پیش‌نویس:تربت حیدریه: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر تفاوت با ویرایش جدیدتر ←

نسخهٔ ۱۰ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۲۰:۳۱

تربت حیدریه؛ مرکز شهرستان تربت حیدریه واقع در استان خراسان رضوی.
شهر تربت حیدریه یکی از شهرهای استان خراسان رضوی در شمال‌شرقی ایران است و مرکز شهرستان تربت حیدریه محسوب می‌شود. این شهر با نام تاریخی زاوه و رخ نیز شناخته شده است. تربت حیدریه به‌عنوان پایتخت زعفران جهان و قطب ابریشم ایران معروف است و بیش از ۸۰ درصد ابریشم کشور در این شهر تولید می‌شود. نام این شهر از مزار قطب‌الدین حیدر، عارف و صوفی معروف که مقبره‌اش در مرکز شهر قرار دارد، گرفته شده است.

شهر تربت حیدریه

شهر تربت حیدریه با مختصات جغرافیایی در حدود °۳۵ و ´۱۶ عرض جغرافیایی و °۵۹ و´ ۱۳ طول جغرافیایی، در ارتفاع 1,450 متری از سطح دریا و در 150 کیلومتری از شهر مشهد، قرار گرفته است.^[۱] جمعیت این شهر بر اساس سرشماری 1395ش، در حدود 140,019 تن اعلام شد که چهارمین شهر پرجمعیت استان خراسان رضوی است.

از جمله منابع آبی موجود در این شهر می‌توان به رودخانۀ «شصت دره» اشاره کرد که از کوه شصت دره سرچشمه گرفته و پس از آبیاری مناطقی از این شهر در غرب و جنوب، در قسمت شمالی گناباد به رودخانۀ «کال شور» می‌ریزد. شهر تربت حیدریه، در قسمت جلگه‌ای شهرستان تربت حیدریه، واقع شده است.^[۲] آب‌وهوای این منطقه، گرم و خشک بوده و میانگین بارندگی سالیانه در آن در حدود 250 میلی‌متر بوده و از مناطق کم‌بارش ایران به حساب می‌آید.^[۳]

بحران کم‌آبی تربت حیدریه

متخصصان بر این باورند که تربت حیدریه، یکی از بحرانی‌ترین شهرهای استان خراسان رضوی در زمینۀ کم‌آبی است. کاهش بارندگی و کِشت محصولات کشاورزی که به آب فراوانی نیاز دارند، منجر به رد شدن این شهرستان از مرز بحران آبی و رسیدن به مرز تنفس شده است. محققان، لزوم تغییر اقتصاد این شهر از کشاورزی به خدمات و گردشگری و نیز تغییر شیوه‌های کشاورزی را از جمله راه‌های برون‌رفت تربت حیدریه از بحران آب می‌دانند. همچنین، این شهر، بر روی گسل‌های زلزله‌خیز واقع شده و به‌صورت تقریبی هر 4 سال یکبار، زلزله‌ای با میانگین 4.7 ریشتر، در این منطقه رخ می‌دهد. منابع و اسناد تاریخی، از وقوع زلزله‌هایی بسیار مخرب در این شهر سخن گفته‌اند.^[۴]

نام‌گذاری تربت حیدریه

تا پیش از سدۀ 9 قمری، تربت حیدریه را با نام «زاوه» می‌شناختند، اما، پژوهشگران معتقدند که این واژه، با توجه به‌معنای آن یعنی شکاف، دره، آب‌خیز و جلگه‌ای بر روی آب، با موقعیت این منطقه، هیچ تناسبی نداشته است.^[۵] نام تربت حیدریه، به‌دلیل حضور عارف مشهور آن زمان، قطب‌الدین حیدر، بوده که از ترکستان به زاوه مهاجرت کرده است. او در زاوه درگذشت و مدفون شد. پس از آن، شهر به حرمت حضور او، به‌مرور زمان، به تربت حیدریه تغییر نام یافت.^[۶]

پیشینه تربت حیدریه

کشف آثاری از زیستگاه‌های انسانی در هزارۀ پنجم پیش از میلاد، در این منطقه^[۷] و نیز بقایای آتشکده‌ای 4 طاقی و دو قلعۀ تاریخی به‌نام‌های قلعه دختر و قلعه پسر در دو قسمت این آتشکده که منتسب به دوران ساسانیان است^[۸] نشان از دیرینگی منطقه‌ای دارد که امروزه، تربت حیدریه نامیده می‌شود. همچنین بر اساس منابع تاریخی کهن، زاوه از جمله بخش‌های تابع نیشابور بوده است.^[۹] در سدۀ نخست ظهور اسلام، گروهی از زردشتیان سنجان (از توابع زاوه)، به‌منظور حفظ دین و آیین خود، به جزیره هرمز رفته و در نهایت به گجرات هند مهاجرت کردند.^[۱۰] در منابع تاریخی سدۀ 6ق، از زاوه به‌عنوان روستایی از توابع پوشنگ، در میان هرات و نیشابور یاد شده است.^[۱۱]

در سدۀ 7ق، در پی حمله لشکریان مغول به زاوه، مردم آن منطقه، ابتدا در برابر حمله مغول مقاومت کرده و دروازه‌های شهر را به روی مغولان بستند. لشکر مغول اما، شهر را محاصره و پس از مدتی دست به کشتار و غارت بی‌رحمانۀ مردم در این شهر زدند.^[۱۲] اما این شهر، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود، خیلی زود به آبادانی گذشته خود دست یافت. در سدۀ 8ق، در پی زمین‌لرزه‌ای که در منطقه خواف روی داد، بیماری‌های واگیردار موجب مرگ 11 هزار تن از اهالی زاوه شد.^[۱۳] مورخان سدۀ 8ق به دژ گِلین و مستحکم این منطقه، تعدد روستاها، رودخانه و کاریزی که آب شرب مردم را تأمین می‌کرد، محصولاتی همچون ابریشم، انگور، پنبه و میوه‌های فراوان آن و همچنین به مزار شیخ قطب‌الدین حیدر در زاوه اشاره کرده‌اند.^[۱۴]

در سدۀ 9ق، از این منطقه به‌عنوان یکی از توابع ولایت هرات یاد شده است. قریه‌ای که مزار قطب‌الدین حیدر در آن قرار داشته نیز «تربت مقدس» نام داشته است.^[۱۵] در دورۀ صفویان، این منطقه به‌دلیل قرار گرفتن بر سر راه هرات و نیشابور، همواره مورد تاخت‌وتاز ازبک‌ها، ترکمن‌ها و دیگر اقوام بوده است. در منابع تاریخی بر‌جای‌مانده از آن روزگار، از این منطقه با نام‌های «حصار تربت» و «قلعه تربت» یاد شده است.^[۱۶]

در دورۀ حکومت قاجاریان، این منطقه تحت حاکمیت اسحاق‌خان قرایی (از طایفه قرایی) بود و او به‌منظور حفظ این شهر از حمله دشمنان، به بازسازی برج و باروی آن پرداخت، کاروان‌سرایی در آن بنا کرد و شهر به قلعه‌ای مربعی‌شکل تبدیل شد. پس از آن، شهر نوبنیاد تربت حیدریه، به‌نام «تربت اسحاق‌خان» شناخته می‌شد.^[۱۷] تربت حیدریه در دوران مشروطه، با کش و قوس‌های فراوانی روبه‌رو بود و پس از آن نیز در پی شروع جنگ جهانی اول، برای مدتی به صحنۀ رقابت دولت‌های روس، انگلیس و آلمان تبدیل شد. دولت‌های روس و انگلیس در تلاش بودند تا از حضور آلمان‌ها در نواحی مشهد، تربت حیدریه، فردوس و بیرجند بکاهند.^[۱۸] در همین راستا و به‌سبب موقعیت راهبردی این منطقه، این دو دولت، در تربت حیدریه، کنسولگری‌هایی را راه‌اندازی کردند.^[۱۹]

اقتصاد تربت حیدریه

اقتصاد در شهر تربت حیدریه، بر پایۀ کشاورزی و دام‌داری استوار است. کشاورزی در این منطقه، به دو صورت مکانیزه و سنتی صورت گرفته و از جمله محصولات تولیدی آن‌ها می‌توان به زعفران، گندم، جو، چغندر قند، یونجه و برخی محصولات باغی اشاره کرد. این منطقه با تولید بیش از 50 تن زعفران خشک، رتبۀ اول تولید زعفران در جهان را دارد. بخش دام‌داری در این شهر به‌واسطۀ داشتن چراگاه‌ها از اهمیتی خاص برخوردار است. پرورش کرم ابریشم و تولید صنایع دستی مانند نمدمالی، بافت قالی و قالیچه، آهنگری، مسگری، حصیربافی، مصنوعات چرمی و چله‌کشی ابریشم در این منطقه، از رواج بسیاری برخوردار است. از جمله معادن طبیعی مهم در این شهر نیز می‌توان به معادن کرومیت، سنگ آهک و سنگ‌های ساختمانی اشاره کرد که بازار کار خوبی را در این خطه ایجاد کرده‌اند.^[۲۰]

آثار باستانی

از جمله آثار کهن و تاریخی به‌یادگار مانده در این منطقه، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

مزار قطب‌الدین حیدر (عارف قرن ششم هجری)، ساخته‌شده در دورۀ صفویان؛
حمام حاجی رئیس؛ این بنا که در دورۀ قاجاریان ساخته شده، دارای ستون‌های هشت‌پر نقاشی شده و حوض سنگی هشت‌ضلعی در فضای میانۀ حمام است.
مسجد جامع قدیم تربت که در زمان شاه‌صفی و با تلاش خواجه عبدالله تربتی ساخته شد.^[۲۱]
خانه امینی؛ این مکان محلی زندگی امین‌التجار، از تاجران معروف تربت حیدریه بود که دارای تزئینات آجرکاری، کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های زیبا است.^[۲۲]
بقایای رباط بی‌بی، بنا شده در اوایل سدۀ 10ق.
رباط طبسی؛
آرامگاه شیخ ابوالقاسم گورکانی؛
رباط لاری؛ از بناهای دو ایوانی و شامل هشتی ورودی، صحن، حجره، غرفه و اصطبل است. 24 غرفۀ تابستانی و اتاقک‌های پشتی مخصوص زمستان در این رباط بنا شده است.
مسجد کدکن، این مسجد مستطیل‌شکل، وسیع، دارای دو طاق بزرگ و گنبدهای چهار ترک است. محراب آن نیز هشت‌گوشه طراحی شده است.
آرامگاه ابوسعید ابوالخیر از عارفان سدۀ 5ق.^[۲۳]

جاذبه‌های گردشگری

تربت حیدریه، علاوه ‌بر آثار باستانی دارای جاذبه‌های طبیعی نیز هست، مانند رودخانۀ حصار و صنوبر، آبشار رودمعجن، غار ماه‌پری، ارتفاعات ملکان، چشمۀ کاریز آب‌باریک و شکارگاه‌ها و باغ‌های مختلف. در این منطقه، برخی جاذبه‌های تفریحی همچون مجموعه باغ ملی، پارک ملت و پارک جنگلی نیز وجود دارد.^[۲۴]

سوغات

تربت حیدریه، همچون سایر مناطق ایران، دارای خوراکی‌ها و سوغاتی‌های مخصوص به خود است. از آن جمله می‌توان به زعفران، پسته، گردو، بادام و انواع خشکبار اشاره کرد. حلوای جوزی (حلوا گردویی)، کنگر، انواع لاله و ریواس، گل گاوزبان، آویشن، گل ختمی و کلپوره نیز جزء سوغاتی‌های این منطقه محسوب می‌شوند.^[۲۵]

پانویس

↑ پاپلی یزدی، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، ۱۳۶۷ش، ص۱۴۲.
↑ افشین، رودخانه‌های ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص408؛ جعفری، رودها و رودنامۀ ایران، ۱۳۷۶ش، ص294.
↑ جعفری، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، ۱۳۷۹ش، ص۲۸۷.
↑ «تربت حیدریه در قله بحران آب»، خبرگزاری ایسنا.
↑ خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص22-23.
↑ خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص40-43.
↑ «شهرستان تربت حیدریه»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی.
↑ مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ، ۱۳۴۹ش، ص84.
↑ بلاذری، فتوح ‌البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۵۶۸؛ مقدسی، احسن‌التقاسیم، ۱۹۰۶م، ص۳۰۰.
↑ پورداود، ایرانشاه، ۱۹۲۵م، ص۲-۲۶؛ زرین‌کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ۱۳۶۸ش، ص۳۷۶-۳۷۷.
↑ سمعانی، الانساب، ۱۴۰۸ق، ج3، ص124.
↑ جوینی، تاریخ جهانگشای، ۱۳۲۹ق، ج1، ص113؛ وصاف،‌ تاریخ، ۱۳۴۶ش، ص۳۲۱.
↑ فصیح خوافی، مجمل فصیحی، ۱۳۳۹ش، ج3، ص51-53.
↑ مستوفی، نزهة‌القلوب، ۱۳۳۱ق، ص154.
↑ حافظ ابرو، تاریخ (بخش جغرافیای خراسان)، ۱۹۸۲م، ص۴۱.
↑ روملو، احسن التواریخ، ۱۳۵۷ش، ص۵۵۲؛ اسکندربیک منشی، عالم‌ آرای عباسی، ۱۳۵۰ش، ج1، ص284؛ خواندمیر، حبیب‌السیر، ۱۳۳۲ش، ج4، ص251؛ خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص59.
↑ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، ۱۳۲۲ق، ص۲۱۸-۲۱۹؛ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص670-671.
↑ خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص130-131.
↑ خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص132.
↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، تربت حیدریه، ج43، ۱۳۶۳ش، ص۴۱-۴۲.
↑ «بنای تاریخی حمام حاجی رئیس تربت حیدریه تملک شد.»، خبرگزاری مهر.
↑ «خانه امینی»، وب‌سایت گردشگری.
↑ افضل‌الملک، سفرنامۀ خراسان و کرمان، ۱۳۶۱ش، ص116.
↑ «ایجاد خانه صنایع دستی و سوغات در تربت حیدریه»، باشگاه خبرنگاران جوان.
↑ «ایجاد خانه صنایع دستی و سوغات در تربت حیدریه»، باشگاه خبرنگاران جوان.

منابع

اسکندربیک منشی، عالم‌ آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.

افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
افضل‌الملک، غلامحسین، سفرنامۀ خراسان و کرمان، به‌تحقیق قدرت الله روشنی زعفرانلو، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
«ایجاد خانه صنایع دستی و سوغات در تربت حیدریه»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 6 دی 1395ش.
بلاذری، احمد، فتوح ‌البلدان، به‌تحقیق عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، مهد تاریخ العلوم العربیه و الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
«بنای تاریخی حمام حاجی رئیس تربت حیدریه تملک شد.»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 4 دی 1386ش.
پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
پرداود، ابراهیم، ایرانشاه، بمبئی، بی‌نا، ۱۹۲۵م.
جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
جعفری, عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۶ش.
جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به‌تحقیق محمد قزوینی، لیدن، بی‌نا، ۱۳۲۹ق.
حافظ ابرو، عبدالله، تاریخ (بخش جغرافیای خراسان)، به‌تحقیق درتئا کراوولسکی، ویسبادن، بی‌نا، ۱۹۸۲م.
«خانه امینی»، وب‌سایت گردشگری، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1401ش.
خسروی، محمدرضا، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
خواندمیر، حبیب‌السیر، تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۳۲ش.
روملو، حسن، احسن التواریخ، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، بابک، ۱۳۵۷ش.
زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۸ش.
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به‌تحقیق عبدالله عمر باردوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
«شهرستان تربت حیدریه»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1401ش.
شیروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحة، تهران، حقیقت، ۱۳۲۲ق.
فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۹ش.
فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به‌تحقیق محمود فرخ، مشهد، کتاب‌فروشی باستان، ۱۳۳۹ش.
مستوفی، حمدالله، نزهة‌القلوب، به‌تحقیق لسترنج، لیدن، بی‌نا، ۱۳۳۱ق.
مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۴۹ش.
مقدسی، محمد، احسن‌التقاسیم، به‌تحقیق دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۹۰۶م.
وصاف،‌ تاریخ، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۶ش.

[1] پاپلی یزدی، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، ۱۳۶۷ش، ص۱۴۲.

[2] افشین، رودخانه‌های ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص408؛ جعفری، رودها و رودنامۀ ایران، ۱۳۷۶ش، ص294.

[3] جعفری، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، ۱۳۷۹ش، ص۲۸۷.

[4] «تربت حیدریه در قله بحران آب»، خبرگزاری ایسنا.

[5] خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص22-23.

[6] خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص40-43.

[7] «شهرستان تربت حیدریه»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی.

[8] مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ، ۱۳۴۹ش، ص84.

[9] بلاذری، فتوح ‌البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۵۶۸؛ مقدسی، احسن‌التقاسیم، ۱۹۰۶م، ص۳۰۰.

[10] پورداود، ایرانشاه، ۱۹۲۵م، ص۲-۲۶؛ زرین‌کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ۱۳۶۸ش، ص۳۷۶-۳۷۷.

[11] سمعانی، الانساب، ۱۴۰۸ق، ج3، ص124.

[12] جوینی، تاریخ جهانگشای، ۱۳۲۹ق، ج1، ص113؛ وصاف،‌ تاریخ، ۱۳۴۶ش، ص۳۲۱.

[13] فصیح خوافی، مجمل فصیحی، ۱۳۳۹ش، ج3، ص51-53.

[14] مستوفی، نزهة‌القلوب، ۱۳۳۱ق، ص154.

[15] حافظ ابرو، تاریخ (بخش جغرافیای خراسان)، ۱۹۸۲م، ص۴۱.

[16] روملو، احسن التواریخ، ۱۳۵۷ش، ص۵۵۲؛ اسکندربیک منشی، عالم‌ آرای عباسی، ۱۳۵۰ش، ج1، ص284؛ خواندمیر، حبیب‌السیر، ۱۳۳۲ش، ج4، ص251؛ خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص59.

[17] زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، ۱۳۲۲ق، ص۲۱۸-۲۱۹؛ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص670-671.

[18] خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص130-131.

[19] خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص132.

[20] فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، تربت حیدریه، ج43، ۱۳۶۳ش، ص۴۱-۴۲.

[21] «بنای تاریخی حمام حاجی رئیس تربت حیدریه تملک شد.»، خبرگزاری مهر.

[22] «خانه امینی»، وب‌سایت گردشگری.

[23] افضل‌الملک، سفرنامۀ خراسان و کرمان، ۱۳۶۱ش، ص116.

[24] «ایجاد خانه صنایع دستی و سوغات در تربت حیدریه»، باشگاه خبرنگاران جوان.

[25] «ایجاد خانه صنایع دستی و سوغات در تربت حیدریه»، باشگاه خبرنگاران جوان.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-<big>'''تربت حیدریه'''</big>؛ مرکز شهرستان تربت حیدریه واقع در استان خراسان رضوی.<br>
+<big>'''تربت حیدریه'''</big>؛ مرکز شهرستان تربت حیدریه واقع در استان خراسان رضوی.<br>'''شهر تربت حیدریه''' یکی از شهرهای استان خراسان رضوی در شمال‌شرقی ایران است و مرکز شهرستان تربت حیدریه محسوب می‌شود. این شهر با نام تاریخی زاوه و رخ نیز شناخته شده است. تربت حیدریه به‌عنوان پایتخت زعفران جهان و قطب ابریشم ایران معروف است و بیش از ۸۰ درصد ابریشم کشور در این شهر تولید می‌شود. نام این شهر از مزار قطب‌الدین حیدر، عارف و صوفی معروف که مقبره‌اش در مرکز شهر قرار دارد، گرفته شده است.
+==شهر تربت حیدریه==
+شهر تربت حیدریه با مختصات جغرافیایی در حدود  °۳۵ و ´۱۶ عرض جغرافیایی و °۵۹ و´ ۱۳ طول جغرافیایی، در ارتفاع 1,450 متری از سطح دریا و در 150 کیلومتری از شهر مشهد، قرار گرفته است.<ref>پاپلی یزدی، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، ۱۳۶۷ش، ص۱۴۲.</ref> جمعیت این شهر بر اساس سرشماری 1395ش، در حدود 140,019 تن اعلام شد که چهارمین شهر پرجمعیت استان خراسان رضوی است.
+از جمله منابع آبی موجود در این شهر می‌توان به رودخانۀ «شصت دره» اشاره کرد که از کوه شصت دره سرچشمه گرفته و پس از آبیاری مناطقی از این شهر در غرب و جنوب، در قسمت شمالی گناباد به رودخانۀ «کال شور» می‌ریزد. شهر تربت حیدریه، در قسمت جلگه‌ای شهرستان تربت حیدریه، واقع شده است.<ref>افشین، رودخانه‌های ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص408؛ جعفری، رودها و رودنامۀ ایران، ۱۳۷۶ش، ص294.</ref> آب‌وهوای این منطقه، گرم و خشک بوده و میانگین بارندگی سالیانه در آن در حدود 250 میلی‌متر بوده و از مناطق کم‌بارش ایران به حساب می‌آید.<ref>جعفری، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، ۱۳۷۹ش، ص۲۸۷.</ref>
-تربت حیدریه، در قسمت شمال‌شرق ایران و از توابع استان خراسان رضوی است. این شهر و شهرستان را پایتخت تولید زعفران در جهان می‌دانند.
+=== بحران کم‌آبی تربت حیدریه ===
-==شهر تربت حیدریه==
+متخصصان بر این باورند که تربت حیدریه، یکی از بحرانی‌ترین شهرهای استان خراسان رضوی در زمینۀ کم‌آبی است. کاهش بارندگی و کِشت محصولات کشاورزی که به آب فراوانی نیاز دارند، منجر به رد شدن این شهرستان از مرز بحران آبی و رسیدن به مرز تنفس شده است. محققان، لزوم تغییر اقتصاد این شهر از کشاورزی به خدمات و گردشگری و نیز تغییر شیوه‌های کشاورزی را از جمله راه‌های برون‌رفت تربت حیدریه از بحران آب می‌دانند. همچنین، این شهر، بر روی گسل‌های زلزله‌خیز واقع شده و به‌صورت تقریبی هر 4 سال یکبار، زلزله‌ای با میانگین 4.7 ریشتر، در این منطقه رخ می‌دهد. منابع و اسناد تاریخی، از وقوع زلزله‌هایی بسیار مخرب در این شهر سخن گفته‌اند.<ref>[https://www.isna.ir/news/94020100139/%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D8%AA-%D8%AD%DB%8C%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D9%84%D9%87-%D8%A8%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D8%A8 «تربت حیدریه در قله بحران آب»، خبرگزاری ایسنا.]</ref>
-شهر تربت حیدریه با مختصات جغرافیایی در حدود  °۳۵ و ´۱۶ عرض جغرافیایی و °۵۹ و´ ۱۳ طول جغرافیایی، در ارتفاع 1,450 متری از سطح دریا و در 150 کیلومتری از شهر مشهد، قرار گرفته است.<ref>پاپلی یزدی، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، ۱۳۶۷ش، ص۱۴۲.</ref>  جمعیت این شهر براساس سرشماری 1395ش، در حدود 140,019 تن اعلام شد که چهارمین شهر پرجمعیت استان خراسان رضوی است.<br>
-از جمله منابع آبی موجود در این شهر می‌توان به رودخانه «شصت دره» اشاره کرد که از کوه شصت دره سرچشمه گرفته و پس از آب‌یاری مناطقی از این شهر در غرب و جنوب، در قسمت شمالی گناباد به رودخانه «کال شور» می‌ریزد. شهر تربت حیدریه، در قسمت جلگه‌ای شهرستان تربت حیدریه، واقع شده است.<ref>افشین، رودخانه‌های ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص408؛ <br>
-جعفری، رودها و رودنامۀ ایران، ۱۳۷۶ش، ص294.</ref>  بنابراین، آب‌وهوای این منطقه، گرم و خشک بوده و میانگین بارندگی سالیانه در آن در حدود 250 میلی‌متر است.
 ==نام‌گذاری تربت حیدریه==
-تا پیش از سده 9ق، تربت حیدریه را با نام «زاوه» می‌شناختند. اما، پژوهشگران معتقدند که این واژه، با توجه به‌معنای آن یعنی شکاف، دره، آب‌خیز و جلگه‌ای بر روی آب، با موقعیت این منطقه، هیچ تناسبی نداشته است.<ref>خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص۲2-23.</ref>  نام تربت حیدریه، به‌دلیل حضور عارف مشهور آن زمان، قطب‌الدین حیدر، بوده که از ترکستان به زاوه مهاجرت کرده است. او در زاوه درگذشت و مدفون شد. پس از آن، شهر به حرمت حضور او، به‌مرور زمان، به تربت حیدریه تغییرنام یافت.<ref>خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص40-43.</ref>
+تا پیش از سدۀ 9 قمری، تربت حیدریه را با نام «زاوه» می‌شناختند، اما، پژوهشگران معتقدند که این واژه، با توجه به‌معنای آن یعنی شکاف، دره، آب‌خیز و جلگه‌ای بر روی آب، با موقعیت این منطقه، هیچ تناسبی نداشته است.<ref>خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص22-23.</ref> نام تربت حیدریه، به‌دلیل حضور عارف مشهور آن زمان، قطب‌الدین حیدر، بوده که از ترکستان به زاوه مهاجرت کرده است. او در زاوه درگذشت و مدفون شد. پس از آن، شهر به حرمت حضور او، به‌مرور زمان، به تربت حیدریه تغییر نام یافت.<ref>خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص40-43.</ref>
+== پیشینه تربت حیدریه ==
+کشف آثاری از زیستگاه‌های انسانی در هزارۀ پنجم پیش از میلاد، در این منطقه<ref>[http://torbateheydarieh.razavichto.ir/torbateheydarieh.aspx «شهرستان تربت حیدریه»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی.]</ref> و نیز بقایای آتشکده‌ای 4 طاقی و دو قلعۀ تاریخی به‌نام‌های قلعه دختر و قلعه پسر در دو قسمت این آتشکده که منتسب به دوران ساسانیان است<ref>مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ، ۱۳۴۹ش، ص84.</ref> نشان از دیرینگی منطقه‌ای دارد که امروزه، تربت حیدریه نامیده می‌شود. همچنین بر اساس منابع تاریخی کهن، زاوه از جمله بخش‌های تابع نیشابور بوده است.<ref>بلاذری، فتوح ‌البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۵۶۸؛ مقدسی، احسن‌التقاسیم، ۱۹۰۶م، ص۳۰۰.</ref> در سدۀ نخست ظهور اسلام، گروهی از زردشتیان سنجان (از توابع زاوه)، به‌منظور حفظ دین و آیین خود، به جزیره هرمز رفته و در نهایت به گجرات هند مهاجرت کردند.<ref>پورداود، ایرانشاه، ۱۹۲۵م، ص۲-۲۶؛ زرین‌کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ۱۳۶۸ش، ص۳۷۶-۳۷۷.</ref> در منابع تاریخی سدۀ 6ق، از زاوه به‌عنوان روستایی از توابع پوشنگ، در میان هرات و نیشابور یاد شده است.<ref>سمعانی، الانساب، ۱۴۰۸ق، ج3، ص124.</ref>
+در سدۀ 7ق، در پی حمله لشکریان مغول به زاوه، مردم آن منطقه، ابتدا در برابر حمله مغول مقاومت کرده و دروازه‌های شهر را به روی مغولان بستند. لشکر مغول اما، شهر را محاصره و پس از مدتی دست به کشتار و غارت بی‌رحمانۀ مردم در این شهر زدند.<ref>جوینی، تاریخ جهانگشای، ۱۳۲۹ق، ج1، ص113؛ وصاف،‌ تاریخ، ۱۳۴۶ش، ص۳۲۱.</ref> اما این شهر، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود، خیلی زود به آبادانی گذشته خود دست یافت. در سدۀ 8ق، در پی زمین‌لرزه‌ای که در منطقه خواف روی داد، بیماری‌های واگیردار موجب مرگ 11 هزار تن از اهالی زاوه شد.<ref>فصیح خوافی، مجمل فصیحی، ۱۳۳۹ش، ج3، ص51-53.</ref>  مورخان سدۀ 8ق به دژ گِلین و مستحکم این منطقه، تعدد روستاها، رودخانه و کاریزی که آب شرب مردم را تأمین می‌کرد، محصولاتی همچون ابریشم، انگور، پنبه و میوه‌های فراوان آن و همچنین به مزار شیخ قطب‌الدین حیدر در زاوه اشاره کرده‌اند.<ref>مستوفی، نزهة‌القلوب، ۱۳۳۱ق، ص154.</ref>
+در سدۀ 9ق، از این منطقه به‌عنوان یکی از توابع ولایت هرات یاد شده است. قریه‌ای که مزار قطب‌الدین حیدر در آن قرار داشته نیز «تربت مقدس» نام داشته است.<ref>حافظ ابرو، تاریخ (بخش جغرافیای خراسان)، ۱۹۸۲م، ص۴۱.</ref> در دورۀ صفویان، این منطقه به‌دلیل قرار گرفتن بر سر راه هرات و نیشابور، همواره مورد تاخت‌وتاز [[قوم ازبک|ازبک‌ها]]، ترکمن‌ها و دیگر اقوام بوده است. در منابع تاریخی بر‌جای‌مانده از آن روزگار، از این منطقه با نام‌های «حصار تربت» و «قلعه تربت» یاد شده است.<ref>روملو، احسن التواریخ، ۱۳۵۷ش، ص۵۵۲؛
+اسکندربیک منشی، عالم‌ آرای عباسی، ۱۳۵۰ش، ج1، ص284؛
+خواندمیر، حبیب‌السیر، ۱۳۳۲ش، ج4، ص251؛
+خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص59.</ref>
+در دورۀ حکومت قاجاریان، این منطقه تحت حاکمیت اسحاق‌خان قرایی (از طایفه قرایی) بود و او به‌منظور حفظ این شهر از حمله دشمنان، به بازسازی برج و باروی آن پرداخت، کاروان‌سرایی در آن بنا کرد و شهر به قلعه‌ای مربعی‌شکل تبدیل شد. پس از آن، شهر نوبنیاد تربت حیدریه، به‌نام «تربت اسحاق‌خان» شناخته می‌شد.<ref>زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، ۱۳۲۲ق، ص۲۱۸-۲۱۹؛ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص670-671.</ref> تربت حیدریه در دوران مشروطه، با کش و قوس‌های فراوانی روبه‌رو بود و پس از آن نیز در پی شروع جنگ جهانی اول، برای مدتی به صحنۀ رقابت دولت‌های روس، انگلیس و آلمان تبدیل شد. دولت‌های روس و انگلیس در تلاش بودند تا از حضور آلمان‌ها در نواحی مشهد، تربت حیدریه، فردوس و بیرجند بکاهند.<ref>خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص130-131.</ref> در همین راستا و به‌سبب موقعیت راهبردی این منطقه، این دو دولت، در تربت حیدریه، کنسولگری‌هایی را راه‌اندازی کردند.<ref>خسروی، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، ۱۳۶۶ش، ص132.</ref>
+== اقتصاد تربت حیدریه ==
+اقتصاد در شهر تربت حیدریه، بر پایۀ کشاورزی و دام‌داری استوار است. کشاورزی در این منطقه، به دو صورت مکانیزه و سنتی صورت گرفته و از جمله محصولات تولیدی آن‌ها می‌توان به زعفران، گندم، جو، چغندر قند، یونجه و برخی محصولات باغی اشاره کرد. این منطقه با تولید بیش از 50 تن زعفران خشک، رتبۀ اول تولید زعفران در جهان را دارد. بخش دام‌داری در این شهر به‌واسطۀ داشتن چراگاه‌ها از اهمیتی خاص برخوردار است. پرورش کرم ابریشم و تولید صنایع دستی مانند نمدمالی، بافت قالی و قالیچه، آهنگری، مسگری، حصیربافی، مصنوعات چرمی و چله‌کشی ابریشم در این منطقه، از رواج بسیاری برخوردار است. از جمله معادن طبیعی مهم در این شهر نیز می‌توان به معادن کرومیت، سنگ آهک و سنگ‌های ساختمانی اشاره کرد که بازار کار خوبی را در این خطه ایجاد کرده‌اند.<ref>فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، تربت حیدریه، ج43، ۱۳۶۳ش، ص۴۱-۴۲.</ref>
 ==آثار باستانی==
-از جمله آثار کهن و تاریخی به‌یادگار مانده در این منطقه، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:<br>
+از جمله آثار کهن و تاریخی به‌یادگار مانده در این منطقه، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-# مزار قطب‌الدین حیدر (عارف قرن ششم هجری)، ساخته‌شده در دوره صفویان؛
+#مزار قطب‌الدین حیدر (عارف قرن ششم هجری)، ساخته‌شده در دورۀ صفویان؛
-# حمام حاجی رئیس؛ این بنا که در دوره قاجاریان ساخته شده، دارای ستون‌های هشت‌پر نقاشی شده و حوض سنگی هشت‌ضلعی در فضای میانه‌ی حمام است.
+#حمام حاجی رئیس؛ این بنا که در دورۀ قاجاریان ساخته شده، دارای ستون‌های هشت‌پر نقاشی شده و حوض سنگی هشت‌ضلعی در فضای میانۀ حمام است.
-# مسجد جامع قدیم تربت (که در زمان شاه‌صفی و با تلاش خواجه عبدالله تربتی ساخته شد)؛<ref>[https://www.mehrnews.com/news/610781/%D8%A8%D9%86%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%A7%D8%AC%DB%8C-%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3-%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D8%AA-%D8%AD%DB%8C%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D9%85%D9%84%DA%A9-%D8%B4%D8%AF «بنای تاریخی حمام حاجی رئیس تربت حیدریه تملک شد.»، خبرگزاری مهر.]</ref>
+#مسجد جامع قدیم تربت که در زمان شاه‌صفی و با تلاش خواجه عبدالله تربتی ساخته شد.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/610781/%D8%A8%D9%86%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%A7%D8%AC%DB%8C-%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3-%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D8%AA-%D8%AD%DB%8C%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D9%85%D9%84%DA%A9-%D8%B4%D8%AF «بنای تاریخی حمام حاجی رئیس تربت حیدریه تملک شد.»، خبرگزاری مهر.]</ref>
-# خانه امینی؛ این مکان محلی زندگی امین‌التجار، از تاجران معروف تربت حیدریه بود که دارای تزئینات آجرکاری، کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های زیبا است.<ref>[https://gardeshgari724.com/attractions/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C/295 «خانه امینی»، سایت گردشگری.]</ref>
+#خانه امینی؛ این مکان محلی زندگی امین‌التجار، از تاجران معروف تربت حیدریه بود که دارای تزئینات آجرکاری، کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های زیبا است.<ref>[https://gardeshgari724.com/attractions/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C/295 «خانه امینی»، وب‌سایت گردشگری.]</ref>
-# بقایای رباط بی‌بی (بنا شده در اوایل سده 10ق).<ref>افضل‌الملک، سفرنامۀ خراسان و کرمان، ۱۳۶۱ش، ص116.</ref>
+#بقایای رباط بی‌بی، بنا شده در اوایل سدۀ 10ق.
-# رباط طبسی؛
+#رباط طبسی؛
-# آرامگاه شیخ ابوالقاسم گورکانی؛
+#آرامگاه شیخ ابوالقاسم گورکانی؛
-# رباط لاری؛ از بناهای دو ایوانی و شامل هشتی ورودی، صحن، حجره، غرفه و اصطبل است. 24 غرفه تابستانی و اتاقک‌های پشتی مخصوص زمستان در این رباط بنا شده است.
+#رباط لاری؛ از بناهای دو ایوانی و شامل هشتی ورودی، صحن، حجره، غرفه و اصطبل است. 24 غرفۀ تابستانی و اتاقک‌های پشتی مخصوص زمستان در این رباط بنا شده است.
-# مسجد کدکن، این مسجد مستطیل‌شکل، وسیع، دارای دو طاق بزرگ و گنبدهای چهار ترک است. محراب آن نیز هشت گوشه طراحی شده است.
+#مسجد کدکن، این مسجد مستطیل‌شکل، وسیع، دارای دو طاق بزرگ و گنبدهای چهار ترک است. محراب آن نیز هشت‌گوشه طراحی شده است.
-# آرامگاه ابوسعید ابوالخیر (از عارفان سده 5ق)؛
+#آرامگاه ابوسعید ابوالخیر از عارفان سدۀ 5ق.<ref>افضل‌الملک، سفرنامۀ خراسان و کرمان، ۱۳۶۱ش، ص116.</ref>
 ==جاذبه‌های گردشگری==
-تربت حیدریه، علاوه ‌بر آثار باستانی دارای جاذبه‌های طبیعی نیز هست، مانند رودخانه حصار و صنوبر، آبشار رودمعجن، غار ماه‌پری، ارتفاعات ملکان، چشمه کاریز آب‌باریک و شکارگاه‌ها و باغ‌های مختلف. در این منطقه، برخی جاذبه‌های تفریحی همچون مجموعه باغ ملی، پارک ملت و پارک جنگلی نیز وجود دارد.
+تربت حیدریه، علاوه ‌بر آثار باستانی دارای جاذبه‌های طبیعی نیز هست، مانند رودخانۀ حصار و صنوبر، آبشار رودمعجن، غار ماه‌پری، ارتفاعات ملکان، چشمۀ کاریز آب‌باریک و شکارگاه‌ها و باغ‌های مختلف. در این منطقه، برخی جاذبه‌های تفریحی همچون مجموعه باغ ملی، پارک ملت و پارک جنگلی نیز وجود دارد.<ref>[https://www.yjc.news/fa/news/5913504/%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%88-%D8%B3%D9%88%D8%BA%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D8%AA-%D8%AD%DB%8C%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D9%87 «ایجاد خانه صنایع دستی و سوغات در تربت حیدریه»، باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref>
 ==سوغات==
 تربت حیدریه، همچون سایر مناطق ایران، دارای خوراکی‌ها و سوغاتی‌های مخصوص به خود است. از آن جمله می‌توان به زعفران، پسته، گردو، بادام و انواع خشکبار اشاره کرد. حلوای جوزی (حلوا گردویی)، کنگر، انواع لاله و ریواس، گل گاوزبان، آویشن، گل ختمی و کلپوره نیز جزء سوغاتی‌های این منطقه محسوب می‌شوند.<ref>[https://www.yjc.news/fa/news/5913504/%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%88-%D8%B3%D9%88%D8%BA%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D8%AA-%D8%AD%DB%8C%D8%AF%D8%B1%DB%8C%D9%87 «ایجاد خانه صنایع دستی و سوغات در تربت حیدریه»، باشگاه خبرنگاران جوان.]</ref><br>
 ==پانویس==
 {{پانویس}}
 ==منابع==
-* افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
-* افضل‌الملک، غلامحسین، سفرنامۀ خراسان و کرمان، به‌تحقیق قدرت الله روشنی زعفرانلو، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
+* اسکندربیک منشی، عالم‌ آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.
-* «ایجاد خانه صنایع دستی و سوغات در تربت حیدریه»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 6 دی 1395ش.
-* «بنای تاریخی حمام حاجی رئیس تربت حیدریه تملک شد.»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 4 دی 1386ش.
+*افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
-* پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
+*اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
-* جعفری, عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۶ش.
+*افضل‌الملک، غلامحسین، سفرنامۀ خراسان و کرمان، به‌تحقیق قدرت الله روشنی زعفرانلو، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
-* «خانه امینی»، سایت گردشگری، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1401ش.
+*«ایجاد خانه صنایع دستی و سوغات در تربت حیدریه»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 6 دی 1395ش.
-* خسروی، محمدرضا، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
+*بلاذری، احمد، فتوح ‌البلدان، به‌تحقیق عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، مهد تاریخ العلوم العربیه و الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
+*«بنای تاریخی حمام حاجی رئیس تربت حیدریه تملک شد.»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 4 دی 1386ش.
+*پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
+*پرداود، ابراهیم، ایرانشاه، بمبئی، بی‌نا، ۱۹۲۵م.
+*جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
+*جعفری, عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۶ش.
+*جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به‌تحقیق محمد قزوینی، لیدن، بی‌نا، ۱۳۲۹ق.
+*حافظ ابرو، عبدالله، تاریخ (بخش جغرافیای خراسان)، به‌تحقیق درتئا کراوولسکی، ویسبادن، بی‌نا، ۱۹۸۲م.
+*«خانه امینی»، وب‌سایت گردشگری، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1401ش.
+*خسروی، محمدرضا، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
+*خواندمیر، حبیب‌السیر، تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۳۲ش.
+*روملو، حسن، احسن التواریخ، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، بابک، ۱۳۵۷ش.
+*زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۸ش.
+*سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به‌تحقیق عبدالله عمر باردوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
+*«شهرستان تربت حیدریه»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1401ش.
+*شیروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحة، تهران، حقیقت، ۱۳۲۲ق.
+*فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۹ش.
+*فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به‌تحقیق محمود فرخ، مشهد، کتاب‌فروشی باستان، ۱۳۳۹ش.
+*مستوفی، حمدالله، نزهة‌القلوب، به‌تحقیق لسترنج، لیدن، بی‌نا، ۱۳۳۱ق.
+*مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۴۹ش.
+*مقدسی، محمد، احسن‌التقاسیم، به‌تحقیق دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۹۰۶م.
+*وصاف،‌ تاریخ، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۶ش.