترینِ مردم به حضرت محمد دانسته‌اند.[۱۲]

امام حسن در آئینه آیات

بر اساس گزارش‌های تاریخی گوناگون و نیز بر اساس دیدگاه بسیاری از مفسران قرآن، آیات مربوط به مباهله،[۱۳] تطهیر،[۱۴] إطعام،[۱۵] مودت[۱۶] و اولی الأمر[۱۷] اشاره و اذعان به امام حسن نیز دارند.

امام حسن از منظر پیامبر

پیامبر اکرم بارها گفته بود که حسن و دوست‌دارش را دوست دارم[۱۸] و هر کس مرا دوست دارد، باید حسن را نیز دوست بدارد.[۱۹] هر کس حسن و حسین را دوست بدارد، مرا نیز دوست داشته است.[۲۰] حسن و حسین امام‌اند، چه بنشینند، چه قیام کنند.[۲۱] هر کس می‌خواهد با دیدن سید جوانان بهشت، مسرور شود، به حسن نگاه کند.[۲۲] اگر عقل در مردی مجسم می‌شد، همانا آن‌کس، حسن بود.[۲۳] همچنین پیامبر خدا، حسن و حسین را دو گوشوارۀ عرش الهی معرفی کرده است.[۲۴]

اوصاف امام حسن

به گفتۀ امام صادق، امام حسن در زمانۀ خود، بافضیلت‌ترین بود و در عبادت و زهد، سرآمد مردمان عصر خود بود.[۲۵] چون وضو می‌ساخت، تمام بدنش به رعشه می‌افتاد[۲۶] و رنگ صورتش تغییر می‌کرد.[۲۷] وقتی به نماز می‌ایستاد، بند‌بند وجودش از خشیت الهی می‌لرزید.[۲۸] با یادآوری مرگ و قبر و قیامت، به‌قدری می‌گریست که بی‌هوش می‌شد.[۲۹] در راه خدا بسیار بذل و بخشش می‌کرد.[۳۰] در طول حیات خود، سه بار نیمی از اموالش را میان نیازمندان تقسیم کرد.[۳۱] با زیردستان، فروتنانه برخورد می‌کرد[۳۲] و مانند آنان بر روی زمین می‌نشست و کنار ایشان غذا می‌خورد.[۳۳] بسیار شکیبا[۳۴] بود، به‌گونه‌ای که بردباری او را هم‌سنگ کوه‌ها دانسته‌اند.[۳۵] از خطای دیگران به سهولت چشم‌پوشی می‌کرد.[۳۶]

اقدامات سیاسی – اجتماعی

با اینکه در فتوحات عصر عمر شرکت نکرد؛ اما به‌دلیل هاشمی و قریشی بودن، از غنایم سهمی برای او در نظر می‌گرفتند.[۳۷] در فتوحات زمان عثمان، مشخصاً در جنگ إفریقیه (سال۲۶ هجری)[۳۸] و طبرستان (سال ۲۹ یا ۳۰ هجری)[۳۹] شرکت کرد.[۴۰] وی در تمام این مدت، در کنار پدرش امام علی و بر اساس مصالح اسلام عمل می‌کرد.[۴۱] به دستور پدر، در غائلۀ شورش مردم علیه عثمان، وظیفۀ مراقبت از عثمان را بر عهده داشت و در این راه، زخمی شد.[۴۲] در دورۀ خلافت پدرش، تا آخرین لحظه همراه و هم‌پای او بود و در تمام جنگ‌هایش شرکت داشت.[۴۳] در جنگ جمل با سخنان خود، مردم را تهییج و تشویق به مشارکت در جنگ با ناکثین (پیمان‌شکنان) کرد و خود نیز شجاعانه جنگید.[۴۴] در جنگ صفین نیز ضمن تحریض مردم به جنگ با قاسطین، دلاورانه با معاویه و سپاهش جنگید. در پسِ این جنگ بود که امام علی نامۀ[۴۵] معروف خود را که حاوی نکات اخلاقی و تربیتی است، به او نوشت.[۴۶] وی در عهد امامت خود، حتی پس از پذیرش خلافت معاویه، آشکارا از سیاست‌های او انتقاد می‌کرد.[۴۷]
یکی از اقدامات امام حسن در دورۀ کوتاه زمامداری خود، افزایش صددرصدی حقوق سربازان بود.[۴۸]

صلح امام حسن

دلایل صلح

عدم آمادگی روحی کوفیان، عافیت طلبی[۴۹] و سستی مردم در حمایت از امام،[۵۰] اهمال در آمادگی برای مشارکت در جنگ،[۵۱] یکدل نبودن مردم عراق[۵۲] و عدم انسجام لازم برای جنگ،[۵۳] ناخشنودی اکثر مردم از تداوم جنگ[۵۴] و تمایل اکثر مردم به برقراری صلح، خستگی از جنگ به‌دلیل مشارکت در جنگ‌های فرسایشی و طولانی،[۵۵] تطمیع یاران و فرماندهان امام توسط معاویه، خیانت برخی فرماندهان به امام[۵۶] و حفظ جان شیعیان[۵۷] به‌عنوان دلایل صلح معرفی شده است.

مفاد صلح‌نامه

امام حسن شروطی را برای انعقاد صلح مقرر کرده بود که معاویه با پذیرش ابتدایی آن، موجبات مصالحه را فراهم آورد. شروط صلح‌نامه از این قرار بود:

  • معاویه باید بر اساس کتاب خدا و سنت رسول الله عمل کند؛[۵۸]
  • پس از خود، جانشین تعیین نکند؛[۵۹]
  • پس از او، حسن و پس از حسن، حسین خلیفه خواهند بود؛[۶۰]
  • معاویه نباید نسبت به حسن، حسین و اهل‌بیت پیامبر مکر و خدعه کند و به آنها ضرری نرساند؛[۶۱]
  • علی را دشنام ندهد[۶۲] و در قنوت نمازش، به علی و شیعیان ناسزا نگوید؛[۶۳]
  • تمام مردم و شیعیان علی در امان باشند و به آنها سوءقصد نشود؛[۶۴] بر ضد امام حسن توطئه نکند،[۶۵]
  • یک میلیون درهم از خراج دارابجرد، صرف بازماندگان شهدای جمل و صفین شود؛[۶۶]
  • از بیت المال کوفه دو میلیون[۶۷] یا پنج میلیون درهم[۶۸] در اختیار حسن باشد؛[۶۹]
  • آنچه را که اهالی مدینه، حجاز و عراق از علی گرفته‌اند، از ایشان باز نستاند.[۷۰]

معاویه پس از انعقاد صلح‌نامه، همۀ شروط را زیر پا گذاشت و به آنها عمل نکرد.[۷۱] واکنش یاران امام حسن به صلح با معاویه، متفاوت بود. برخی اظهار تأسف و ناخشنودی ‌کردند[۷۲] و بعضی پا را فراتر نهاده و به ملامت و سرزنش امام رو آوردند و او را خوارکنندۀ مؤمنان نامیدند.[۷۳]

شهادت امام حسن

امام حسن به واسطه زهری که همسرش، جعده، به او خورانید،[۷۴] در هفتم[۷۵] یا بیست و هشتم[۷۶] یا آخر صفر[۷۷] و یا بیست و پنجم ربیع الاول[۷۸] سال 49[۷۹] یا 50[۸۰] یا ۵۱ هجری و در سن 47[۸۱] یا 48[۸۲] یا ۴۹ سالگی به شهادت رسید[۸۳] و در قبرستان بقیع مدفون گشت.[۸۴]

میراث معنوی امام حسن

از امام حسن ۲۵۰ روایت در زمینه‌های مختلف بر جای مانده که در مجامع روایی و حدیثی، در دسترس است.[۸۵]

پانویس

  1. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص500.
  2. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص500.
  3. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۲۶؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶؛ ابن‌أثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۹۰.
  4. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص411.
  5. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119.
  6. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص411؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119 و 165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص499.
  7. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص285؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
  8. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص514 و 516.
  9. ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص286 و 296.
  10. ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص296؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
  11. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص194؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص451 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص607.
  12. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص187؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۲۶؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص412؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص501.
  13. ↑ سوره آل‌عمران، آیه 61.
  14. ↑ سوره أحزاب، آیه 33.
  15. ↑ سوره دهر، آیات 5-9.
  16. ↑ سوره شوری، آیه 23.
  17. ↑ سوره نساء، آیه 59.
  18. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص414 ؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص120 و 165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص501-502.
  19. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص414؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص502.
  20. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165.
  21. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص127؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص542.
  22. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص165 و 168.
  23. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص121.
  24. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص415.
  25. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416.
  26. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416.
  27. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.
  28. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص416 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.
  29. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.
  30. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص166.
  31. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص417؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص166؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص503.
  32. ↑ ابن شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۲۳.
  33. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص505.
  34. ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶؛ ابن‌أثیر، اُسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۹۰؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص417.
  35. ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶۷؛ ابن‌سعد، طبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ۳۵۴.
  36. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص419.
  37. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص521-522.
  38. ↑ ابن عبدربه، العقد الفرید، ج۵، ص۵۸-۵۹.
  39. ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۲۶۹.
  40. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص523-524.
  41. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص524.
  42. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص525.
  43. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص537 و 540.
  44. ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص291.
  45. ↑ نهج البلاغه، نامه 31.
  46. ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ۱۳۷۸ش، ص۲۹۵.
  47. ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص291-292.
  48. ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۶۴.
  49. ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص295.
  50. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص148.
  51. ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
  52. ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص297.
  53. ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص294 و 296.
  54. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص152 و 153.
  55. ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص294.
  56. ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص298.
  57. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص153 و 155.
  58. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص429؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159-161؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83 و 87؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.
  59. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص429-430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570 و 598؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.
  60. ↑ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص83 و 88؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص300.
  61. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص160-161؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص302.
  62. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191 ؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430 ؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص161 ؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص88 ؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 ؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.
  63. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430.
  64. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص430؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص84، 89-90؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 و 593؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301-302.
  65. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص160.
  66. ↑ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص89؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571 و 597؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.
  67. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص159؛ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، 1383ش، ص89.
  68. ↑ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص301.
  69. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص571.
  70. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص570.
  71. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص191؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص164؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص592-593.
  72. ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۳ش، ج۴۴، ص۲۹.
  73. ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۵ و ۴۸.
  74. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص167-168؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص612.
  75. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433.
  76. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119.
  77. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119.
  78. ↑ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص614.
  79. ↑ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص119 و 169.
  80. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433و435؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص614؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
  81. ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص296؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص433.
  82. ↑ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص435؛ معروف حسنی، زندگی دوازده امام، 1389ش، ج1، ص613؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
  83. ↑ مفید، الإرشاد، 1399ق، ص192؛ جعفریان، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، 1387ش، ص168.
  84. ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، 1362ش، ص296-297؛ قمی، منتهی الآمال، 1371ش، ج1، ص435؛ عبدالحمید، سیرۀ اهل بیت، ص290.
  85. ↑ پیشوایی، تاریخ اسلام، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۴۴۰.

منابع

  • قرآن
  • ابن‌اثیر، علی بن محمد، اُسدُ الغابة في معرفة الصحابة، بیروت، دار الفكر، ۱۴۰۹ق.
  • ابن‌سعد، الطبقات الكبرى، بیروت، دار الكتب العلمیه، دوم، ۱۴۱۸ق.
  • ابن شهرآشوب، المناقب، قم، علامه‏، ۱۳۷۹ق.
  • ابن عبدربه، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
  • اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، بیروت، احمد صقر، ۱۴۰۸ق.
  • بلاذری، أنساب الأشراف، بیروت، دارالتعارف، ۱۳۹۷ق.
  • پیشوایی، مهدی، تاریخ اسلام از سقیفه تا کربلا، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۳ش.
  • جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ یازدهم، ۱۳۸۷ش.
  • سید رضی، نهج البلاغة، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران، علمى و فرهنگى‏، ۱۳۷۸ش.
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
  • عبدالحمید، عبدالرحمان، سیرۀ اهل بیت، قم، مکتبه الإسلامیه، چاپ اول، بی‌تا.
  • قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
  • مجلسی، بحار الأنوار، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
  • مسعودی، حسین، إثبات الوصیه، ترجمه محمد جواد نجفی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۶۲ش.
  • مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمه اطهار، تهران، صدرا، چاپ بیست و پنجم، ۱۳۸۳ش.
  • معروف حسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدس، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، ۱۳۸۹ش.
  • مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۹۹ق.
  • یعقوبی، احمد بن أبى‌یعقوب، تاریخ الیعقوبى، بیروت، دار صادر، بى‌تا.
برگرفته از «https://iranpedia.wiki/w/index.php?title=پیش‌نویس:امام_حسن&oldid=27170»