پیش‌نویس:اردستان

نمایی از مسجد جامع و شهر اردستان

اردستان؛ شهرستانی در شمال شرق استان اصفهان

شهرستان اردستان در شمال شرق اصفهان و جنوب کویر نمک قرار دارد و مسیر جاده و راه‌آهن تهران–بندرعباس از آن می‌گذرد. این شهرستان دارای دو بخش، سه شهر و بیش از ۶۰۰ آبادی است و اقلیمی گرم و خشک دارد. مردم به زبان فارسی میانه سخن می‌گویند و آثار تاریخی متنوعی از دوران ساسانی و اسلامی در آن یافت می‌شود، از جمله مسجد جامع دوطبقه و قنات دوطبقه. اردستان به دلیل حضور عرفا و امامزادگان، لقب دارالعرفان دارد. اقتصاد آن بر کشاورزی، دامپروری، صنایع دستی و کارخانه‌های فولاد و سیمان استوار است. این شهرستان سوغات محلی و مراکز علمی متعددی نیز دارد.

همسایگان اردستان

اردستان از شمال با استان سمنان، از غرب با شهرستان‌های کاشان، نطنز، برخوار و میمه، از شرق با شهرستان نائین و از جنوب با شهرستان‌های کوهپایه و اصفهان همجوار است.

موقعیت اردستان

شهرستان اردستان، با مساحت ۱۱۵۹۱ کیلومترمربع، در فاصله ۱۱۸ کیلومتری شمال شرق شهر اصفهان و در جنوب کویر نمک واقع شده است. این شهرستان در مسیر جاده ترانزیتی تهران-بندر عباس قرار دارد و حمل و نقل جاده‌ای کشور در مسیر شمال به جنوب از تهران تا یزد، کرمان، زاهدان و بندر عباس را به هم وصل می‌کند. همچنین، عبور خط قطار تهران-بندرعباس در ۲۰ کیلومتری شهرستان، بر اهمیت موقعیت آن افزوده است.

تقسیمات کشوری اردستان

شهرستان اردستان، مشتمل بر دو بخش مرکزی و زواره؛ سه نقطه شهری به نام‌های اردستان، زواره و مهاباد؛ هفت دهستان به نام‌های کچو، علیا، گرمسیر، همبرات، برزاوند، ریگستان و سفلی، و ۶۷۵ آبادی است، که از این تعداد ۲۲۷ آبادی دارای سکنه است. اردستان شامل محله‌های فهره، کوشک، بازار، ابالی، اسپریز، مون، راهمیان، کبودان و محال است.

اقلیم اردستان

آب و هوای این شهرستان گرم و خشک بوده و حدود دو سوم از مساحت آن را کویر پوشانده است. پوشش گیاهی این ناحیه از گونه استپ بیابانی است و کوه‌های غیرمنظمی از شعبه‌های کوه کرکس، از جنوب شهرستان می‌گذرد.

زبان و گویش اردستان

مردم اردستان از نژاد آریایی هستند و زبان مردم این منطقه نیز کمترین تحولات و نفوذ واژگان بیگانه را تجربه کرده است. ریشه زبان مردم این منطقه، فارسی میانه، یعنی زبان رایج در دوره اشکانیان است که بسیار شبیه به زبان متون اوستا است. اردستان در گویش محلی با عنوان‌های ارسون، اردستون، اسوم و اسون یاد می‌شود.

آثار باستانی اردستان

شهرستان اردستان دارای آثار باستانی و جاذبه‌های گردشگری متنوع است. قنات‌های این شهرستان، بیان‌گر قدمت ۲ هزار سالهٔ این منطقه است. این شهرستان دارای ۴۰۰۰ اثر تاریخی و جاذبه گردشگری است که ۳۹ اثر آن در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

مسجد جامع اردستان

تصویری هوایی از مسجد جامع اردستان

مسجد جامع اردستان نخستین مسجد دوطبقه در تاریخ اسلام و نمونه‌ای منحصر به فرد از مساجد چهار ایوانی ایران است. پیشینهٔ این بنا به دوره ساسانیان بازمی‌گردد و در سال ۵۵۳ق به فرمان ابوطاهر حسین بن غالی، توسط استاد محمد اصفهانی به صورت مسجدی چهار ایوانه بازسازی شد. سازه‌های آن از آجر، گچ، خشت و چوب است، که ویژگی خاص مساجد قبل از ایلخانیان است. این مجموعه شامل مسجد، مدرسه حاج‌حسین نورالدین، آب‌انبار، کاروانسرا، راسته بازار، میدان تعزیه، حمام و قلعه میان شهر است. این بنا در سال ۱۳۱۰ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مقبره امیر اویس (سنگ سفید)

امیر اویس از سرداران عصر شاه اسماعیل صفوی بود، که در سال ۹۲۰ق کشته شد و در این محل دفن گردی. سنگ قبر عمودی و افقی آن، منحصر به فرد است.

مسجد امام حسن مجتبی

این مسجد که پیشینه آن به دوره سلجوقیان و سال ۵۴۷ق بازمی‌گردد دارای سردری خوش‌طرح و مزیّن به کتیبه‌هایی با خط کوفی است و در ۱۳۱۵ش به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد خسرو

مسجدی سه طبقه از دوره قاجار (۱۱۳۵ق) است. این مسجد شامل مجموعه‌ای از آب‌انبار، شبستان و مهتابی است.

قنات دو طبقه اردستان

ورودی قنات دو طبقه مون در شهر اردستان

این قنات که ۸۰۰ سال پیش احداث شده، تنها قنات دو طبقه جهان است. در هر طبقه از این قنات، آب به‌صورت مستقل جریان دارد و هیچ‌یک از آن دو به دیگری نفوذ نمی‌کند.

سایر آثار باستانی اردستان

در دیگر بخش‌ها و روستاهای این شهرستان نیز، آثار ارزشمندی وجود دارد، از جمله:

• مسجد جامع زواره (نخستین مسجد چهار ایوانی در تاریخ اسلام: ۵۵۱ق)،
• مسجد پامنار یا بنکویه در شهر زواره (دارای مناره‌ای به ارتفاع ۲۲ متر با کتیبه‌ای به خط کوفی: ۴۶۱ق)،
• کاخ چهلستون در روستای سرهنگ‌آباد (ترکیبی از کاخ چهل‌ستون اصفهان و باغ عفیف‌آباد فارس، شامل مجموعه کوشک، آسیاب، حمام، قراول خانه، اسطبل، برج دیده‌بانی و یخچال منظریه: ۱۲۹۹ق)،
• امامزاده سید کمال‌الدین حسین در روستای شهراب (با گچ‌بری‌ها، نقاشی‌ها، آیینه‌کاری‌ها و نقاشی پشت شیشه منحصر به فرد در داخل گنبد: ۱۲۹۹ق)،
• خانه شهید مدرس در سرابه کچو، که در سال ۱۳۶۵ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

دیگر آثار باستانی این شهرستان عبارت‌اند از:

1. قنات روستای توریستی مهرآباد
2. آب انبار بزرگ بازار
3. مسجد دشت
4. حسینیه بزرگ و کوچک زواره
5. مسجد دربند
6. خانه احمد نظام
7. خانه امیران
8. خانه ارباب حسین مهابادی
9. خانه هشت بهشت نیری
10. زورخانه زواره
11. مقبره میربهاالدین حیدر زواره
12. مسجد ملا یعقوب
13. مجموعه بازار
14. حصار و یخچال زواره
15. خانه هشت بهشت زواره
16. برج کبوتر خانه
17. کاروانسراهای ظفرقند، بغم، مهاباد و موغار
18. کاخ امیرآباد
19. یخچال چرمهین
20. برج محمدآباد
21. آبشار دام دام
22. کارخانه سنگ‌تراشی لاسیب
23. مقبره پیر اویس مهابادی
24. خانه صدر
25. آتشکده مهر اردشیر

مشاهیر اردستان

در شهرستان اردستان مقبره امامزادگان اسماعیل، موسی، قاسم، محسن و ابراهیم و همچنین عرفایی مانند پیر مرتضی، پیر جمالی، پیر سلیمان، پیر صابر، پیرعلی، پیر محمود و پیر اسحاق وجود دارد. اردستان به دلیل حضور عرفای بزرگ عصر ایلخانی و تیموری در این شهرستان، لقب دارالعرفان به خود گرفته است.

مذهب در اردستان

بیشتر مردم اردستان، مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند. اقلیت‌های مذهبی به‌صورت پراکنده و اندک در این شهرستان سکونت دارند.

جمعیت اردستان

بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰ش، جمعیت کل شهرستان اردستان ۴۱٬۴۰۵ نفر (۱۲٬۹۳۰ خانوار) است.

اقتصاد اردستان

اقتصاد اردستان بر پایه کشاورزی، باغداری، دامپروری و صنایع دستی استوار است. وجود کارخانه فولاد و سیمان بر رونق اقتصادی این شهرستان افزوده است. از جمله محصولات کشاورزی این منطقه می‌توان به جو، گندم، سبزیجات و صیفی‌جات، انار و بادام اشاره کرد.

سوغات و محصولات سنتی اردستان

انار، چاغاله بادام، غلات، محصولات لبنی همچون ماست، شیر، کشک و کره، نان سنتی و سبزیجات محلی، سوغات این شهرستان است.

مراکز علمی

• مراکز علمی این شهرستان عبارت است از:
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردستان
• دانشگاه پیام نور مرکز اردستان
• دانشگاه جامع علمی کاربردی مهاباد
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد زواره
• دانشگاه پیام نور مرکز زواره
• حوزه علمیه برادران آیت‌الله مدرس اردستان
• حوزه علمیه خواهران زینب کبری اردستان

منابع

• ادیبی سده، مهدی و همکاران، «بررسی شاخص‌های کیفیت زندگی در نواحی روستایی؛ مطالعه موردی دهستان‌های بخش مرکزی شهرستان اردستان، استان اصفهان»، مطالعات و پژوهش‌های شهری منطقه‌ای، شماره ۲۲، پاییز ۱۳۹۳ش.
• «اردستان»، وب‌سایت چهارگوشه ایران زیبا، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۱ش.
• سعیدی، عباس و هادیان رسنانی، الهه، «اردستان»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۸ش.
• «شهرستان اردستان»، وب‌سایت دانشگاه پیام نور، مرکز اردستان، تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۱ش.
• عباسپور، حمیدرضا، «آداب و رسوم مردم اردستان به عنوان میراث معنوی به ثبت می‌رسد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۵ اسفند ۱۳۸۸ش.
• مشتاقی اردستانی، مهدی، اردستان در گذر تاریخ، آوای منجی، ۱۳۹۱ش.