پیش‌نویس:تبریز

نقشه شهر تبریز

شهر تبریز؛ مرکز استان آذربایجان شرقی.
تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی، شهری تاریخی و فرهنگی با اهمیت اقتصادی، علمی و گردشگری است و به «شهر اولین‌ها» و «شهر جهانی بافت فرش» مشهور است. تبریز از دیرباز محل عبور تاریخ و فرهنگ بوده و همواره مورد توجه سفرنامه‌نویسان و تاریخ‌نگاران قرار گرفته است؛ از دوران عباسیان تا صفویه و قاجاریه، این شهر مرکز تجارت، سیاست و حرکت‌های آزادی‌خواهانه بوده است. جمعیت آن در دهه‌های اخیر رشد چشم‌گیری داشته و امروزه پنجمین شهر پرجمعیت ایران به‌ شمار می‌رود. تبریز با آثار تاریخی چون مسجد کبود، ارگ علیشاه، عمارت ائل گلی و مجموعه بازارهای سنتی، و جاذبه‌های طبیعی مانند کوه سهند و دریاچه ارومیه، مقصدی مهم برای گردشگران داخلی و خارجی است. این شهر با تلفیق تاریخ، فرهنگ، صنعت و طبیعت، نماد پویایی و شکوه منطقه آذربایجان ایران به‌ شمار می‌رود.

معرفی شهر تبریز

تبریز، شهری بزرگ در منطقه آذربایجان ایران و نیز مرکز استان آذربایجان شرقی است. این شهر، در دهه‌های اخیر، به‌عنوان قطب اقتصادی منطقه آذربایجان ایران شناخته شده است. شهر بدون گدا، شهر اولین‌ها، پایتخت گردشگری اسلامی (در سال ۲۰۱۸م)، سالم‌ترین و امن‌ترین شهر ایران، دومین شهر صنعتی ایران، دومین قطب علوم پزشکی و جذب گردشگر سلامت در ایران و شهر جهانی بافت فرش، از عناوین و افتخارات شهر تبریز است.

پیشینه

نام‌های مختلفی برای این منطقه، در منابع تاریخی و جغرافیایی آمده است، مانند آکراتا، آماتا، تارماکیس، تاورژ، تربیز، تاوریز، توریز، داوریژ، دژ تارویی و قازا. تبریز، همچنین، در طول تاریخ دارای عناوینی مانند دارالسلطنه و قبة‌الاسلام بوده است.

امامزاده چهارمنار (آرامگاه چند تن از امیران روادی، سلاطین سلجوقی و آق‌قویونلو) در بازار تبریز

در برخی از کتب کهن، از تبریز به‌عنوان شهری کوچک اما آباد یاد شده است. یاقوت حموی (۵۷۴-۶۲۶ق)، از تبریز به‌عنوان شهری مشهور، آباد، زیبا و دارای باروهای استوار یاد کرده‌ است. او به رودخانه‌های این منطقه و باغ‌های سرسبز و عظیم در اطراف آن‌ها نیز اشاره کرده و بر این باور است که تبریز در روزگار خلافت عباسیان، گسترش یافته و از آن زمان، پارچه‌های مختلف عبایی، ختایی، سنج و سقلاطونی در این شهر بافته‌ شده و به دیگر شهرهای غربی و شرقی فرستاده می‌شد.

تبریز، پس از غلبه مغول بر ایران، به‌عنوان پایتخت ایران، انتخاب شد و این گامی بزرگ به‌سوی آبادانی و توسعه این شهر بود. حمدالله مستوفی (۶۸۰-۷۵۰ق)، بنای این شهر را به‌دست «زبیده خاتون» همسر هارون‌الرشید دانسته که این شهر را به‌عنوان دارالملک آذربایجان و بزرگ‌ترین سرزمین ایران، پرآوازه کرد. گروهی دیگر از محققان، ساخت این سرزمین به‌دستور همسر هارون‌الرشید را نادرست دانسته‌اند اما آبادانی تبریز در سده سوم هجری و دوران خلافت عباسی را پذیرفته‌اند.

از تبریز، در سفرنامه‌های بسیاری یاد شده است. ناصر خسرو (۳۹۴-۴۸۱ق)، مارکوپولو (۱۲۵۴-۱۳۲۴م)، ابن‌بطوطه (۷۰۳-۷۷۹م) و برخی از مسافران اروپایی و فرستادگان سایر کشورها به ایران، از این شهر و بزرگی و آبادی آن در طول تاریخ نوشته‌اند. کلاویخو (درگذشته ۱۴۱۲م)، فرستاده پادشاهی اسپانیا، این شهر را دارای خیابان‌های پهن، میدان‌هایی وسیع، ساختمان‌های بزرگ و زیبا و مساجدی با کاشی‌های آبی و طلایی معرفی کرده است.

ستارخان و باقرخان در میان مشروطه‌طلبان تبریز.

تبریز، در دوره شاه‌اسماعیل صفوی به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شد، اما در اواخر حکومت صفویان، از پیشرفت صعودی این منطقه کاسته شد و در نتیجه‌ی تجاوز کشورهای هم‌مرز با این منطقه، جنگ‌های جهانی اول و دوم، وقوع بلایای طبیعی متعدد مانند زلزله، این شهر، بسیار آسیب دید و قحطی و فتنه، این سرزمین را با مشکلات و ناملایمات بسیاری روبه‌رو کرد.

در دوره حکومت قاجاریان، تبریز، ولیعهدنشین ایران و در زمان جنبش مشروطه، مرکز مبارزه علیه اشغالگران بود. در این دوران، آزادی‌خواهان بسیاری از تبریز برخاستند که از آن جمله می‌توان به ستارخان، باقرخان و ثقة‌الاسلام تبریزی، اشاره کرد. مردم تبریز، در انقلاب ۱۳۵۷ش ایران نیز نقشی پررنگ داشتند.

جغرافیا

رودخانه مهران رود،معروف به میدان(میدان چای)_تبریز

مختصات جغرافیایی شهر تبریز، در حدود َ۱۸°۴۶ طول شرقي و َ۰۴°۳۸ عرض شمالی است. میانگین بارندگی سالانه در این منطقه، ۳۰۸ میلی‌متر است. آب‌وهوای این منطقه، معتدل مایل به سرد، خشک و کوهستانی است.

شهرستان تبریز در منطقه‌ای نیمه‌کوهستانی و نیمه‌جلگه‌ای قرار گرفته است. جلگه‌ وسیع تبریز، مثلثی‌شکل بوده و قاعده‌ آن در حاشیه‌ شرق دریاچه ارومیه واقع شده است. دو ضلع دیگر این جلگه نیز با منطقه کوهستانی عینالی و توده آتشفشانی سهند، برخورد دارد. این جلگه، از نوع کوهستانی و دارای شیب ملایمی در حدود 3 تا 4درصد بوده و ارتفاع آن نیز در حدود 1350 متر از سطح دریا است. جلگه تبریز، در قسمت جنوبی شهرستان مرند، توسط کوه میشو (میشوداغ) از جلگه‌ مرند جدا شده، سپس توسط تپه‌ماهورهایی به کوه موروداغ می‌پیوندد. مرتفع‌ترین نقطه‌ موروداغ در حدود 2210 متر است. کوه معروف سهند نیز در سمت جنوبی جلگه تبریز قرار دارد. دامنه‌های کوه سهند، از ارتفاع نزدیک به 2,500 متر به سمت پایین، پوشیده از چراگاه‌های طبیعی با مساحت 557,500 هکتار است که محلی برای ییلاق عشایر آذربایجانی به‌شمار می‌رود.

شهرستان تبریز، به‌دلیل قرار گرفتن در مسیر دریاچه ارومیه، دارای رودهای جاری و فصلی گوناگون است. از مهم‌ترین این جریان‌های آبی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. آجی‌چای (تلخه‌رود): بزرگ‌ترین رودخانه شهرستان تبریز با طول 265 کیلومتر است. این رود، از ارتفاعات سبلان سرچشمه گرفته و پس از عبور از جلگه سراب، به جلگه‌ی تبریز سرازیر می‌شود. و سرانجام در محل داش‌کَسَن، به دریاچه ارومیه می‌ریزد. آب این رودخانه‌ی بزرگ به‌دلیل عبور از زمین‌های گچی و نمکی، دارای املاح زیادی است.
2. مهران‌رود (مهرانه رود/ میدان چای): این رودخانه از ارتفاعات سهند سرچشمه گرفته و طول آن در حدود 61 کیلومتر است. مهران‌رود، از اجتماع سه ریزآبه با نام‌های «توله سرچای»، «بارالی چای» و «باغچه دره‌سر» تشکیل شده و در جلگه تبریز، به رودخانه آجی‌چای می‌پیوندد.
3. لیقوان‌رود: این رودخانه، از ارتفاعات سهند سرچشمه گرفته و پس از گذار از اراضی مختلف به مهران‌رود می‌پیوندد.
4. رودخانه گماناب (کومورچای): این رودخانه، از ارتفاعات کسبه و آغ داش سرچشمه گرفته و منبع تأمین آب آن، ذخایر برفی و چشمه‌سارهای این مناطق است. طول گماناب، در حدود 42 کیلومتر برآورد شده است.
5. آب نهند: این رودخانه، از کوه کسبه سرچشمه گرفته و پس از پیوستن به شاخه‌های آبی دیگر، در نزدیکی پل ونیار به آجی‌چای می‌پیوندد. امروزه، سد نهند بر روی این رودخانه بسته شده و بخشی از آب شرب شهر تبریز را تأمین می‌کند.

علاوه‌بر آب‌های جاری و سطحی شهرستان تبریز، 400 رشته قنات نیز در این منطقه وجود دارد که 361 رشته‌ی آن، هنوز فعال است.

اقلیم

شهرستان تبریز، از جمله مناطق سردسیر ایران است که تابستان‌هایی معتدل و زمستان‌هایی سرد دارد. توده هوای مدیترانه‌ای در این منطقه، بارش‌های بسیاری را به همراه می‌آورد. جریان هوایی اطلس شمالی نیز، منجر به ورود سرمای شدید و بارش برف در این منطقه می‌شود. متوسط بارندگی سالانه در این منطقه، 261.3 میلی‌متر است. هوای این شهرستان، از رطوبت نسبی کمی (در حدود 51 درصد) برخوردار است.

وزش باد، در این منطقه از تمامی جهات رخ می‌دهد که باد شرقی آن شدت بیش‌تری دارد. باد «آق یِل» از جمله بادهای محلی تبریز است که در اسفندماه رخ داده و منجر به آب شدن سریع برف‌ها می‌شود. باد نامنظم «گِچی قران» (بزکُش)، از جمله بادهایی است که در هنگام وزش آن، هوای تبریز مملو از گرد و خاک و آلودگی می‌شود. اقلیم این منطقه در قسمت شمالی به‌صورت سرد و نیمه‌خشک و در سمت جنوبی نیز نیمه‌خشک تا مرطوب است.

زبان و دین

زبان مردم در این مطقه، ترکی و گویش آن‌ها آذری است. زبان فارسی نیز به‌عنوان زبان رسمی استفاده می‌شود. مردم تبریز، بیش‌تر مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند.

فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز

جمعیت

در دهه‌های اخیر، به‌واسطه رشد چشم‌گیر امکانات رفاهی، مراکز صنعتی، تجاری، آموزشی و خدماتی، جمعیت این شهر، رشد بسیاری داشته است. در نخستین سرشماری صورت گرفته در ایران (۱۳۳۵ش)، جمعیت این شهر در حدود ۲۸۹٬۹۹۶ تن بوده که در ۱۳۷۵ش به ۱٬۱۹۱٬۰۴۳ رسیده است. این جمعیت، بنا بر آمار اعلام شده در ۱۳۹۵ش به ۱٬۵۸۴٬۸۵۵ تن افزایش یافت. تبریز، امروزه پنجمین شهر پرجمعیت ایران است.

شهرستان تبریز در تقسیمات کشوری

امروزه شهرستان تبریز بر اساس تقسیمات کشوری ایران، دارای 3 بخش (مرکزی، خسروشاه و باسمنج)، 4 شهر (تبریز، سردرود، خسروشاه و باسمنج)، 7 دهستان (آجی‌چای، اسپران، سردصحرا، مهران‌رود، تازه‌کند، لاهیجان و میدان‌چای) و 70 روستای بزرگ و کوچک است.

راه‌های ارتباطی

شهرستان تبریز، یکی از قطب‌های صنعتی و تجاری ایران است و به‌همین دلیل دارای سیستم حمل‌ونقل و موقعیت ویژه‌ای است. ارتباط این استان با نواحی مرزی در غرب ایران، نزدیکی به مرز بازرگان و کشور ترکیه، داشتن راه‌های جاده‌ای و راه‌آهن با شهرستان‌های مجاور، از جمله‌ دلایل توسعه صنعت و تجارت در این منطقه است. شهرستان تبریز، از طریق محور تبریز ـ جلفا، به کشورهای ارمنستان و آذربایجان نیز دسترسی دارد. فرودگاه تبریز، در 1336ش احداث و از 1370ش به فرودگاهی بین‌المللی تبدیل شد. تبریز، از طریق زمین و هوا، به شهرهای اطراف خود و مرکز ایران راه دارد؛ برای مثال، فاصله این شهر تا پایتخت ایران (تهران) ۶۱۴ کیلومتر است.

اقتصاد

اقتصاد مردم در این منطقه، بر پایه تجارت، صنعت، کشاورزی، باغ‌داری و دام‌داری است. صنایع دستی متعددی نیز در این منطقه وجود دارد که از آن جمله می‌توان به «قالی‌بافی»، «معرق‌کاری»، «سفال‌گری»، «گلیم‌بافی» و «طراحی قالی» اشاره کرد. فرش‌های تبریز، از جمله فرش‌های ممتاز و شناخته‌شده در بازار جهانی هستند.

ادبیات تبریز

شعر و ادب فارسی، اگرچه با ظهور شاعران و نویسندگان بزرگی همچون رودکی، پدر شعر فارسی، ابتدا در منطقه خراسان و ماوراءالنهر رسمیت یافت؛ اما از سده پنجم هجری، زبان و ادب فارسی، در شهر زیبا و پرجمعیت تبریز، که با عنوان دارالاسلام و دارالمک شناخته می‌شد، رواج یافت و کم‌کم، یکی از قطب‌ها و مراکز برجسته‌ی فرهنگ و ادب ایران‌زمین شد. فرهنگ و ادب فارسی در شهر تبریز، چه از نظر کیفیت ادبی و چه از نظر تعداد شاعران و نویسندگان، چشمگیر است.

متخصصان، سیر تاریخی گسترش ادب فارسی در تبریز را در چهار دوره بررسی کرده‌اند:

دوره اول

در سده 5ق، سبک خراسانی به تبریز رسید و توسعه یافت. آغازگر شعر و ادب فارسی در تبریز، «قطران تبریزی» است که از منظر ناصرخسرو، او شعر دری را به خوبی می‌سرود و نزد پژوهشگران با القابی همچون شرف‌الزمان، فخرالشعرا و امام‌الشعرا شناخته می‌شد.

دوره دوم

با حمله مغول به خراسان و ماوراءالنهر، سبک خراسانی در ادب فارسی افول کرد و جای خود را به سبک عراقی داد. در طول قرن 6ق، شاعران آذربایجانی نام‌دار همچون نظامی، خاقانی، مجیر بیلقانی و فلکی شروانی، شیوه‌ای میانه را در پیش گرفتند و از زبان سبک خراسانی و اندیشه و قالب شعری سبک عراقی، بهره گرفتند. همزمان با سلطه‌ی ایلخانیان بر آذربایجان سده 7ق و انتخاب تبریز به‌عنوان پایتخت ایران، منابع تاریخی، از حضور 400 استاد، 1000 طالب علم و 6000 دانشجو در سطوح مختلف علمی، در دارالعلم‌های رشیدی تبریز و نیز ایجاد دو کتابخانه بزرگ که حاوی 1000 جلد قرآن نفیس (به خط خوش‌نویسان ماهر) و 60 هزار جلد کتاب در زمینه‌های مختلف، در آن دوران، خبر داده‌اند. این دارالعلم‌ها، از شکوه و رونقی خاص برخوردار بوده و اساتید و استادیاران با استفاده از کتابخانه‌های موجود، به تدریس دانشجویان و دانش‌آموزان مشغول بودند.

مجموعه‌ کم‌نظیر «سفینه تبریز» در همان روزگار توسط فردی به نام ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی، گردآوری و نوشته شد. محققان، این مجموعه را نمونه‌ای گویا از سطح بالای دانش و ادب تبریزی، در قرن‌های 7 و 8ق، دانسته‌اند. مجموعه سفینه تبریز، از 211 رساله تشکیل شده که برخی از آن‌ها، از ضبط نظم و نثر نویسندگان نام‌دار ایرانی ایجاد شده‌اند.

تبریز در این دوران، شاهد پرورش شاعران و ادیبانی عارف‌مسلک بود که از جمله‌ی پارسی‌سرایان و پارسی‌نویسان مشهور ایرانی محسوب می‌شدند. از آن جمله می‌توان به خواجه همام‌الدین (معروف به همام تبریزی)، نجم‌الدین ابوبکر محمد ظاهری (معروف به نجم‌الدین زرکوب)، شیخ محمود شبستری تبریزی (سراینده مثنوی عرفانی «گلشن راز»)، شمس‌الدین محمد بزازینی تبریزی (ملقب به شیرین) و قطب‌الدین عقیقی تبریزی و پسر او جلال‌الدین اشاره کرد.

پس از ایلخانیان، ترکمانان قرا قویونلو و آق قویونلو نیز، به شعر و ادب فارسی، علاقه نشان دادند و مورخان، ادیبان و شاعران توانمند را به دربار خود دعوت کرده و از وجود آن‌ها بهره می‌بردند. جهانشاه قراقویونلو، خود نیز با تخلص «حقیقی» و فرزندش آق‌میرزا با تخلص «بُداق»، شعر می‌سرودند. در دوران حکومت یعقوب‌بیگ، از پادشاهان معروف آق‌قویونلو، تبریز از مهم‌ترین مراکز تجمع شاعران بود. جامی، مثنوی معروف «سلامان و ابسال» خود را به‌نام یعقوب‌بیگ سروده و در چندین قصیده او را ستایش کرده است. در این دوران، نظم رخدادهای تاریخی جایگزین نظم داستان‌های قهرمانی و ملی شد. منظومه‌های «شاهنشاه‌نامه پاییزی»، «کرت‌نامه»، «سام‌نامه» و «ظفرنامه» از جمله منظومه‌های تاریخی آن زمان هستند. بسیاری از پژوهشگران، سبک نوشتاری این منظومه‌ها را متأثر از شاهنامه فردوسی دانسته‌اند.

دوره سوم

از اوایل قرن 10ق، نظم و نثر ایرانیان به سبک هندی یا سبک اصفهانی متمایل شد. در تبریز اما سبک هندی یا اصفهانی، چندان با استقبال روبه‌رو نشد و حتی نهضت «بازگشت ادبی» به راه افتاد که پایبندی بسیاری از شاعران تبریز را به اصول سبک عراقی نشان می‌داد. میرزا شرف‌الدین محمد تبریزی (متخلص به مجذوب) و صادقی افشار تبریزی (معروف به صادقی کتابدار و صاحب تذکره «مجمع الخواص») از شاعران این دوره هستند. در همین دوره، دو رویداد مهم ادبی در تبریز به‌وقوع پیوست: 1. حرکت کاروانی فرهنگی از تبریز به‌سوی هند با هدف برقراری ارتباط فرهنگی و ادبی؛ در این حرکت، شماری از شاعران و عالمان تبریزی، خود را به دربار اکبرشاه گورکانی در سرزمین هند، رساندند. 2. شکل‌گیری ادبیات ترکی آذربایجان؛ تسلط ترکمانان بر امور مملکتی و نظامی، موجب چیره‌شدن زبان ترکی بر این منطقه و شکل‌گیری فرهنگ و ادب ترکی آذربایجانی شد.

دوره چهارم

این دوره که از سده 13ق شروع شده و به روزگار معاصر می‌رسد شامل دو جریان «بازگشت ادبی» و «جریان نوگرایی» است.

1. بازگشت ادبی: این جریان، شامل روی‌آوردن مجدد شاعران در قصیده‌سرایی به سبک خراسانی و بازگشت آن‌ها به سبک عراقی در غزل‌سرایی است.
2. نوگرایی: این جریان، حاصل برخورد فرهنگ ایران با تمدن و فرهنگ غرب است. این جنبش، پیش از جنبش نیمایی، در تبریز، به‌وقوع پیوست.

تبریز علاوه ‌بر شعر پارسی، خاستگاه ادب‌پژوهانی همچون یوسف اعتصامی (پدر پروین اعتصامی) و محققانی همچون میرزاآقا تبریزی (نخستین نمایش‌نامه‌نویس در زبان فارسی) و محمدعلی تربیت بوده است.

گردشگری

بازار تبریز، تیمچهٔ مظفریه؛ این بازار، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیدهٔ جهان است.

شهر تبریز، همواره به‌دلیل داشتن مراکز زیبای تاریخی، طبیعی و فرهنگی، مورد استقبال گردشگران ایرانی و خارجی بوده است. از آن جمله می‌توان به مسجد کبود، ارگ علیشاه، عمارت ائل گلی (شاه گلی)، مجموعه بازارها و تیمچه‌های زیبا، مقبرة ‌الشعرا، ارتفاعات کوه سهند، سواحل دریاچه ارومیه و جاذبه‌های طبیعی دیگر اشاره کرد.

منابع

• ابن‌حوقل، محمد، صورة‌الارض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵ش.
• احمدی، حمید، قومیت و قوم‌گرایی در ایران ( از افسانه تا واقعیت)، چ۴، تهران، نی، ۱۳۷۸ش.
• آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به‌تحقیق حسن سادات ناصری، تهران، کتاب، ۱۳۳۴ش.
• افشار سیستانی، ایرج، پژوهش در نام شهرهای ایران، چ۲، تهران، روزنه، ۱۳۸۲ش.
• اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ ایران، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، نیک فرجام، ۱۳۶۲ش.
• بارتولد، و، تذکرة جغرافیایی تاریخی ایران، ترجمة حمزه سردادور، چ۳، تهران، توس، ۱۳۷۲ش.
• پورجوادی، نصرالله، «پیشگفتار»، «عرفان اصیل»، سفینۀ تبریز، تهران، ۱۳۸۱ش.
• «تبریز به‌عنوان شهر جهانی بافت فرش برگزیده شد»، وب‌سایت اطلاعات، تاریخ بارگذاری: ۱۵ مهر ۱۳۹۴ش.
• تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، اختر، ۱۳۱۴ش.
• جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش.
• جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، چ۱، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
• چکنگی، علیرضا، فرهنگنامة تطبیقی نام‌های قدیم و جدید مکان‌های جغرافیایی ایران و نواحی مجاور، چ۱، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۸ش.
• حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، طهوری، ۱۳۶۲ش.
• حشری تبریزی، محمدامین، روضۀ اطهار، به‌تحقیق عزیز دولت آبادی، تهران، ستوده، ۱۳۷۱ش.
• حموی، یاقوت، معجم‌البلدان، به‌تحقیق ووستنفلد، لایپزیک، ۱۸۶۶م.
• خیام، مقصود، «نگرشی به تنگناهای ژئومورفولوژیکی توسعۀ شهر تبریز»، تبریز، نشریۀ دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی تبریز، س۱، شماره ۱، ۱۳۷۴ش.
• دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به‌تحقیق ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۱م.
• رشیدالدین فضل‌الله، وقف‌نامۀ ربع رشیدی، به‌تحقیق مجتبى مینوی و ایرج افشار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۶ش.
• ساری صراف، بهروز و رسولی، علی‌اکبر، «روند آلودگی میدان چای یا مهران‌رود در شهر تبریز»، تهران، رشد، آموزش جغرافیا، س ۷، شماره ۲۷، ۱۳۷۰ش.
• سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان آذربایجان شرقی، چ۳، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۱ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی شهرستان های کشور (شهرستان تبریز)، چ۱، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۰ش.
• سازمان نقشه‌برداری کشور، نقشة راه‌های ایران، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۴ش.
• شاملو، ولی‌قلی، قصص الخاقانی، به‌تحقیق حسن سادات ناصری، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۱ش.
• شمیسا، سیروس، سبک‌شناسی شعر، تهران، فردوس، ۱۳۷۴ش.
• صادقی کتابدار، مجمع‌الخواص، ترجمۀ عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، بی‌نا، ۱۳۳۷ش.
• صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوس، ۱۳۷۸ش.
• عوفی، محمد، لباب الالباب، به‌تحقیق ادوارد براون، لیدن، ]بی‌نا[، ۱۹۰۱م.
• فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۱ش.
• فروزانفر، بدیع‌الزمان، سخن و سخنوران، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۹ش.
• کلاویخو، سفرنامه، ترجمة مسعود رجب‌نیا، چ۳، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۳۷ش.
• گلچین معانی، احمد، کاروان هند، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۹ش.
• گلچین معانی، احمد، مکتب وقوع، تهران، به‌نشر، ۱۳۷۴ش.
• لسترنج، گ، سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴ش.
• لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، چ۶، تهران،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
• محجوب، محمدجعفر، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران، دانشگاه تربیت معلم، ۱۳۴۵ش.
• مرکز آمار ایران، بازسازی و برآورد جمعیت شهرستان‌های کشور، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
• مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به‌تحقیق گای لسترنج، لیدن، بریل، ۱۳۳۳ق.
• مقصودی، مجتبی، تحولات قومی در ایران؛ علل و زمینه‌ها، چ۱، تهران، مؤسسه مطالعات ملی، ۱۳۸۰ش.
• مولوی، مثنوی معنوی، به‌تحقیق نیکلسن، تهران، سنایی، ۱۳۶۳ش.
• ناصرخسرو، سفرنامه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، مژگان، ۱۳۶۳ش.
• نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به‌تحقیق محسن ناجی نصرآبادی، تهران، اساطیر، ۱۳۷۸ش.
• نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، فروغی، ۱۳۶۳ش.
• نورالهی، طه، توزیع و طبقه‌بندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماری‌های ۷۵-۱۳۳۵ش، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
• هدایت، رضا قلی، مجمع‌الفصحا، به‌تحقیق مظاهر مصفا، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۱ش.
• Rypka, J., Historyof Iranian Literature, Dordrecht, 1968.